تاماقتانۋ مادەنيەتى

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - داستارقاننىڭ جالپى كورىنىسى، ونىڭ اسەم جاسالۋى، تاعامداردى ءبىر-بىرىمەن ۇيلەستىرىپ، رەت-رەتىمەن بەرۋ تابەتتىڭ اشىلۋىنا جاقسى اسەر ەتەدى، تابەت جاقسى اشىلسا تاعام دا جاقسى سىڭەدى.

مەرەكەلىك داستارقاننىڭ ءسان-سالتاناتى بارىمىزگەبەلگىلى بولار. ءيا، كوزدىڭ جاۋىن الاتىن، اسەمدەلگەن داستارقان! ءدامدىدايىندالىپ، اسەمدەپ قويىلعان تاعامدار. ال مەرەكەلىك داستارقاننىڭ قاندايتالاپتارعا ساي بولۋى كەرەك ەكەنىن ءبارىمىز بىردەي بىلەمىز بە؟

مەرەكەلىك داستارقان. ەڭ كۇردەلىسىنەن - مەرەكەلىكتاعامنان باستالىق. مەرەكەلىك داستارقان ۇستىندە قاجەتتىنىڭ ءبارى دە بولعانىمەن،ارتىق ەشنارسە تۇرماۋعا ءتيىس.

وعان قاجەتتى ىدىس-اياقتى قالاي ورنالاستىرۋ، ياعنيسەرۆيزدەۋ كەرەك؟ داستارقان باسىندا وتىراتىن ءار ادامعا ەكى نالبەك (تارەلكا)قويادى: ونىڭ ۇلكەنىنە قويۋ تاعام، ال كىشىسىنە سالقىن تاعام سالىنادى. نالبەكتىڭوڭ جاعىنا پىشاق ء(جۇزىن نالبەككە قاراتىپ) پەن قاسىقتى، سول جاعىنا ايىردىقويادى. قاسىق پەن ايىردىڭ ويىق بەتىن استىنا قاراتىپ توڭكەرەدى. دەسەرتكەارنالعان قاسىقتى، جەمىسكە ارنالعان پىشاقتى نالبەكتەن ارىرەك، ستول جيەگىنەپاراللەل تاستايدى ء(بىر كەزدە ولارعا دا كەزەك كەلەدى). سالقىن تاعامدار، اشىتۇزدىقتار، تۇزدى تاعامدار بۇكىل داستارقان ۇستىنە بىركەلكى ەتىپ قويىلادى.

قولمەن اۋىز سۇرتەتىن ورامالداردى (قاعاز جانە ماتا)سالقىن تاعام سالىناتىن ءار نالبەكتىڭ ۇستىنە قويادى (قوناقتار وتىرعاننان كەيىنءارقايسىسى ماتا ورامالمەن وزدەرىنىڭ تىزەسىن جابادى) . تۇزدى تاعامداردىڭ قاسىعىەرەكشە بولەك بولۋى ءتيىس. ەگەر ارناۋلى قاسىق بولماسا، تازا پىشاقتىڭ ۇشىمەنالادى.

ءبىرقاتار سالقىن تاعامدارعا ارناپ ورتاق قۇرالدار -قالاقشا، قاسىق جانە ايىر بەرىلەدى.

قازى-قارتا، ءارتۇرلى شۇجىقتاردى جۇقالاپ كەسەدى دەقاتارلاستىرىپ جالپاق ىدىسقا سالادى. ولاردى داستارقانعا قويار الدىندا ءوزىدىستارىنان نالبەكتەرگە اۋدارادى. مايعا قالبىرلانعان بالىق سالىنعان ىدىستىڭجيەگىن اينالدىرا ليمون تىلىمدەرىن قويۋعا بولادى، بالىقتى جەر الدىندا وعان ليمونشىرىنىن قۇيىپ دامدەيدى. دۇكەننەن ساتىپ الىنعان ىرىمشىكتىڭ قابىعىن ارشىپ،جۇقالاپ تۋراپ قويادى.

