«ⅩⅩ عاسىردىڭ عۇلاما ادامى» اتانعان» 87 جاستاعى قازاق عالىمىمەن سۇحبات
استانا. KAZINFORM - عۇمىرىن عىلىمعا ارناعان، دۇنيەجۇزىنە ايگىلى فيزيك ءبىزدىڭ ەلدە تۇرادى. عىلىمنىڭ جىلىگىن شاعىپ، مايىن ىشكەن الەم فيزيكتەرى ونىڭ اشقان جاڭالىعىن تۇگەل مويىندادى. بۇل - عاسىر ادام اتانعان تەمىرعالي كوكەتاي. بۇگىندە 87 گە اياق باسقان قاراعاندىلىق عالىممەن El.kz اقپارات اگەنتتىگىنىڭ ءتىلشىسى تىلدەسىپ، ءجۇرىپ وتكەن ءومىر جولى مەن عىلىم جايىندا اڭگىمە ءوربىتتى.
ءومىر كەزدەيسوقتىق زاڭدىلىقتان تۇرادى
سۇحباتتارىنىڭ كوبىسىندە تەمىرعالي كوكەتاي ومىرىندە تالاي كەزدەيسوق جاعدايلار بولعانى تۋرالى ايتىپ جۇرەدى. الدىمەن بۇل سالاعا قالاي كەلگەنىن سۇرادىق. «مەنىڭ پايىمداۋىمشا ءومىر دەگەن كەزدەيسوقتىق زاڭدىلىقتارىنان تۇرادى»، دەپ باستادى اڭگىمەسىن تۇڭعىش قازاق فيزيگى.
1938 -جىلى ومىرگە كەلدىم. ماعان دەيىن انامىزدىڭ بەس بالاسى جاس كەزدەرىندە شەتىنەي بەرىپتى. سودان تۋعان-تۋىسقاندار اراسىندا «بۇل كەلىننىڭ ءبىر اۋرۋى بار شىعار، ەلىنە اپارىپ تاستايىق» دەگەن ءسوز شىققان ەكەن. «كەلەسى بالاسىن كۇتەيىك، ول بولماسا قۇتىلايىق» دەپ شەشىپتى. وسىلايشا كەزدەيسوق دۇنيەگە كەلسەم كەرەك، مەنەن كەيىن التى بالا تۋىپ (ءۇش ۇل، ءۇش قىز) ءوسىپ ءونىپپىز، - دەيدى عالىم.
1946 -جىلى مەكتەپكە بارىپ، 1-سىنىپتى بىتىرگەن سوڭ ءبىزدىڭ ءۇيدى قىزىل اعاش دەگەن جەرگە ادەيى قوي باعۋ ءۇشىن قونىس اۋدارتادى. كوكەتايدان اشتىق كەزىنەن ءتىرى قالعان ءۇش بالانىڭ ۇلكەنى مەنىڭ اكەم ءابىلدا ەكى ىنىسىنە تولەگەن، ءابىلماجانعا «سەندەر ءارىقاراي وقىڭدار، قالاعا بارىڭدار، مەن مۇنداعى وتباسى، كوكەتايدىڭ اۋلەتىن، تۋعان-تۋىسقانداردى اسىرايىن» دەپ اۋىلدا قالادى.
سودان 1950 -جىلى الماتىدان اكەيدىڭ كىشى ءىنىسى ءابىلماجان كەزدەيسوق اۋىلعا كەلىپ قالىپ، مەنى الىپ كەتىپ الماتىداعى №18-ەربالالار وقيتىن مەكتەپ ينتەرناتىنا ورنالاستىرادى. مەكتەپتە ءتورت ءپاندى ماتەماتيكا، فيزيكا، تاريح، ورىس ادەبيەتىن ءسۇيىپ وقىدىم. 7-سىنىپتا وقىپ جۇرگەن كەزىم بولاتىن. قىسقى دەمالىستان ورالعاندا 3-توقساندا ماتەماتيكادان بۇرىنعى مۇعالىمنىڭ ورنىنا كەزدەيسوق جاڭا ۇستاز كەلدى. ول كىسى سوعىسقا قاتىسىپ، ەكى رەت كونتۋزياعا تۇسكەن ەكەن (ونى كەيىن بىلدىك).
