بايگە اتىنىڭ جەتپىس توعىز ءتۇرلى سىنى بولادى - قاجىتاي ءىلياس ۇلى، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى

قازاقتىڭ بەلگىلى ساتيريك-اقىنى، جازۋشى، سازگەر، جەتى ءتىلدى مەڭگەرگەن لينگۆيست، قاي تاقىرىپتا دا وزىندىك پىكىرى، ايشىقتى ويلارى بار، ايتارى مول قاجىتاي ءىلياس ۇلى كەشە عانا ارامىزدا جاي وعىنداي جارقىلداپ ءجۇرىپ ەدى.

سۇم اجال وسى ءبىر سەگىز قىرلى، ءبىر سىرلى ايتۋلى ازاماتىمىزدى ناعىز كەمەل شاعىندا باقيلىققا الىپ كەتتى. اياۋلى اعامىزبەن ءبىراز جىلدار جاقىن ارالاسىپ، سىرلاس، پىكىرلەس بولعان ەدىم. ول كىسى قايتپاس ساپارعا اتتاناردان ءسال بۇرىن عانا ەكەۋمىز وي ءبولىسىپ، سۇحباتتاسقان بولاتىنبىز. وكىنىشتىسى سول، كوزى تىرىسىندە جاريالاپ ۇلگەرمەي قالدىم. اسىل اعانىڭ ارۋاعى رازى بولسىن دەگەن نيەتپەن سول سۇحباتتىڭ جەلىسىن حالىقارالىق «الاش» ادەبي سىيلىعىنىڭ يەگەرى، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى قاجىتاي ءىلياس ۇلىنىڭ جاقسى كورگەن باسىلىمى - «ايقىن» گازەتى ارقىلى قالىڭ وقىرمانعا ۇسىنۋدى ءجون كوردىم (2013-جىل).

- قاجىتاي اعا، سىزدەر بۇدان جارتى عاسىر بۇرىن، بىزدەر دۇنيەگە ەندى كەلىپ جاتقان كەزدە قىتاي شەكاراسىنان بەرى وتىپسىزدەر. قالىڭ تۋىستارىڭىز قونىس تەپكەن سەمەي وڭىرىندەگى جەرۇيىق، ءۇرجارعا ات باسىن تىرەدىڭىز. ەلدەگى ءبىر كەزدەردە ءوزىڭىز قازاق ادەبيەتىنەن ساباق بەرگەن، بيگە، دومبىرا، بايان، گيتارا ۇستاۋعا ۇيرەتكەن، سپورتقا باۋلىعان شاكىرتتەرىڭىزدىڭ الدى قازىر الپىستى القىمداپ قالىپتى. ءۇرجارعا دا كوپ توقتالماي ورتاڭىزدى ىزدەپ، الماتى استىڭىز، اقىن-جازۋشىلاردىڭ اراسىنان تابىلدىڭىز. الماتىعا تۇراقتاپ قالدىم دەمەسەڭىز، ءسىزدىڭ ىزدەرىڭىز شەكارانىڭ ارعى بەتىندە دە، بەرگى جاقتاعى تارباعاتايدىڭ توسىندە دە سايراپ جاتىر. سوندىقتان اڭگىمەنى ارىدەن، ارعى اتالارىڭىزدان باستاساڭىز...

- مەنىڭ ارعى اتام - ەسەنباي زاڭگى كۇرشىم وڭىرىندە تۋىپ-وسكەنىمەن، كەلىمسەكتەر باسا-كوكتەپ، مالدىڭ ءورىس-سۋاتىن الا باستاعاندا، قالماقتىڭ ۇرانقاي، تورعاۋىت دەگەن رۋلارىن قوبىققا قاراي ءتۇرىپ تاستاپ، اق نايماننىڭ - ءومىرزاق، قۇرمان، سارى، جيەنتەك، دوسبەردى، كەنجەباي دەگەن التى رۋىن ورقاشار تاۋىنىڭ باتىس سولتۇستىگىنە اپارىپ قونىستاندىرعان ەكەن. بۇل - 1871- جىلى بولعان وقيعا. وسى جەردە ءبىر قىزىقتى حيكاياتتى ايتا كەتەيىن.

قالماقپەن سوڭعى شايقاستا ەسەنبايدىڭ باسىنا شوقپار ءتيىپ جاراقاتتانادى. جان اشۋىمەن وڭاشا تۇرعان لامانى (عيباداتحانانىڭ قىزمەتكەرى) بوس مويىن شوقپارمەن ءبىر سالىپ قۇلاتادى دا، قوسارىنداعى قاراجال سارى اتتى ءىلىپ اكەتەدى. ەسەنباي اتامىز جاۋدىڭ قالىڭ قولىمەن قاشا سوعىسىپ، تارباعاتايدىڭ تەرىسكەيىنە ءسىڭىپ، قۇتىلادى. سويتسە، جەتەگىندەگىسى - بۇرقاندى (قۇدايدى) عانا ارتىپ جۇرۋگە ارنالعان سەتەر ات ەكەن.

قاتتى شوشىنعان قالماق جۇرتى قۇدايىن قايتارعانى ءۇشىن ەسەنبايعا سوزگە كەلمەستەن مارالسۋ، ۇلكەن اقسۋ، مۇقىر سۋ اتتى قاتار-قاتار اعىپ جاتقان ءۇش وزەندى، بالشىرعان، شولجوتا، قىزىل قۇدىق، مىڭبۇلاق اتالاتىن ءتورت جايلاۋدى، ءشيلى باستاۋ مەن تارعىننان تارتىپ، بۇعىتى، قاراسايعا دەيىنگى سەگىز سۋاتتى بوساتىپ بەرەدى. ەسەنباي سودان باستاپ 1912- جىلعا دەيىن، ياعني ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن 41 جىل وسى جەردە زاڭگىلىك لاۋازىمىندا قىزمەت اتقارىپتى.

كەيىن قازاقتىڭ تۇتاس جاتقان جەرى ەكىگە بولىنگەندە شەكارا سىزىعى بارقىتبەلدى (تارباعاتاي تاۋىن) جوتالاپ جۇرگىزىلدى. مىنە، وسى كەزدە التى رۋ اق نايمان تۇگىل، اينالدىرعان ءبىر اۋىل ەكىگە جارىلىپ، اعاسى قىتايعا، ءىنىسى ورىسقا قاراعان جەردە قالا بەرگەن. سودان 1962- جىلى قازاقستانعا وتتىك.

