ارالدىڭ قۇرعاعان بولىگىنە 1,1 ميلليون گەكتار سەكسەۋىل ەگىلەدى
قازىر دە سولاي. ءدىڭى مەن بۇتاقتارى قاتتى، تامىرى تەرەڭنەن سۋ سوراتىن ول شاڭدى داۋىلعا توتەپ بەرە الادى، جەردى سور مەن قۇم قۇرساۋىنان ساقتايدى.
دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، جەر كولەمى 272 ميلليون گەكتاردى (2724902 ك م²) الىپ جاتقان قازاقستان تەرريتورياسىنىڭ تەڭ جارىمىنان كوبى شولەيتتى جانە قۇمدى.
«بالىعى تايداي تۋلاعان» ارال تەڭىزىنىڭ تارتىلۋىنان ەلىمىزدەگى سورتاڭ جەرلەر ودان سايىن ۇلعايدى. الەمدە ءتورتىنشى ۇلكەن تەڭىز بولعان ارالدىڭ بۇل كۇندە 4 ميلليون 600 مىڭ گەكتار جەرى قۇرعاپ قالدى. ونىڭ 2,2 ميلليون گەكتاردان استامى قازاقستان، ال 2,3 ميلليونى وزبەكستان اۋماعىندا جاتىر.
ءسويتىپ، ءىرى ارالقۇم ءشولى قالىپتاستى. مامانداردىڭ ەسەبىنشە، جىل سايىن وسى جەرلەردەن اۋاعا 100 ميلليون توننادان استام ۋلى تۇز، شاڭ مەن قۇم كوتەرىلىپ، دۇنيەنىڭ ءار قيىرىنا تاراۋدا. وسىلايشا، ارالداعى ەكولوگيالىق اپات وڭىرلىك قانا ەمەس، جاھاندىق كۇردەلى ماسەلەگە اينالدى.
«مۇنداي زياندى تۇز تۇيىرشىكتەرى جەلدىڭ ەكپىنىمەن وسىلاي جايىلا بەرسە، وندا اركتيكاعا دەيىن جەتىپ، مۇزداردىڭ ەرۋىن جىلدامداتۋى مۇمكىن» دەپ، ەكولوگتار دابىل قاعۋدا. مۇزدىقتار سۋعا اينالسا، ونىڭ سالدارىن ەلەسەتۋدىڭ ءوزى قورقىنىشتى.
بۇل - پروبلەمانىڭ ءبىر جاعى. وزگەسى دە وڭاي ەمەس. داۋىل تۇرسا بولدى، ارالدىڭ قاڭسىعان تۇبىنە قۇم جينالىپ، بىرتىندەپ كوشىپ، جاقىن ماڭداعى ەلدىمەكەندەرگە قاۋىپ توندىرۋدە. بۇرىن تەڭىز جاعاسىندا تۇرعان اقەسپە، شيجاعا، سازدى، قوسامان، كونە قاراتەرەڭ، ارالقۇم سىندى اۋىلداردىڭ ءبىراز بولىگى بۇگىندە قۇم قۇرساۋىندا قالعان. ارالدان شاڭ ارالاسقان زياندى تۇزدىڭ كوتەرىلۋىن تەجەپ، قۇمنىڭ كوشۋىن توقتاتىپ، تىعىرىقتان شىعارۋدىڭ جالعىز جولى - تەڭىزدىڭ كەۋىپ كەتكەن تابانىنا سەكسەۋىلدى كوپتەپ وتىرعىزىپ، كوگالداندىرۋ. عالىمدار پىكىرى وسىعان سايادى. قازىرگى كەزدە بىرنەشە جوبا قولعا الىنعان.
ماسەلەن، سوڭعى 2 جىلدا ارالدىڭ ۇلتانىنا 5 ميلليون سەكسەۋىل كوشەتى وتىرعىزىلىپتى. ءبىر تاڭقالارلىعى، 1 ءتۇپ سەكسەۋىل 4 توننا قۇمدى توقتاتىپ، جىلجىتپاي ۇستاپ تۇرا الادى ەكەن. مۇندايدا: «نەگە 4 توننا؟» - دەگەن سۇراق تۋاتىنى زاڭدى.
ساراپشىلاردىڭ ەسەبىنشە، 1 ءۇيدى تولىق كومىپ تاستاۋعا ءدال وسىنشا مولشەردە قۇم جەتكىلىكتى. ياعني، ءبىر قاراعاندا كىپ- كىشكەنتاي عانا بولىپ كورىنەتىن 1 ءتۇپ سەكسەۋىل تۇتاس ءبىر ءۇيدى سۋسىلداعان قۇمنىڭ استىندا قالۋدان ساقتايدى. قىزىلوردا وبلىسى اكىمدىگىنىڭ دەرەگىنشە، وڭىردە 3,4 ميلليون گەكتار ورمان القابى بار، ونىڭ 89 پايىزىن سەكسەۋىل الىپ جاتىر.