ساباق ءتۇسىندىرىپ تۇرعاندا سۇراق قويىپ قالساڭ، كەكەشتەنىپ قالادى. ونى ودان سايىن كەكەشتەندىرەمىن دەپ ادەيى سۇراق بەرەمىن. ول كەكەشتەنسە، ءبىز كۇلەتىن ەدىك. مەنىڭ مەكتەپتە ءتارتىبىم جاقسى بولمادى. ءۇش رەت مەكتەپتەن قۋىلىپ قالا جازدادىم. قىسقاسى، سول مۇعالىم ەكەۋمىزدىڭ ارامىز جامان بولدى دا مەن بىردەن فيزيكاعا اۋىسىپ كەتتىم. ەگەر ماتەماتيكا مۇعالىمى اۋىسىپ كەتپەگەندە مەن فيزيك ەمەس، ماتەماتيك بولار ەدىم.
ءتورتىنشى كۋرس وقىپ جۇرگەندە اكەي اۋىرىپ الماتىعا كەلدى. تاستاق دەگەن جەرگە اكەيدى ەمشىگە اپارىپ كەلە جاتقان ەدىم، تاكسيست ءبىر اۆتوبۋسپەن سوعىسىپ قالىپ، جۇرگىزۋشى سول جەردە قايتىس بولدى. مەن اۋرۋحانادا ەسىمدى جىيىپ كەزدەيسوق ءتىرى قالدىم. ويتكەنى مەن كولىكتىڭ ارتقى ورنىندا وتىردىم.
ەگەردە مەن الدىڭعى ورىندا وتىرسام، ءتىرى قالماس ەدىم. 1976 -جىلدارى «ەپيلەپسيا» دەگەن اۋرۋ پايدا بولدى. لەنينگرادتاعى بەحتەريەۆ اتىنداعى پسيحو-نيەۆرولوگيالىق ينستيتۋتقا (بوكەتوۆتىڭ ماسكەۋدەن رۇقسات الۋىنىڭ ارقاسىندا) وتا جاساتۋعا باردىم. وتا كەزىندە «كلينيكالىق ءولىم» دەگەنگە ۇشىراپ، 3 ساعاتتان سوڭ كەزدەيسوق قايتا ءتىرىلدىم. ودان ءتىرىلىپ كەتپەسەم، قازىر ءتىرى جۇرمەس ەدىم. ومىرىمدە ءبىرتالاي وسىنداي «كەزدەيسوقتىقتار» بولدى.
«قازاق دەگەن ۇلى حالىقتىڭ بالاسىمىن»
تەمىرعالي كوكەتاي تۇركيا، جاپونيا، قىتاي، ەستونيا، ا ق ش، انگليا، گەرمانيا تاعى باسقا ەلدەردىڭ مىقتى ۋنيۆەرسيتەتتەرىندە ءدارىس وقىدى. سودان بولار الەم فيزيكتەرى مويىنداعان.
ءبىراز شەتەلدە بولدىم. مەنى كوبىنەسە فيزيكادان اشقان جاڭالىعىما بايلانىستى پروفەسسورلارعا سەمينار وتكىزۋگە شاقىراتىن، كەيدە دارىسىمدە ماگيسترانتتار، دوكتورانتتار، جوعارى كۋرس ستۋدەنتتەرى دە قاتىساتىن. انگليانىڭ وكسفورد ۋنيۆەرسيتەتىندە ءدارىس وقىعاندا اۋديتوريادا انگليا، جاپونيا، فرانتسيا، گەرمانيادان 70 گە جۋىق پروفەسسورلار مەن 10-15 شاقتى ستۋدەنتتەر قاتىستى. ولارعا 5 ءدارىس بەردىم. ءدارىس تۋرا 50 مينۋت وتكىزىلدى، كەيىن 30 مينۋت سۇراق- جاۋاپقا قالدى. جالپى سول شاقتىڭ ءتارتىبى سولاي بولدى. ءار كۇنى ءبىر عانا ءدارىس بولادى، - دەيدى ول.