- بىلۋىمشە، ءسىز ول جاقتا قىتاي تىلىندە جوعارى ءبىلىم الدىڭىز. ول جاقتا جاعدايىڭىز جامان بولماعان سياقتى. ءبىراق بۇدان جارتى عاسىر بۇرىن ۇلى كوشكە ەرىپ، قازاق ەلىنە كەلدىڭىز. بۇل ءسىزدىڭ تاعدىرىڭىزعا ۇلكەن وزگەرىستەر اكەلگەنى بەلگىلى، وسى جونىندە نە ايتار ەدىڭىز؟

- ول جاقتا ۇرىمجىدەگى شينجياڭ ءتىل ينستيتۋتىنىڭ قىتاي ءتىلى فاكۋلتەتىن بىتىرگەنمىن. قىزمەتىم دە بولدى.

ومىردە باۋىرمال، جانى جايساڭ ادامدارمەن بىرگە ءجۇردىم، كوپ نارسەنى ۇيرەندىم، سونىمەن بىرگە ىشىنە پىشاق اينالمايتىن، نيەتى تار ادامداردى دا كوردىم. جاقسىلارى مەنىڭ ونەرىمە ءورىس اشتى. قاسكۇنەمدەرى وسى كۇنگە دەيىن كولەڭكەمدەي قالماي ءجۇر.

- ارعى بەتتەن قابدەش جۇمادىلوۆپەن بىرگە وتكەندەرىڭىزدى، قاۋىپ-قاتەرگە تولى جول بويىندا قابدەش اعامىزعا قول ۇشىن بەرگەنىڭىزدى ەستىپ ەدىم، وسى جايلى ءوز اۋزىڭىزدان تىڭداساق؟

- ول كەزدە مەن ۇرىمجىدە قىتايشا، ۇيعىرشا، قازاقشا، موڭعولشا - تورت تىلدە شىعاتىن «شينجياڭ» گازەتىنىڭ تارباعاتاي ايماعىنداعى مەنشىكتى ءتىلشىسى بولاتىنمىن. قابدەشكە قاراعاندا ءجۇرىس-تۇرىسىم ەركىندەۋ، قولىم دا ۇزىنداۋ بولعاندىقتان، بىزگە دە تۇزاق قۇرىلا باستاعانىن مەن الدىن الا سەزىپ، دەرەۋ قابدەشكە حابارلادىم. ەكەۋمىز قۋعىنشىلاردان ون مينۋتقا وزىپ، بيىك قورشاۋدان سەكىرىپ قارا ۇزدىك. مىنا الاكولگە قۇياتىن ەمبى وزەنىنىڭ قىتاي جەرىندەگى باس جاعىنان سۋ تاسىعان كەزدە اتتى ادام وتە المايدى. قولعا ءتۇسىپ قالماس ءۇشىن بىرەۋمىز عانا ەتىگىمىزدى شەشەيىك، دەگەن ويمەن قابدەشتى ارقىراعان وزەننەن ارقالاپ ءوتتىم.

قابدەشتىڭ دارىنىنا، قارىمىنا، ەڭبەكقورلىعىنا، قايسارلىعىنا سەندىم. «ات بولاتىن قۇلىندى تايىنان تانيمىن» دەگەندەي، امان-ەسەن جۇرسە، كوپ شارۋا تىندىراتىنىنا ەشقانداي شۇبام بولعان جوق. سوندىقتان ەڭ اۋەلى وسى تۇلعانى قورعاپ قالۋدى ءوزىمنىڭ ىنىلىك، ازاماتتىق بورىشىم دەپ ءبىلدىم. ەڭ باستىسى، جان الىپ، جان بەرىسەر ساتتە تاۋەكەلگە بەل بۋىپ، باتىل قيمىلداعاندىقتان قۇدايدىڭ ءوزى قولداپ، ءدام تارتىپ، امان-ەسەن قۇتىلدىق.

- ءۇرجارداعى شاكىرتتەرىڭىز، ءسىزدى جاقسى بىلەتىن زامانداستارىڭىز «ينستيتۋتتى قىتاي تىلىندە ءبىتىرىپ كەلىپ، قازاق ادەبيەتىن سۋشا ساپىراتىنى ءوز الدىنا، ءبىز بىلمەيتىن ورىس چاستۋشكالارىن، تاتار جىرلارىن سىرنايمەن، گيتارامەن، ءتىپتى بالالايكامەن ورىنداعاندا، ورىستىڭ، باتىستىڭ بيلەرىن بيلەگەندە ءبارىمىزدى دالادا قالدىراتىن» دەپ قازىرگە دەيىن تامسانىپ وتىرادى. ونىمەن قويماي، ءان دە، كۇي دە شىعاراسىز. سوعان قاراعاندا ءان-كۇي ونەرىنە بالا كەزدەن قاتتى قىزىققانسىز با دەيمىن؟

- مەنىڭشە، ونەر اتاۋلىنىڭ تامىرى ءبىر. ول ءارتۇرلى ۇلگىدە، قيلى-قيلى سالادا كورىنەدى. ءبارىن شەشەتىن ومىرگە، ونەرگە شىنايى قۇشتارلىق قانا. ەڭ ءبىر وكىنىشتىسى، ءومىر بويى قىزىققان سالام - مۋزىكا ەدى. العاش كەلگەن بەتتە، 1962- جىلعى كوكتەمدە جارما اۋدانىنان شىققان توپ ىشىندە سەمەيگە بارىپ، مۇقان تولەبايەۆ اتىنداعى مۋزىكا ۋچيليششەسىنىڭ حالىق اسپاپتارى بولىمىنە ستۋدەنت بولىپ قابىلدانعاندا قۋانىشتان جۇرەگىم جارىلا جازداپ ەدى.