ال 2022-2025 -جىلدار ارالىعىندا ارالدىڭ قۇرعاعان بولىگىنە 1,1 ميلليون گەكتار سەكسەۋىل وتىرعىزۋ جوسپارلانىپ وتىر. وعان قوسا، 500 مىڭ گەكتار اۋماق كارتاعا تۇسىرىلمەك. بيىل سور بولىپ جاتقان 100 مىڭ گەكتار جەرگە تىكۇشاقپەن سەكسەۋىل تۇقىمى سەبىلمەك.
جوسپار بويىنشا بۇل جۇمىس وسى جەلتوقسان ايىندا باستالۋى ءتيىس. وتە باياۋ وسەتىندىكتەن، ماماندار بۇل سەكسەۋىلدەر 2030، ءتىپتى 2040 -جىلدارى عانا ورمانعا اينالادى دەپ توپشىلاۋدا. وسى تۇستا اتاپ وتەرلىگى، ارالدىڭ ەكولوگيالىق پروبلەماسىن شەشۋگە شەت مەملەكەتتەر مەن حالىقارالىق ۇيىمدار دا اتسالىسۋدا. بيىل كوكتەمدە قازاقستاننىڭ اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگى مەن كورەيا رەسپۋبليكاسىنىڭ ورمان شارۋاشىلىعى قىزمەتى بىرىگىپ، ارال تەڭىزىنىڭ كەپكەن تابانىنىڭ 5 مىڭ گەكتار اۋماعىنا سەكسەۋىل وتىرعىزدى. ال ساۋىردە ەۋروپالىق وداقتىڭ قارجىلاي قولداۋىمەن ارال اۋدانىندا ەكى سەكسەۋىل جىلىجايى جانە تۋماناري اشىلدى.
جوبا ماقساتى - سەكسەۋىلدى جابىق جەردە ءوسىرىپ، تامىر جايدىرۋ. ال 2022 -جىلدىڭ كوكتەمىنەن باستاپ وسى جىلىجايلاردا كۇتىپ- باپتالعان 2000 سەكسەۋىل كوشەتى كەنەزەسى كەپكەن جەرلەرگە وتىرعىزىلادى. ەكى جىلدا بۇل كوشەتتەر ارالقۇمنىڭ 10 گەكتارداي القابىن جاۋىپ، 8 مىڭ تونناعا جۋىق قۇمعا توسقاۋىل بولماق. ەكولوگيا، گەولوگيا جانە تابيعي رەسۋرستار مينيسترلىگىنىڭ مالىمەتىنە قاراعاندا، الداعى ۋاقىتتا ارال تابانىندا سەكسەۋىل وتىرعىزۋدىڭ ارنايى باعدارلاماسى قابىلدانباق. وزبەكستانمەن تاجىريبە الماسىپ، عالىمداردىڭ بىرلەسكەن ەكسپەديتسياسى ۇيىمداستىرىلادى. وسىلايشا، عاسىر پروبلەماسىنا اينالعان ارالداعى ەكولوگيالىق اپاتپەن كۇرەسۋ ءۇشىن كوپ جۇمىس ىستەلۋدە.
ءبىراق، ءبىر اتتەگەنايى، تەڭىزدىڭ قايتا قالپىنا كەلمەيتىنى. ماماندار وسىلاي دەيدى. ويتكەنى، وعان قۇياتىن سىرداريا مەن ءامۋداريانىڭ سۋى ازايىپ كەتكەن. سوندىقتان، ارالدىڭ ابدەن كەۋىپ، سورتاڭعا اينالعان ءتۇبىن كوگالداندىرۋدان باسقا جول جوق. ول ءۇشىن «قىزىل كىتاپقا» ەنگەن سەكسەۋىلدى كوزدىڭ قاراشىعىنداي قورعاپ، ونى كوبەيتىپ، ءتيىمدى پايدالانۋ - باستى مىندەت. «اعاش بار جەردە، ءومىر بار» دەپ جاتادى. ارال ەكولوگيالىق اپات ايماعى ەمەس، ادامداردىڭ ءومىر سۇرۋىنە، جان- جانۋارلاردىڭ تىرشىلىگىنە قولايلى ورتاعا اينالۋ ءۇشىن سەكسەۋىلدىڭ قانشالىقتى ماڭىزدى ەكەنىن وسى دەرەكتەردەن- اق اڭعارۋعا بولادى.
وسىندايدا اقىن سىرباي ماۋلەنوۆتىڭ سەكسەۋىل جايلى: «ەككەن ونى تۇركىمەن، قويماعان سوڭ قۇم قاپتاپ. جولدى اپات- بۇلىكتەن، سەكسەۋىلدەر تۇر ساقتاپ» دەگەن ولەڭ جولدارى ەسكە تۇسەدى. ءيا، ەبىن تاپسا سەكسەۋىلدى ورمانعا اينالدىرۋعا بولادى. شاڭدى داۋىلعا توتەپ بەرىپ، قۇمعا دا توسقاۋىل بولا الاتىن بۇل قايسار اعاش ارال پروبلەماسىن از دا بولسا شەشىپ جاتسا، ءبىر مىندەتتىڭ ورىندالعانى.
اۆتور: قانات مامەتقازى ۇلى