ماعان كەلگەن العاشقى حاتتا قاي تىلدە سويلەيسىز دەگەن سۇراق بولدى. مەن قازاق تىلىندە سويلەيمىن دەدىم. ولاردىڭ 2 اي شاماسىندا تىكەلەي قازاق تىلىنەن اعىلشىن تىلىنە اۋدارۋعا مۇمكىندىكتەرى بولمادى، باسقا قاي تىلدە وقيسىز دەگەنگە «ورىس» ءتىلى دەپ جاۋاپ بەرسەم، ەرتەڭىندە كەلىسكەن جاۋاپ كەلدى. اۋدارماشى وزدەرىنەن بولدى. ول ماسكەۋدىڭ لومونوسوۆ ۋنيۆەرسيتەتىندە فيزيكادان كانديداتتىق ديسسەرتاتسيا قورعاعان اعىلشىن قىزى ەكەن. ءدارىس كەزىندە بايقاعانىم مەنى «ورىس» دەپ ويلادى. دەسە دە، اعىلشىنشا ءدارىس وقىماعانىممەن ەپتەپ بولسىن بىلەمىن عوي.
بەسىنشى دارىسكە بەس مينۋت قالعاندا «مەنى قانداي ۇلت دەپ ويلايسىزدار؟» دەپ بارىنەن سۇرادىم. ءبارى ورىس ەكەنىمدى ايتتى. مەن ورىس ەمەسپىن «قازاق» دەگەن ۇلتتىڭ بالاسىمىن دەپ جاۋاپ بەردىم. كوبىسى تاڭعالىپ قاراپ قالدى. ەندەشە قازاق ۇلتى، قازاقستان دەگەن مەملەكەت تۋرالى ءدارىس وقىپ بەرەيىن دەدىم. مەنى شاقىرعان فيزيكا كوللەدجىنىڭ (ولاردا فاكۋلتەت دەگەندى سولاي اتايدى) كۋراتورى «بولمايدى ءسىز اقشا تولەۋىڭىز كەرەك» دەپ ايتتى. مەن تولەيتىنىمدى ايتقان ەدىم، وتىرعانداردىڭ ءبارى ورىندارىنان تۇرىپ تىڭداۋعا دايىن ەكەنى جونىندە يشارا تانىتتى.
اۋدارماشى ماعان «ءسىز دەمالا بەرىڭىز، كەشكە مەن بارىپ ايتامىن» دەدى. ەرتەسىندە مەن ەكى ساعات بويى قازاق حالقى، مەملەكەتىمىز تۋرالى ءدارىس وقىدىم. ءۇش ساعات بويى سۇراق- جاۋاپ بولدى. «ءبىز قىسقا سۇراقتار بەرەمىز ءسىز اسىقپاي تولىق جاۋاپ بەرىڭىز»، دەدى پروفەسسورلار.
ول جەردە ەلىمىز جايىندا قانشاما ساۋالدار بولدى. جاپونيالىق ءبىر پروفەسسور «تازا قازاق تىلىندە ءبىر سويلەم ايتىڭىزشى» دەدى. زالدىڭ ءبارى تىم-تىرىس كۇتىپ وتىر. «قازاق دەگەن ۇلى حالىقتىڭ بالاسىمىن» دەپ ەدىم، وكسفورد ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى ماعىناسىن ءتۇسىندىرۋىمدى سۇرادى. «ۆام چيتاەت لەكتسيۋ و سۆوەم وتكرىتي پو فيزيكە سىن ۆەليكوگو كازاحسكوگو نارودا، كوتورىح رۋسسكيە سچيتالي پولۋديكيمي». اۋدارماشى اعىلشىن تىلىنە اۋدارىپ بەردى. ومىرىمدە ءبىرىنشى جانە سوڭعى رەت رەت ماقتانعانىم شىعار.
ءدارىس بىتكەننەن كەيىن ءۇش كۇن بويى تالاپكەرلەردىڭ وقۋعا تۇسۋگە دايىندىعىن، قالاي ەمتيحان تاپسىراتىنىن، ستۋدەنتتەر وقۋعا تۇسكەننەن باستاپ بىتىرگەنگە دەيىن وقۋ پروتسەسىنىڭ قالاي وتەتىن بۇكىل (باكالاۆر، ماگيسترلار، PhD- لەردىڭ قالاي قورعاۋىن) تۇگەل تانىستىم.