سونداي كەزدە قامقورشى بولعان جارما اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ حاتشىسى عابدىلىسلام تورتايەۆ، كەڭشار پارتيا ۇيىمىنىڭ باسشىسى توقان جولامانوۆ، اسىرەسە، ۋچيليششە ديرەكتورى - يساتاي ءالقۋاتوۆ دەگەن ازاماتتاردى ەكى دۇنيەدە ۇمىتپايمىن. ال وقۋعا جىبەرگەندى قويىپ، وزىمە پالە-جالا ۇيىمداستىرعىسى كەلگەن كۇنىسىلام مۇساجانوۆ دەگەن كەڭشار ديرەكتورى - اناۋ-مىناۋ ەمەس، كادىمگى ابايعا «قايران ءسوزىم قور بولدى-اۋ!» دەگەن اششى ءسوز ايتقىزدىراتىن، كەمەڭگەرگە سويىل-شوقپار ءۇيىرىپ، مۇقىردا توناتاتىن مۇساجان بولىستىڭ تۇقىمى ەكەن. سونىڭ-اق كەسىرىنەن وقۋعا تۇسكەنىممەن، ونى جالعاستىرا الماي، اياگوزدەگى كىرپىش زاۋىتىنا جۇمىسشى بولىپ كىردىم.

ارادا ەكى جىل وتكەن سوڭ الماتىداعى س.كيروۆ اتىنداعى قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىنە قابىلدانىپ، وسى سالاعا ءبىرجولا بەت بۇردىم. تاعدىردىڭ جازۋى سول شىعار، مۇندا دا جامان بولعانىم جوق دەپ ويلايمىن، باسپاءسوز سالاسىندا قىرىق جىلدان استام قىزمەت ىستەپ، زەينەتكە شىقتىم.

- مۇساجانوۆ بولاشاقتا سىزدەن مىقتى ساتيريك، جازۋشى، اقىن شىعاتىنىنا سەنگەن بولۋى كەرەك. ايتىڭىزشى، ەگەر ول كىسى مۋزىكا مەكتەبىنە جىبەرگەندە ونعا تارتا ساتيرالىق، ليريكالىق جيناقتار جازىلار ما ەدى؟ ال 23 ءاننىڭ اۋەنىن دە، ءماتىنىن دە، سونداي-اق «اتتەڭ-اي»، «زامانبەك»، «مۇڭىلىق» سياقتى ءۇش كۇيدى مۋزىكالىق ءبىلىمسىز-اق جازىپ تاستادىڭىز ەمەس پە؟! قازىر دە قورجىنىڭىزدا سياسى كەپپەگەن دۇنيەلەرىڭىز جاتقان شىعار؟

- قازىر «ءىشىڭ ءبىلسىن ءالۋ-اي» دەگەن اتپەن شارتتى فەلەتوندار مەن ءازىل-اڭگىمەلەرىمدى دايىنداۋ ۇستىندەمىن. جاقىندا «وتەم اقىلار مەن كوتەل اقىلار» دەگەن بىردەڭە تۋدى. سونى قوسىپ، ءۇشىنشى توم جاساۋ قامىندامىن. ءۇش تومدىق عۇمىرنامالىق شىعارمامدى جيناقتاي الماي جاتىرمىن. تاڭدامالى قوس تومدىقتان كەيىن جازىلعان ليريكالىق ولەڭدەر دە اجەپتاۋىر جينالىپ قالدى. اينالىپ كەلگەندە ءبارى ءبىر اللانىڭ بۇيرىعىنا بايلانىستى عوي...

- قاجى اعا، جەتپىستىڭ سەڭگىر بيىگىنەن قاراعاندا كەزىندە بىرەۋلەردىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن جاسالعان كەسەل، قۇقايلارىڭىز بۇگىندە سىزگە شاڭ-توزاڭ سياقتى بولىپ كورىنەتىن شىعار. سوندىقتان ونداي ۇساق ادامداردىڭ پەندەشىلىگىن كەشىرىپ، بالكىم جادىڭىزدان سىزىپ تاستاعان دا بولارسىز. دەگەنمەن قيانات كورمەيتىن ادام جوق-اۋ، ءسىرا، بۇل فانيدە... ءسىزدى دە اياعىڭىزدان شالعاندار بولدى عوي؟

- جالپى، ماعان جاسالعان قيانات كوپ سەريالى فيلم سياقتى. نە ءبىر سوراقىلىقتى كوردىك. ونىڭ جاقسى جاعى مەنى قايرادى، قالام ۇستاتتى. قانشاما ساتيرالىق وبرازدار جۇيەسىن جاساتتى ماعان. ازاماتتىق تاقىرىپقا ولەڭدەر جازدىرتتى. ءتىپتى ىزدەسەڭ تابا المايتىن كۇلكىلى بەينە كەلەڭسىز قالپىندا قوراڭا كەلگەن قويداي ءوزى ءۇيىرىلدى. سوندايلاردىڭ ءىس-ارەكەتىنەن ولجا تاپتىم...

ستۋدەنت كەزىمدە سۇلتان قاليەۆكە بەرگەن «كەرۋەن» دەگەن قالىڭ ولەڭ داپتەرىم جوعالىپ كەتتى، جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆ ءوزى مەنى قوسا ەرتىپ اپارىپ، ءشامىل مۇحامەدجانوۆتىڭ قولىنا تاپسىرعان «بوزتورعاي» دەگەن كىتابىمنىڭ قولجازباسى ۇشتى-كۇيلى بولدى. ءبىر جاقسىسى - قولجازباداعى ولەڭنىڭ الپىس پايىزدايىن جاتقا بىلەتىنمىن. ال جاڭادان جازىلعان ولەڭدەردىڭ تامتىعى دا تابىلعان جوق. سوعان قاراماستان «تاسجارعان» دەگەن كىتاپتىڭ قولجازباسىن تىركەتىپ، باسپاعا تاپسىردىم. جان-جاقتان جاقسى رەسەنزيا جينالىپتى. ءبىراق ءدال شارتقا وتىراتىن كۇنى كىتاپقا مەنىڭ ەركىمسىز «جاستىق» دەگەن ات قويىلىپتى. اقىلداسا كەلە، «جاي ءسوزدىڭ وزىنە دە ءبىر قۇرت كىرگىزىپ جىبەرۋگە بولادى عوي» دەسىپ، «قايران جاستىق» دەگەن اتقا اۋىستىرىپتى...

تاعى ءبىر تۇيتكىل. وتكەن عاسىردىڭ توقسانىنشى جىلدارى بيلىك باسىنداعىلاردىڭ الدەكىمى «ارا» جۋرنالىن جاپقىسى كەلدى-اۋ دەيمىن، جۋرنال باسشىلىعى جاساعان قياناتتى كوپەن امىربەكوۆكە جاۋىپ، سوعان «قاتاڭ سوگىس» بەرىپ، وزدەرى قۇتىلىپ كەتۋگە اينالعاندا، جينالىس سوڭىندا اتىپ تۇرىپ، شىققالى تۇرعان شەشىمدى بۇزدىرۋىما تۋرا كەلدى. اقىرى كوپەن قاتاڭ سوگىستەن امان قالىپ، ەندى ولاردىڭ تۇرتپەكتەي بەرەتىنىن بىلگەن سوڭ، گازەتكە اۋىسىپ كەتتى دە، قۋعىندالۋدىڭ كەزەگى ماعان اۋىستى.

«ارا» جۋرنالىنىڭ باسشىلىعى وزدىگىمنەن جۇمىستان كەتە قويماعانىم ءۇشىن مەنى سول كەزدەگى ەڭبەك زاڭىنىڭ 2-تارماعىمەن جۇمىستان شىعاردى. ۇزىن-ىرعاسى ءتورت اي ون التى كۇن جۇمىسسىز ءجۇرىپ، سوت ارقىلى ءبارىن ورنىنا كەلتىردىم. اقىرى قالالىق قازاق ءتىلى قوعامىنىڭ شاقىرۋىمەن «ازامات» گازەتىنە باس رەداكتور بولىپ اۋىستىم.

- شىعارماشىلىعىڭىزعا جاسالعان قياناتتار بولدى ما؟

- ومىرىمدە ەكى-اق رەت قوسپا جيناققا قاتىسىپ، ءارقايسىسىنا وننان ولەڭ ۇسىندىم. ويىمدى تولىق اياقتاتتىرماۋ ءۇشىن باس بايگەگە قوسقان بەس شۋماقتىق ولەڭىمنىڭ ەكى شۋماعىن، توعىز شۋماقتىڭ بەسەۋىن قىسقارتىپ باستى. اقىلداسۋ دەگەن بولمايدى ولاردا، قىرقىپ تاستايدى. 1990- جىلى قازاق پوەزياسىنىڭ انتولوگياسىنا ەنگەن «ەمىل» دەگەن ولەڭىم مەن جەتپىسىنشى جىلدارى «جازۋشى» باسپاسىنان شىققان «جاس كەرۋەن» دەگەن كىتاپقا ەنگەن ولەڭدەردى قوس تومدىعىمنىڭ ءبىرىنشى تومىنداعى تولىق نۇسقالارىمەن سالىستىرىپ وقىساڭ، مەنىڭ شىعارماشىلىعىما جاسالعان قياناتتى كوزىڭمەن كورەسىڭ.

...ال بۇعان نە دەۋگە بولادى؟ ءوزىڭ سۇراعان سوڭ ايتىپ جاتقانىم عوي، ايتپەسە ۇمىتىپ-اق كەتكەمىن.

- ءبىراق بىردەن ۇمىتىلمايدى عوي، سول قۇرعىرىڭ...

- بۇل - مەن كورگەن قۇقايدىڭ شەت-جاعاسى عانا، قايسىبىرىن ءتىزىپ جاتاسىڭ. وسىنداي قياناتتان بارىپ تا ادام ءوزىن-ءوزى قايراپ، قولىنا قالام ۇستايدى. ءوز ويىمنان قانشاما ماقال-ماتەلدەر تۋدى. مىسالى: «وپاسىزدىڭ ىعىندا وڭعان ادام جۇرمەيدى»، «دالدىر كوبەيسە، دانىشپان دالادا قالادى»، «ونەردىڭ جانى - قۇشتارلىق، جاۋى - ءىشتارلىق»، «اياردىڭ كۇنكورىسى دە، قورعانىسى دا - ارسىزدىعى»، «ءبىر مىلجىڭعا بيلىك تيسە، وتىز قىرتقا ورىن بار»، «تومەن قاراپ جۇرگەننىڭ تۇكىرگەنى بىلىنبەس، بەرەكەسىز اۋىلدىڭ كۇتىنگەنى بىلىنبەس»، «جاقسىعا ىلەسسەڭ - جادىراتادى. جامانعا ىلەسسەڭ - ءتاڭىر اتادى»، «بوقماسىل مۇڭدانۋدى بىلمەيدى، بۇلدانۋدى بىلەدى»، «زوبالاڭ زورلىقتان تۋادى». تاعى سونداي تولىپ جاتىر...

- جارايدى، تاۋسىلا بەرمەيىك، ەندى حالىقتىڭ سىي-قۇرمەتىن، ۇكىمەت تاراپىنان العان ماراپاتىڭىز، اتاعىڭىز جايلى ايتىڭىزشى؟

- كەڭەس كەزىندە «ارانىڭ»، «سۇزەگەن ءسوزدىڭ» تاپسىرمالارىمەن ىلعي «ساداق-سايمان اسىنىپ»، جورىقتا جۇردىك قوي. ايىبىن اشاتىن ادامدى سىققاندا سىرنەسىن، سوققاندا ءسولىن الاتىن ادامدى كىم جاقسى كورسىن؟! ول كەزدە ونداي سىي-سياپات كورگەن جوقپىز. ال 1999- جىلى التىنبەك سارسەنبايەۆتىڭ قولىمەن مادەنيەت مينيسترلىگىنىڭ قۇرمەت گراموتاسىن العانمىن. ول جىلى «قالاقاي قامشى» دەگەن ساتيرالىق ولەڭدەر جيناعىم شىققان. 2003 - جىلى حالىقارالىق «الاش» ادەبي سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى دەگەن اتاق الدىم. وندا «تاسجارعان» دەگەن ليريكالىق ولەڭدەر جيناعىم جارىق كورگەن بولاتىن. 2009- جىلى ەلباسىنىڭ جارلىعىمەن «قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى» دەگەن قۇرمەتتى اتاققا يە بولدىم.

بۇدان باسقا، ولەڭگە، انگە جاريالاعان ءمۇشايرالاردا ون مارتە جۇلدە يەلەندىم. قازاق راديوسىنىڭ انگە جاريالاعان بايقاۋىندا «كەشىكتىڭ» دەگەن ءانىم ءبىرىنشى ورىن الدى. ءانى دە، ءسوزى دە وزىمدىكى. مۇراتبەك سارىباسوۆ دەگەن ءانشى ورىنداعان.