شەتەلدە نەگە تۇراقتاپ قالمادى
تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا ءبىر توپ عالىمدارمەن تۇركياعا بارعانىمدا، ەڭ ءبىرىنشى ستامبۋل ۋنيۆەرسيتەتى بارلىق جاعدايىمدى جاسايتىنىن ايتىپ، قالۋىمدى ءوتىندى. گەرمانياداعى ميۋنحەن ۋنيۆەرسيتەتى جانە تاعى باسقا دا 3-4 ۋنيۆەرسيتەت، ءوزىمىزدىڭ ەۋرازيا ۇلتتىق ۋينۆەرسيتەتىنىڭ 4 رەكتورى شاقىردى. ءبىراق مەن ءوزىم قولىممەن اشقان زەرتحانانى تاستاپ كەتە المادىم.
راس، قازىر تالاي جاس عالىمدارىمىز شەتەل عىلىمىن وركەندەتىپ، دامىتىپ ءجۇر. ءبىزدىڭ مەملەكەت باسشىلارىمىز عىلىمدى دامىتۋ ءۇشىن ەمەس، ونى قۇرتۋ ءۇشىن اشىق جۇمىس ىستەدى عوي. عىلىم اكادەمياسىن جاۋىپ تاستاۋ ناعىز قاستاندىق بولدى.
ونىڭ قاسىرەتىن قازىر كورىپ جاتىرمىز. جاستار شەتەلگە نەگە كەتىپ جاتىر؟ سەبەبى عىلىم جاساۋعا مۇمكىندىك جوق.
مەن قازىر تەگىن ۇمىتىپ تۇرمىن. قازۇۋ بىتىرگەن قازاقتىڭ ءبىراز 40-45 جاستاعى ءبىراز جىگىتتەرى قازىر امەريكانىڭ ەڭ قۇپيا زەرتحاناسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى بولىپ قىزمەت اتقارىپ ءجۇر. قازاقتىڭ كەرەمەت قابىلەتتى، تالانتتى جاستارى جاپونيادا، گەرمانيادا امەريكادا، كانادادا، فرانسيادا دۇنيەجۇزىنىڭ كوپتەگەن ۋنيۆەرسيتەتتەرىندە جەمىستى ەڭبەك ەتۋدە. جاقىندا قازاقتىڭ ازاماتى قازاقستانعا كەلىپ، ەش جەردەن جۇمىس تابا الماي، شەتەلگە قايتىپ كەتتى. ول وندا بارىپ، عىلىمي جۇمىسىن جالعاستىرىپ قازاق ەلى جونىندە ماعلۇماتتار كەزدەسەتىن گەوگرافيالىق كارتالار تاۋىپ، ەلدىڭ تاريحىنا جونىندە جاڭالىقتار اشتى. وسىلايشا، ەلىن اڭساپ كەلگەن قانداسىمىز قازاقستاننىڭ تالاي عىلىم دەگەن ۇيىمدارىنىڭ ەسىگىن قاعىپ، وتباسىن اسىراي الماي شەتەلگە كەتتى.
شەتەلدەگى اسا قابىلەتتى، تالانتتى ازاماتتاردى ەلگە قايتارۋ وڭاي شارۋا ەمەس. بۇل ماسەلەنى تەرەڭ ويلاپ، تياناقتى شەشۋ ءۇشىن الدىمەن عىلىمعا ونىڭ قارىشتاپ دامۋىنا شىن جانى اشيتىن ادام، مەكەمە- ۇيىم قاجەت.
كەلەشەكتە ءالى دە ورىندالۋعا ءتيىس ماقسات بار
ادامنىڭ ارمان- ماقساتى جاس وسكەن سايىن وزگەرىپ تۇرادى عوي دەيمىن. بالا كۇنىمدە قالادان، اۋدان، ءتىپتى ۇجىمشاردىڭ ورتالىعىنان الىستا جۇرسەمدە، مال دارىگەرى بولسام دەۋشى ەدىم، ال الماتىداعى مەكتەپتى بىتىرگەن سوڭ فيزيكا مۇعالىمى بولۋدى، كەيىن جوعارى وقۋ ورنىن بىتىرگەن سوڭ پروفەسسور بولسام دەپ ارماندادىم. ودان كەيىن فيزيكادان العان ءبىلىمدى جاستارعا بەرىپ، ولاردى عىلىم جولىنا ءتۇسىرىپ، ەلىمنىڭ دامۋىنا قىزمەت ىستەۋدى ماقسات ەتتىم. وسىنداي ارمانعا جەتۋ بارىسىندا 32 عىلىم كانديداتىن، 8 فيزيكا- ماتەماتيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورىن، ەكى PhD دوكتورىن دايىندادىم. 500 دەن اسا عىلىمي ماقالا، 8 وقۋلىق، 4 مونوگرافيا جازىلدى جانە 6 اۆتورلىق كۋالىكتىڭ يەسىمىن، وتانىمىزدىڭ عىلىمىن الەمدىك دارەجەگە كوتەرىپ، دۇنيەجۇزى عىلىمىنا ەلەۋلى ەڭبەك ءسىڭىرىپ ءجۇرمىز.