بيىل تولەگەن ايبەرگەنوۆتىڭ سوزىنە جازىلعان اندەرگە كونكۋرس جاريالاندى ەمەس پە، «ءبىر تويىم بار» دەپ اتالاتىن وسى بايقاۋعا جىبەرگەن ءانىم جۇلدەگە ءىلىنىپتى. قالعان 8 ى - باس بايگەسى، ءبىرىنشى، ەكىنشىسى بار، ادەبي جۇلدەلەر.

- قاجىتاي اعا، باياعىدا رەسپۋبليكالىق ايتىستارعا قاتىسىپ ءجۇرۋشى ەدىڭىز...

- ءيا، اسەلحان قالىبەكوۆا مەن نادەجدا لۋشنيكوۆادان باستاپ، بايانعالي ءالىمجانوۆ، ەرىك اسقاروۆتارمەن، اتتارىن دا ۇمىتىپ قالدىم، تاعى ءبىراز اقىندارمەن ايتىسقا ءتۇستىم. وسىلاردىڭ بىردە-بىرىنەن جەڭىلگەن جوقپىن. تۇگەل مويىنداتتىم. ءالى ەسىمدە، بايانعالي الىمجانوۆپەن ايتىستا مەنىڭ جەڭگەنىم تۋرالى حاتتاماعا قازىلار القاسىنىڭ بارلىعى قول قويعان سوڭ، تۇستەن كەيىنگى ايتىسقا ورتالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ سەكتور مەڭگەرۋشىسى ارالاسىپ، «بايانعالي جەڭىپ، قاجىتاي جەڭىلدى دەپ حاتتامانى قايتا جاساڭدار!» دەگەن نۇسقاۋ بەرەدى. قازىلار القاسىنىڭ مۇشەسى قادىر مىرزاليەۆ باستاپ، قازىلار القاسىنىڭ ءتوراعاسى ءمۇسىلىم بازاربايەۆ قوستاپ، الگى زورلىققا شىداماي، نارازىلىق ءبىلدىرىپ، ايتىس ءجۇرىپ جاتقان زالدى تاستاپ شىعىپ كەتتى.

بۇل تۋرالى بەلگىلى عالىم سۇلتانعالي سادىربايەۆ «لەنينشىل جاس» گازەتىندە «قاجىتاي ءىلياسوۆ بايانعالي ءالىمجانوۆتى باسىم كۇشپەن جەڭدى» دەپ جازدى. سودان باستاپ بەت قاراتپايتىنىمدى بىلگەن بولۋ كەرەك، ات مىنەتىن، ماشينا مىنەتىن ايتىستارعا مەنى مۇلدە جولاتقان ەمەس. ايتكەنمەن، سول كەزدە بەلگىلى عالىم مىرزابەك دۇيسەنوۆ تە مەن تۋرالى وتە جاقسى لەبىز بىلدىرگەن ەدى، كىتاپتاعى ماقالاسىندا. اقىرى «ارا» جۋرنالىنان «قاجىتاي مەن قالجىڭتايدىڭ ايتىسى» دەگەن ايدار اشىپ، 3-4 جىل بويى وزىممەن-ءوزىم ايتىسىپ، ارىنىمدى ارەڭ باسقان جايىم بار...

- ءسويتىپ، ساتيرامەن دە ءبىرازىن سويدىڭىز...

- اتاقتى بابىردىڭ اۋزىنان شىققان ءبىر وسيەت بار. «ايتسا بولار ۇققانعا، ايتىپ-ايتپاي نە كەرەك، ەكى قۇلاعىن تاس قىلىپ، ماقتامەنەن تىققانعا» دەگەن ەكەن جارىقتىق. سول ايتقانداي، ساتيرانىڭ تاربيە قۇرالى ەكەنىن، ادام بويىنداعى، قوعام قويناۋىنداعى جايسىز بەتالىستى تۇزەتۋگە سەبى تيەتىندىگىن تۇسىنەتىن، قولدايتىن تۇلعالار بولسا، شىمشىما كۇلكىنىڭ باعى جانادى. ايتپەسە، ءبارى بەكەر. نە ءتۇرلى سۇرى-سوقپاقتى كوردىك قوي. ەڭ باستىسى، ساتيرادا تۇراقتى كوزقاراس، قاسقىرداي قايسار مىنەز كەرەك. ساتيرا - قورقاقتىڭ قولى ەمەس...

- سىزدە قاسقىردىڭ قايسار مىنەزى دە، باتىلدىق تا، باسقاسى دا بار. باياعىدا جازۋشى دوسىڭىز ساكەن جۇنىسوۆ بىردە جازۋشىلار وداعىنىڭ الدىندا وزىنە كوشەدەگى ەكى-ءۇش ماس جىگىتتىڭ تيىسكەنىن، سول ارادا قاجەكەڭ پايدا بولا قالىپ، ۇشەۋىن ءۇش جاققا جاتقىزعانىڭىزدى اڭگىمەلەپ بەرگەن. «باسقاسى» دەپ وتىرعانىم - وسى. ال قابدەش اعامىز ءوزىنىڭ ءبىر كىتابىندا ءسىزدىڭ ءبىر جەردە پالەنباي پۇت جۇك كوتەرگەنىڭىزدى جازىپتى...

- جاس كەزدە ادام ەشتەڭەدەن قايتپايدى، قايمىقپايدى جانە جاستىققا ءبارى جاراسادى. ءبىز دە قايراتى تاسىعان جاس بولدىق، جەلپىلدەگەن جىگىت بولدىق. ارعى بەتتە جۇرگەندە بارىمىزدى وقۋدى تاستاتىپ، قۇرىش قورىتۋ دەگەن ناۋقانعا اتتاندىرعان. ءبىر كۇنى باستەسىپ، 4-5 شاقىرىمداي قايقاڭعا 126 كەلى كومىردى ارقالاپ جەتكىزگەنىم راس. بۇگىن ويلاسام، سونىڭ ءبارى جاستىق جەلىك، اۋسارلىق سياقتى كورىنەدى. شامام كەلگەنشە جاقسىنى جاقتاپ، جاماندىقتان ساقتاپ جۇرگىم كەلەدى ماڭايىمدى. سودان اۋىر-اۋىر ءسوز ەستىگەن دە، نەبىر قاتەرگە سۇيكەنىپ وتكەن كەزىم دە كوپ. مەن قاراعايدىڭ بۇتاعى دا، قايىڭنىڭ بەزى دە ەمەس، كادىمگى قاراپايىم قاجىتاي بولعانىم ءجون شىعار.

- «قاجەكەڭ جۇيرىك ات پەن شايپاۋ ايەلدى الىستان تانيدى» دەپ ازىلدەيدى تۇستاستارىڭىز. ءسىزدى بۇل قىرىڭىزدان بىلەتىندەر دە كوپ، ويتكەنى بۇرىنعىلارشا بايگەگە ءبىر قاراپ باعا بەرەتىن ءوزىڭىز سياقتى بىلىكتى قازاقتار بۇگىندە جوقتىڭ قاسى. جىلقىنى تانۋ اتادان داريتىن قاسيەت دەپ جاتادى، بۇعان نە ايتاسىز؟

- قازاقتا «كورگەندى»، «كورگەنسىز» دەگەن ءسوز بار عوي. دۇنيەتانىمنىڭ ءوزى كورىپ-بىلۋدەن، ىزدەنىستەن تۇرماي ما؟! شەتتەن كەلگەندەر قازاقتىڭ بايىرعى قالپىن ەلۋىنشى جىلداردىڭ سوڭىنا دەيىن كوزىمەن كورىپ ءوستى. ويىن ەرمەگى دە، ءىس-ارەكەتى دە كۇنكورىستىڭ قامىنا بايلانىستى ءوربيدى. ولاردىڭ ءتىلىن بۇلىندىرمەي، قايماعىن بۇزباي ساقتاۋىنىڭ سەبەبى سول قازاقى قالىپتى كوزى قانىپ كورگەندىگىنەن، زەردەسىنە تۇيگەندىگىنەن. ال وزىمىزدەگى قازاقتار ۇلت ومىرىنەن تىم ەرتەرەك الىستادى. قازاقتىڭ ەجەلگى داعدى-ءداستۇرى مەن ءسان-سالتاناتى 1926- جىلعا دەيىن عانا قالپىن بۇزباي ساقتالىپ كەلدى.

مارقۇم مۇحاڭ (م.اۋەزوۆ) ءبىر لەكسياسىندا «مەنىڭ ءبىر باقىتتى جەرىم - فەودالدىق قوعامدى كورگەنىم» دەپتى. بايقاساڭىز، وسى ءسوزدىڭ تۇبىندە كوپ ماعىنا جاتىر ەمەس پە؟! اتتى سۇيەگىنەن، ادامدى سوزىنەن، ءجۇرىس-تۇرىسىنان، پسيحولوگيالىق نىشاندارىنان تانيسىڭ. ورىس جۇرتىن ورگە شىعارعان پەتر ءبىرىنشى «بىرەۋدىڭ ادام ەكەنىن، نە نادان ەكەنىن ايىرۋ ءۇشىن 10 اق مينۋت سويلەتۋ كەرەك» دەپتى. قانداي كەرەمەت پسيحولوگ دەسەڭىزشى! ال جىلقىنى تانۋ دەگەن مەنىڭ قانىما سىڭگەن قاسيەت دەۋگە بولار.

كوزىمدى اشىپ كورگەنىم - جىلقى مالى. جۇيرىك اتتىڭ تەگى مەن تابىن، بابىن قولما-قول كورەتىن قاسيەتى بار قازاقتىڭ تىرشىلىگىن 19 جاسىما دەيىن انىق كوردىم. ول تۋرالى قازاق، تاعى باسقا تىلدەردەگى ادەبيەتتى دە ءبىر كىسىدەي وقىدىم. سودان قالعان قور دا بار كوكەيىمدە. ەكىنشىدەن، وسى ونەردىڭ تۇقىم قۋالايتىنى دا راس پا دەپ قالامىن. ويتكەنى تارباعاتاي كۇنگەيىندەگى تاڭعىت ۇكىرتاي (اعا سۇلتان) 1910- جىلى ءبىر جىل بۇرىن اكەسى ەڭسە قاجىنىڭ اسىن بەرمەك بوپ، دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىنا - باتىسىندا تاشكەنتكە، شىعىسىندا قوبداعا، سولتۇستىگىندە اقمولا، قىزىلجارعا، وڭتۇستىگىندە ەرەنقابىرعانىڭ كۇنگەيى - ىلە الاتاۋى وڭىرىنە دەيىن ساۋىن ايتتىرادى. ۇزىن سانى 734 ات شاپقان وسىناۋ ۇلكەن اسقا اتاقتى كولباي توگىسوۆ اسابا بولادى.

سونشاما كوپ ات قوسىلعان استا ەسەنباي زاڭگىنىڭ بايگە جيرەنى وزگەدەن وق بويى وزىق كەلىپ، باس بايگە الادى. سول جولى بايگە جيرەنگە ءمىنىپ شاپقان كادىر ەلشىباي ۇلى دەگەن كىسىنى ءشاۋ تارتقان شاعىندا كوزىممەن كورىپ، ءتورت جىل اڭگىمەسىن تىڭدادىم. ال ءوز اكەمنىڭ (ءىلياستىڭ) جىلقى تاڭداۋداعى اۋليەدەي بولجاعىشتىعىن جيىرما جاسىما دەيىن كوزىممەن كورىپ، ەت قۇلاعىممەن ەستىدىم. كوڭىلىمە توقىدىم. ءوزى دە ۇزاق جىل مال مامانى بولىپ ىستەگەن. مەنى دە باۋلىعان سول مارقۇم اكەم ەدى.

- قازاق «تۇلپار» دەپ جىلقىنىڭ قانداي ءتۇرىن اتاعان؟

- قازاق جۇيرىكتى «تۇلپار» دەيدى. قازاق تۇلپارى امەريكاعا، قىتايعا، ءۇندىستانعا دەيىن تاراپ كەتكەن. بۇدان ءۇش مىڭ جىل بۇرىن تۇلپار جىلقى حالىقارالىق ساۋدادا تاۋار رەتىندە جۇرگەن. قىتايدىڭ حانى ءۇيسىننىڭ كۇنبيىنە قىزىن بەرىپ، مىڭ قارا تۇلپار العانى كوپتەگەن دەرەككوزدەرىندە بار. ات بايگەسىن قازاق داراقىلىقتان جاساماعان، قانداي جەردە قانداي تۇلپاردىڭ تۇقىمى بار، سونى ءبىلۋ ءۇشىن ات ايداعان. وكىنىشتىسى سول، بۇگىن تۇلپاردىڭ ورنىن جابى باستى.