ⅩⅩ عاسىردىڭ اياعىندا جاپون عالىمدارىنىڭ ۇسىنۋىمەن جانە الەم عالىمدارىنىڭ قولداۋىمەن فيزيكاداعى اشقان جاڭالىعىم ءۇشىن «ⅩⅩ عاسىردىڭ اسا كورنەكتى ادامى» (Outstanding People of the 20th Century) دەگەن اتاق بەرىلدى.
جوعارىدا كورسەتىلگەن ەڭبەكتىڭ ناتيجەلەرىنىڭ ارقاسىندا ءبىراز ماقسات ورىندالدى دەپ ولايمىن. دەسە دە، كەلەشەكتە ءالى دە ورىندالۋعا ءتيىس ماقسات بار.
ەلىمىزدە عىلىم دەڭگەيىنىڭ تومەندەپ كەتۋىنىڭ سەبەبى كوپ
اقيقاتىندا قازىرگى ۋاقىتتا ەلىمىزدە عىلىمدى دامىتۋ مەن عىلىمداردى قولداۋعا قاتىستى ناقتى جۇيەلى ساياساتتىڭ بولماۋى جانە ونى ءتيىمدى باسقاراتىن قۇزىرلى قۇرىلىمنىڭ جوقتىعى عىلىمنىڭ اۋلەتىن ايتارلىقتاي السىرەتىپ جىبەردى.
ەلىمىزدە عىلىم دەڭگەيىنىڭ سونشاما تومەندەپ كەتۋىنىڭ سەبەبى كوپ. نەگىزگىسى - عىلىم اكادەمياسىنىڭ قاساقانا ادەيى جابىلۋى. بۇرىنعى عىلىم اكادەمياسى بارلىق عىلىمي جۇمىستى باسقاراتىن باس مەكەمە بولدى. ول عىلىمعا بايلانىستى بارىق ماسەلەنى جوسپارلاپ قورىتىندى شىعاراتىن. قانشا اقشا، قانداي كادرلار كەرەك ەكەنىن بولجاپ، وكىمەتكە تىكەلەي باعىناتىن ءوز الدىنا مەكەمە ەدى. قازىر عىلىم جانە جوعارى ءبىلىم بەرۋ مينيسترلىگىنە باعىناتىن بولدى.
دۇنيەجۇزىنە بەلگىلى عىلىمي زەرتتەۋ ينستيتۋتتارى جابىلدى نەمەسە الدىن الا دايىندىقسىز جوعارى وقۋ ورىندارىنا بەرە سالدى.
وندا ىستەلىپ جاتقان جۇمىستار، عىلىمي كادرلار، نە ىستەرىن بىلمەي ابدىراپ قالدى. مىقتى جاس عىلىمدار شەتەلگە كەتىپ قالدى. كوپ جىلعى قالىپتاسقان عىلىمي مەكتەپتەر جابىلدى. عالىمدار كۇن كورە المايتىن جاعدايعا جەتتى. بۇل قاتەلىك ەمەس، ادەيى قاساقانا ىستەلگەن جاۋىزدىق بولدى. جالپى عىلىم تۋرالى ايتقاندا كەمشىلىكتەر مەن ولقىلىقتار وتە كوپ ونىڭ ءبارى جازىلىپتا، ايتىلىپتا جاتىر. ەگەر ايتقاندى ەستيتىن قۇلاق، جازعاندى كورەتىن عىلىمعا جانى اشيتىن ادام بولسا، مۇنى جاقسى تۇسىنەر.