- جۇيرىك جىلقىنى قانداي بەلگىلەرى ارقىلى تانۋعا بولادى؟

- مەنىڭ ەسەبىم بويىنشا، بايگە اتىنىڭ جەتپىس توعىز ءتۇرلى سىنى بولادى. ءىلياس جانسۇگىروۆ «قۇلاگەرىندە» تۇلپار اتتىڭ ەلۋ ءۇش بەلگىسىن جازادى. ابايدا اتتىڭ جيىرما جەتى ءتۇرلى سىنى بار. ال بي بورانباي قابانبايدىڭ قۋباسىن تاڭداعاندا، جۇيرىك اتتىڭ ەڭ نەگىزگى ون سەگىز بەلگىسىن ايتادى. اباي «توياتتاعان بۇركىتتەي سالقى ءتوستى» دەسە، بي بورانباي «ارتىنان قاراعاندا ءتوسى كورىنىپ تۇراتىن بولسىن» دەيدى. اباي «شوقپارداي كەكىلى بار، قامىس قۇلاق، قوي مويىندى، قويان جاق، بوكەن قاباق» دەسە، ماراباي «سارىمساقتاي قۇلاقتى، سارى اتانداي قۋاتتى، وت ورنىنداي تۇياقتى، اش ارىستان سياقتى» دەيدى.

ءبارىنىڭ كورۋ نۇكتەلەرى بىردەي، ءبىراق ءارقايسىسى وزىنشە، ءار قىرىنان ايتادى. ابايدىڭ «اتتىڭ سىنىندا» «بايلاپ كورسەك» دەگەن ءسوز بار. مۇندا ۇلكەن «پالە» جاتىر. بايگە اتى بەلدەۋدە تۇرعان كەزىندە ءتۇزۋ، سۇلكيىپ تۇرمايدى، قابىرعالاپ، قىرىن تۇرادى. مەن مۇنىڭ بارلىعىن ءومىر تاجىريبەمدە كورىپ، وسكەن اداممىن. قازىر ماعان ءجۇز ات كورسەتىڭىز، كوزىلدىرىگىمدى كيىپ، قىرىق سانتيمەتردەن جانارىنا انىقتاپ قاراسام، شاباتىنىن نە شاپپايتىنىن بىردەن ايتا الامىن. ءبىراق مەن ونى ايتپاس بۇرىن ات شاباتىن جەردىڭ شاراسىن، جەرى ەڭىس پە، قايىس پا، جازىق پا، سونى ءبىلۋىم كەرەك.

كەيبىر اتتىڭ الدى-ارتى بىردەي شارشى بولادى. ماحامبەت «ىلديدان سالسا، توسكە وزعان، ەرتەدەن سالسا، كەشكە وزعان، قوي مويىندى كوك جۇلىن، توماعا كوز قاسقا ازبان» دەيدى. وسى ءبىر شۋماق ولەڭدە اتتىڭ ءومىربايانى، ونىڭ ونەرىنىڭ ءورىسى، تاعدىرى ءتۇر. ماحامبەت سونىڭ ءبارىن ءبىر شۋماق ولەڭگە سىيدىرىپ جىبەرگەن.

- سول ماحامبەتتىڭ كەزىندەگى قازاقتىڭ ماعىناسى اۋقىمدى سوزدەرى بۇگىندە نەگە ۇساقتالىپ، قازاقي ۇعىم-تۇسىنىكتەردى وزگەرتە باستاعانىن سەزەسىز بە؟ ءسوزدىڭ تۇپكى ماعىناسىن وزگەرتەتىن بۇگىنگى تەرميندەرگە كوڭىلىڭىز تولا ما؟

- كوپ نارسەگە كوڭىل تولمايدى. جاي تەرميندەردىڭ وزىنەن وراشولاقتىق بادىرايىپ كورىنىپ تۇرادى. جاڭا ۇعىمدى بەرۋ ءۇشىن دارا ماعىناسى بار تەرميندەردى دە قوساقتاپ جىبەرەتىن اۋرۋ پايدا بولدى. مىسالى، كوش-كەرۋەن، كىسە-بەلدىك، ورىن-تاق، ت.ب.، سونداي-اق باسقا دا ماعىناسىز قوسىمشالار ءورىپ ءجۇر. مىسالى، ايىپ-پۇل، سىي-اقى، دەيدى. سىي بولعان جەردە اقى بولۋشى ما ەدى؟ سىي دەگەن - تەگىن جاسالاتىن مەزىرەت. ال اقىڭىز توككەن تەردىڭ بوداۋىنا قايتاتىن بولسا، ول - قارىمجى. وسى ەكەۋى قايتىپ بىرىگەدى؟

قازاقتا «ايىپ-انجى» دەگەن ءسوز بار. ايىپقا پۇلدى قوسپاساڭ دا ءوز ماعىناسىن بۇزبايدى. بۇل جەردە «پۇل» - ارتىق تۇرعان ءسوز. ونىڭ دا ايتىلۋى وزگەرگەن. قازاقتا «پۇل» ەمەس، «بۇل» عوي. شورتانباي اقىن «قيلى-قيلى زامان بولادى» دەگەن ولەڭىندە «سيىر بۇل بولادى، قاتىن بي بولادى» دەيدى. بۇل مىنا الا تاقيالى اعايىندارمەن كورشى وتىرعان اۋىلدىڭ بالالارىنان كەلگەن ديالەكت.

كىسە دەگەن - باياعىنىڭ اقساقالدارى بۋىناتىن بەلبەۋ (ءتۇبىرى - بەلباۋ). ال بەلدىك بەلبەۋدىڭ ماعىناسىن بەرمەيدى. اسكەري سىرت كيىمنىڭ نەمەسە قىزداردىڭ كامزولىنىڭ بەلىن قىناپ كورسەتەتىن كولەمى ءبىر قارىس قانا بولشەكتىڭ اتى ول.