تاۋەلسىزدىك العالى 10-15 عىلىم جانە ءبىلىم ءمينيسترى اۋىستى. ءتىپتى عىلىم، بىلىمدە حابارى جوق ادام دا مينيستر بولدى. كەيىنگى مينيستر اسحات ايماعامبەتوۆ ەلىمىزدىڭ ەكونوميكاسىنىڭ شارىقتاپ دامۋىنا، وتان قاۋىپسىزدىگى ءۇشىن اسا قاجەتتىلىگىن ءتۇسىنىپ عىلىمعا شىن جاناشىرلىق جاساپ، جاقسى ىستەردى باستاپ جاتىر ەدى، ەندى عىلىمنىڭ ەڭسەسى كوتەرىلەمە دەگەن ءۇمىت بولا باستاپ ەدى، ونى نەگە ەكەنى بەلگىسىز اۋىستىرىپ جىبەردى.
ەلىمىزدىڭ پرەزيدەنتى قاسىم- جومارت كەمەل ۇلىنىڭ پارمەنىمەن اڭساعان ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىن دا اشتىق. ەندى عىلىمدى باسقاراتىن ءۇشىنشى ۇيىم پايدا بولدى. بۇرىن ۇلتتىق عىلىمي كەڭەس جانە عىلىم جانە جوعارى ءبىلىم بەرۋ مينيسترلىگىندەگى عىلىمي كوميتەتى بار ەدى.
جاڭا اشىلعان اكادەميانىڭ پرەزيدەنتى تاعى اۋىسىپ كەتىپتى. ەندى عىلىمنىڭ كەلەشەگىن كىمنەن سۇرايمىز؟ قازاقتىڭ «قويشى كوپ بولسا، قوي ارام ولەدى» دەگەن ماقالىن ەسكە ءتۇسىرىپ تۇرعان سياقتى. ءوزى تۇرالاپ تۇرعان عىلىمنىڭ جاعدايىنا كىم جاۋاپ بەرەدى؟ عىلىم قالاي داميدى، جىعىلعان ۇستىنە جۇدىرىق بولماي ما دەگەن سان ءتۇرلى سۇراق بار.
عىلىمدى ءوزىنىڭ بۇرىنعى قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن...
عىلىمدى ءتيىمدى باسقارۋ، ۇيىمداستىرۋ، تىكەلەي قارجىلاندىرۋ ساياساتىن وڭتايلى جۇرگىزۋ ءۇشىن ارنايى جەكە وكىمەتتىك ورگان قاجەت. ول ءۇشىن باسقا ەكەۋىن قىسقارتىپ ق. ي. ساتبايەۆتىڭ كەزىندەگىدەي، ءوز الدىنا بيۋدجەتى بار استانادان عىلىم اكادەمياسىن قۇرۋ كەرەك. ياعني، ەشبىر مينيسترلىككە باعىنبايتىن، تىكەلەي پرەزيدەنتكە نەمەسە پرەمەر-مينيسترگە باعىناتىنداي بولۋ قاجەت.
قازىرگى ۋاقىتتا دامىعان ەلدەردىڭ ەكونوميكاسىنداعى باسەكەلەستىكتىڭ ارتىقشىلىعى - ءبىلىم، عىلىم جانە جاڭا تەحنولوگيالار. سوندىقتان ەلىمىزدە دە عىلىم دامۋىنىڭ جاڭا دەڭگەيىنە تۇبەگەيلى شىعۋى قاجەت. ول ءۇشىن ەلىمىز جوعارعى مەملەكەتتىك دەڭگەيدە عىلىمي- تەحنولوگيالىق دامۋدىڭ ستراتەگياسىن (ع ت د س) جاساۋى قاجەت. بۇل ماڭىزدى قۇجاتتىڭ جوباسىن عالىمدار، عىلىمي مەكەمەلەر، ينجەنەرلەر، تەحنولوگتار جانە عىلىم جاناشىرلارىنىڭ قاتىسۋىمەن ەگجەي-تەگجەيلى كەڭىنەن تالقىلاپ، پرەزيدەنت بەكىتىپ، قابىلداۋى قاجەت. وسىنداي ستراتەگيا الەمنىڭ دامىعان ەلدەرى (اقش، جاپونيا، قىتاي، ەۋروپا جانە ت. ب.) بارىندە قابىلدانعان.
مۇنى بەكىتكەن ەلدەردىڭ عىلىمي- تەحنولوگيالىق دامۋىنىڭ ستراتەگياسى ءوزىنىڭ ماڭىزدىلىعى جاعىنان مەملەكەتتىڭ قاۋىپسىزدىك ستراتەگياسىمەن ءبىر دەڭگەيدە تۇرادى. ءالى كۇنگە دەيىن ق ر عىلىمي-تەحنولوگيالىق دامۋىنىڭ ستراتەگياسى ازىرلەنبەگەن جانە قابىلدانباعان. عىلىمي-تەحنولوگيالىق دامۋىنىڭ ستراتەگياسىن قابىلداۋ قاجەتتىلىگى قازاقستاننىڭ الەمدەگى دامىعان ەلدەر قاتارىنا كىرۋىن قامتاماسىز ەتەتىن كوپتەگەن باعدارلامالىق قۇجاتتارمەن نەگىزدەلەدى.
رەسەي مۇنداي ماڭىزدى قۇجاتتى كەڭىنەن تالقىلاپ، 2016 -جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا قابىلداعان. ولاردا عىلىمي-تەحنولوگيالىق دامۋىنىڭ ستراتەگياسىن قابىلداۋدىڭ ماڭىزدىلىعى ديناميكالىق جانە ۇدەمەلى عىلىمي تەحنولوگيالىق دامۋ قاجەتتىلىگىنىڭ ىرگەلى سەبەپتەرىنە عانا ەمەس، سونىمەن قاتار ونىڭ ەكونوميكالىق دامۋىنا ەلەۋلى اسەر ەتەتىن سانكتسيالاردىڭ كۇشەيۋى دە ەسكەرىلگەن.
قازاقستان عىلىمي-تەحنولوگيالىق دامۋىنىڭ ستراتەگياسىن ازىرلەگەن كەزدە، باسقا مەملەكەتتەردىڭ تاجىريبەسىن ەسكەرگەنىمىز ءجون جانە قازاقستاندىق ءىرى عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارى، زەرتحانالار مەن ۋنيۆەرسيتەتتەردىڭ جەتەكشى عالىمدارى وسى ماڭىزدى ستراتەگيالىق قۇجاتتى تالقىلاۋعا قاتىسىپ، الەمنىڭ دامىعان ەلدەرىنىڭ عىلىمي ستراتەگيالارىنىڭ نۇسقالارىمەن سالىستىرمالى تۇردە تالداۋ جۇرگىزۋى ءتيىس.
ەلىمىزدىڭ عىلىمي-تەحنولوگيالىق دامۋىنىڭ ستراتەگياسىن تىڭعىلىقتى دايىنداپ تەز ارادا قابىلداپ الماي، عىلىم ەشقاشان دامىمايدى، قالپىنا كەلمەيدى. بۇل ماڭىزدى قۇجاتتى 20-25 جىلعا دەيىن قابىلداپ الساق، عىلىم ەشقانداي ءمينيستردىڭ، جەكە باستىڭ اسەرىنسىز سول سارا جولمەن دامي بەرەدى. ءار بەس جىلدا قايتا قارالىپ تولىقتىرىلىپ وتىرادى.
ۇلتتىق عىلىمي زەرتحانالار نەمەسە تەحنوپاركتەر قۇرۋ قاجەت
ءار وڭىردە ءبىر ۋنيۆەرسيتەت جانىنان مەملەكەت قاجەتتىلىگىنەن تۋىندايتىن، قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتەتىن، ىشكى مۇمكىندىكتەردى يگەرۋگە نەگىزدەلگەن، ناتيجەلەرى قوعامدىق سۇرانىسقا يە بولاتىن عىلىم باعىتتارىن ۇنەمى دامىتىپ وتىراتىن ۇلتتىق عىلىمي-زەرتتەۋ زەرتحانالار نەمەسە تەحنوپاركتەر قۇرۋ قاجەت. ولاردى قىمبات تۇراتىن قۇرال-جابدىق قوندىرعىلارمەن قامتاماسىز ەتۋ كەرەك. سوندا ەلىمىزدىڭ كەز-كەلگەن عالىمى ءوزىنىڭ زەرتتەۋ جۇمىسىن جۇرگىزۋگە مۇمكىندىك الادى.
قازىرگى زاماندا زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزەتىن قوندىرعىلار وتە قىمبات ءار ۋنيۆەرسيتەت ونى الۋعا قاراجاتتارى جەتپەيدى. مىسالى، بالتىق جاعالاۋىنىڭ ەلدەرى ليتۆا، لاتۆيا، ەستونيا، فينليانديا ەلدەرى بىرىگىپ، بىرەۋى ءبىر قىمبات قوندىرعى السا، باسقاسى قارجى شاشپايدى، بارلىعى سول قوندىرعىنى پايدالاندى.