- جۇرت جينالعان جەردە قازىرگى كەزدە اتالىپ جۇرگەن قازاقشا اي اتتارىنا قاتىستى ءوزىڭىزدىڭ پىكىرلەرىڭىزدى ايتىپ ءجۇرسىز، ءبىراق ءتيىستى قۇلاقتارعا ول سوزدەرىڭىز ءالى جەتپەي جاتقان سياقتى ما؟

- ءدال قازىر ءبىز اي اتتارىن دۇرىس قولدانىپ جۇرگەن جوقپىز. سوناۋ ۇلىقبەكتىڭ وبسەرۆاتورياسىندا ورتا ازيا عالىمدارىنىڭ عىلىمي نەگىزدەۋىنەن وتكەن، اباي قولدانعان 12 ايدىڭ اتى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ قوس تومدىق «اباي» رومانىنىڭ 2-تومىندا تۇگەل اتالعان. جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ پەن شاكارىمدەر ءوز شىعارمالارىندا قالىپتاستىرعان اي اتتارى قايدا قازىر؟ قازاق جەرى بولىسكە تۇسكەندە، ءۇش مەملەكەتتە قالعان قازاقتار بەرتىنگە دەيىن ساقتاپ كەلگەن تەمىر جولدىڭ تاعانىنداي نىق ورنىققان اي اتتارى 1989- جىلى اياق استىنان بۇزىلدى.

سول جاڭا نۇسقاسىندا ءار ايدىڭ ءبىرىنشى ون بەس كۇندىگىندە ايتىلاتىن كەيبىر امال مەن ەكىنشى ون بەس كۇندىگىندە ايتىلاتىن كەيبىر ەسەپ ەشقانداي نەگىزسىز اي ساناتىنا ەنىپ كەتتى. ونىڭ ۇستىنە 12 ايدا قولدانىلاتىن اي اتتارىنىڭ ءوزى ىلگەرى جىلجىپ، ءبىرىنىڭ قالپاعىن ءبىرى كيىپ الدى. دالەلدەپ بەرەتىن ءتىرى جان جوق. تۇتاس قازاق ۇعىمىندا جوعارىدا كورسەتىلگەن ۋاقىتقا دەيىن قالىبىن بۇزباي كەلگەن اي اتتارى وسىنداي دىمبىلمەس دەموگوگتاردىڭ كەسىرىنەن بىت-شىت بولدى. ونىڭ دۇرىس نۇسقاسى شاكارىم قۇدايبەردى ۇلىنىڭ 1918- جىلى «سارى ارقا» گازەتىندە جاريالانعان «قازاقشا اي اتى جوق پا؟» دەگەن ماقالاسىندا تايعا باسقان تاڭباداي انىق جازىلعان.

وندا جىلدىڭ باسى كوكەك، مامىر، ماۋسىم، شىلدە، تامىز، ميزام، قازان، قاراشا، جەلتوقسان، قاڭتار، ءۇشتىڭ ايى، ءبىردىڭ ايى دەلىنگەن جانە بۇل ايلاردا كەلەتىن «اقپان»، «وتامالى» دەيتىن امال ەسەپتە سوڭعى ەكى ايدىڭ ورنىنا اتاعاندار دا بار. ال «ناۋرىز» دەگەن ايدىڭ اتى ەمەس، مەرەكەنىڭ اتى ەكەنىن تالاي مارتە ايتقان ەدىك. سوناۋ «شاحنامانىڭ» وزىندە سولاي دەلىنگەن. تىم قۇرىسا، بىرەر رەت ءبىلىمدارلار سارابىنا دا سالماي، ەشقانداي عىلىمي نەگىزى جوق، شوقپىت دۇنيەلەردى بەدەلدى ورىنعا تىركەتكەندەر مۇنىڭ مۇلدە قاتە ەكەنىن ءالى كۇنگە دەيىن تۇسىنە الماي كەلەدى. ويتكەنى بيلىكتىدە ءبىلىم جوق، بىلىمدىدە بيلىك جوق. ايتقاندارىمىز ايدالادا قالىپ جاتىر.

باسپاءسوز بەتىندە دالەلدەنىپ، كوركەم ادەبيەتتە ورنىققان، ءۇش ەلدە (قازاقستان، قىتاي، موڭعول) تۇراتىن قازاقتاردىڭ اتام زاماننان بەرگى قولدانۋىندا پىسىپ-جەتىلگەن اي اتتارىن قالپىنا كەلتىرىپ، قاتەلىكتى تۇزەتپەسەك، سوراقىنىڭ كوكەسى سول بولادى. ويتكەنى بۇرىنعى عۇلامالار قالىپتاستىرعان اي اتتارى ەتنوگرافيامەن دە، استرونوميامەن دە، فولكلورمەن دە تىعىز بايلانىستا بولعان داعدى. ايتالىق، اسانقايعىنىڭ وزىنەن باستاپ وسى ايدىڭ اتىنا، ەسەپتىڭ اتىنا، امالدىڭ اتىنا ۇيلەسەتىن، ياعني ونى شەگەلەپ ورنىقتىراتىن 74 ماقال-ماتەل، قاناتتى ءسوز، ءتۇيىندى قورىتىندى بار. «قاسقىردىڭ ارتىنان بولتىرىك اقىلدىلىعىنان ەرمەيدى» دەگەن سياقتى، كەزىندە مۇنى ەشكىم تەرەڭدەپ بىلمەسە دە داقپىرتقا ىلەسىپ، وسىنشاما جەرگە كەلدىك. ءبىرتالاي ەڭبەكتەردە مۇنىڭ اعات ەكەنى دالەلدەندى.

دەمەك، ۇلكەن عالىمداردىڭ دا، سانالى زيالىلاردىڭ دا اي اتتارىنىڭ مۇلدە قاتە الىنىپ جۇرگەنىنە كوزدەرى جەتتى قازىر. ارينە، بىلمەگەندىكتەن، تامىرىنا كوز جەتپەگەندىكتەن وسىنداي قاتەلىككە ۇرىندىق. ەندى ونىڭ قاتە ەكەنىن ءىشىمىز سەزە تۇرىپ، تۇزەتپەسەك، بۇل قاتەلىكتىڭ اتا-باباسى بولادى. ونىڭ باسقا جولى جوق. كەيىنگى ۇرپاق مۇنى بىلگەن كەزدە بەتىمىزگە تۇكىرەدى.

سۇحباتتاسقان قايىرجان تورەجان

«ايقىن» گازەتى. 2013 - جىل