قازاقستاننىڭ عىلىمى مەن تەحنولوگياسىنىڭ قارىشتاپ دامۋى ءۇشىن ءجان تولىق سەنىمدى اقتاي الاتىنداي دارەجەگە جەتۋ ءۇشىن ءالى 10-15 جىل كەرەك-اۋ.
عىلىمعا جاستاردى تارتۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟
قازىرگى زاماندا دۇنيەجۇزى بويىنشا عىلىم سالاسىندا قاتاڭ باسەكەلەستىك ورنادى. جالپى ءبىر مەملەكەت قانشا مىقتى، باي بولسادا عىلىم مەن تەحنولوگيانىڭ بارلىق باعىتى بويىنشا الەمدە جەتەكشى ورىنعا يە بولا المايدى. ءبىر سالا بويىنشا باسىم بولعانىمەن، عىلىمنىڭ باسقا باعىتتارىندا السىزدەۋ بولۋى مۇمكىن. سوعان بايلانىستى دارىندى عالىمدار، اسىرەسە، تالانتتى جاستارعا اشىق تۇردە تالاس ءجۇرىپ جاتىر.
جاستاردى عىلىمعا تارتۋ ءۇشىن ولارعا جاعداي جاساۋ قاجەت؟ جالپى عىلىمدى دامىتۋ ءۇشىن الدىمەن عىلىمنىڭ دارەجەسىن كوتەرۋ كەرەك. قازاق تىلىندە جاستارعا ارنالعان عىلىم تۋرالى جۋرنال شىعارىپ، سول جۋرنالدا قازاقستاندا عىلىم باعىتىندا اشىلىپ جاتقان جاڭالىقتارمەن دۇنيەجۇزىنە تانىتۋ قاجەت دەپ ويلايمىن. مەكتەپتەردە عالىمدارمەن ءجيى كەزدەسۋلەر وتكىزگەن دۇرىس.
قازىر فيزيكا تەرميندەرىمەن اينالىسىپ ءجۇرمىن
باياعىدا بالا كەزىمىزدە اكەلەرىمىز اڭگىمەلەسىپ وتىرعاندا «ءومىر قىسقا، قامشىنىڭ سابىنداي، قاس قاعىم» دەپ ايتىپ وتىراتىن. قازىر 86 عا تولىپ 87 گە اياق باسقاندا سول اكە-اتالارىمىزدىڭ سوزدەرى ەسكە تۇسەدى. باياعى ۇلكەندەردىڭ ايتقاندارىنىڭ دۇرىس ەكەنىن بىلدىك. ءومىردىڭ قالاي ءوتىپ كەتكەنىن بىلمەي قالىپپىز. سول كەزدە ولاردىڭ سوزىنە كۇلمەي، تەرەڭ ويلانۋىم كەرەك ەكەن عوي دەپ ويلايمىن. تالاي ۋاقىت اقماقتىقپەن بوسقا كەتىپتى. ۋاقىت دەگەن ادام ومىرىنە ەڭ قىمبات ساتتەر ەكەن.
باسقانىڭ ءبارىن قايتارۋعا بولادى، ءبىراق وتكەن ۋاقىتتىڭ ءبىر كىشكەنە ساتىندە قايتارا المايسىڭ. بۇل جاسقا كەلگەندە شىعارماشىلىق جايىندا ايتۋ قيىن شىعار. ءبىراق بۇكىل ءومىرىڭ ۇستازدىقپەن عىلىم جولىندا وتكەندىكتەن، الدىڭا ارمان بولماسا دا، ماقسات قوياسىڭ. كەش بولسا دا قازاق دەگەن حالىقتىڭ ۇلى ەكەنىن، تاريحىن وقىپ، وسى حالىقتىڭ ازاماتى رەتىندە ونىڭ وركەندەۋىنە از دا بولسا ۇلەسىم بولا ما دەپ، قازىر فيزيكا تەرميندەرىمەن اينالىسىپ ءجۇرمىن. ماقسات - ورىسشا- قازاقشا، اعىلشىنشا- قازاقشا فيزيكا تەرميندەرىنىڭ سوزدىگىن شىعارۋ.