سارى مايدى توڭازىتقىشتان تاماقتانۋدان بىرنەشە مينۋتبۇرىن شىعارىپ، ىدىسقا سالادى. اق نان مەن قارا ناندى جۇقالاپ تۋراپ، داستارقاننىڭءار جەرىنە قويادى. ناندى تىستەپ جەمەي از- ازدان ءۇزىپ جەگەن دۇرىس.

داستارقان باسىندا وتىراتىن ءار ادامعا ارناپ مينەرالدىسۋ نەمەسە جەمىس شىرىنىن ىشەتىن فۋجەر قويىلادى.

سالقىن تاعام ءۇشىن ادەتتە تابەت اشاتىن اشى بۇرىشتىتاعامدار بەرىلەدى. ولار - ءار ءتۇرلى تۇزدالعان ونىمدەر، مارينادتار، ىستالعان تاعامدار.بۇل تاعامداردى كوكتەرمەن (پەترۋشكا، اسكوك، پياز ت. س. س) اسەمدەيدى. سالقىن استىازداپ جەپ، نەگىزگى تاعامنىڭ الدا ەكەنىن ەستەن شىعارماۋ كەرەك.

مەرەكەلىك داستارقان جايعان كەزدە ءۇي بيكەسىنىڭبەرىلەتىن تاعامدار ءمازىرىن قوناقتارعا الدىن الا ءبىلدىرىپ، ەسكەرتكەنى دۇرىس.سوندا قوناقتاردىڭ ءارقايسىسى قاي تاعامنان قانشا جەۋ كەرەك ەكەنىن وزدەرى شەشەدى.

مەرەكەلىك داستارقانعا قويىلاتىن سۇيىق تاعام ونشا اۋىربولماۋى ءتيىس. ول ءمولدىر سۇيىق سورپا نەمەسە ازداعان قوسپاسى بار جەڭىل سورپابولۋى كەرەك. وسىنداي سورپامەن بىرگە ادەتتە اراسىنا ەت، بالىق نە كوكونىس سالىپپىسىرىلگەن بالىشتەر بەرەدى.

سورپانى ارناۋلى كەسەلەرگە نەمەسە شۇڭعىل شاعىن نالبەكتەرگەقۇيىپ بەرگەن دۇرىس. ونى اس ۇيدە الدىن الا جەكە كەسەلەرگە ءبولىپ قۇيۋعا بولادى.سول سياقتى سورپاعا ارنالعان ۇلكەن فورفور ىدىس بولسا، الدىمەن سوعان قۇيىپ،داستارقان باسىندا- اق جەكە كەسەلەرگە ءبولىپ قۇيادى.

سورپا قۇيىلعان كەسەنى نەمەسە نالبەكتى داستارقانباسىندا قيسايتىپ ءتۇبىن تاقىرلاپ ىشكەن ورىنسىز. ونىڭ ۇستىنە توگىپ داستارقاندىبىلعاپ الۋىڭىز مۇمكىن. ەگەر سورپا ىشىندە كەسەك تاۋىق ەتى نەمەسە مال ەتى بولسا،ونى سورپانى تاۋىسقاننان كەيىن عانا جەگەن دۇرىس. كەسەدەگى سورپا تاۋسىلماسا، ەتتىودان الامىن دەپ كيىمىڭىزگە نەمەسە كورشىڭىزگە سورپا شاشىراتىپ الۋىڭىز مۇمكىن.

قويۋ تاعامدى بەرەر الدىندا ادەتتە ازداپ ءۇزىلىسجاسايدى، ءۇزىلىس كەزىندە قوناقتار تاماق جەۋدەن «تىنىعىپ»، بوي جازادى. ءارقوناقتىڭ سىباعاسىن ونىڭ وڭ جاعىنان، ورتاق تاباقتى سول جاعىنان بەرەدى. كەيدەورتاق تاباقتى داستارقاننىڭ ورتاسىنا قويادى (ەگەر قوناق كوپ بولسا، وندا بىرنەشەجەردەن قويۋعا بولادى) دا، ونى سالىپ جەيتىن بىرنەشە قاسىق اكەلىنەدى.

تاماقتى پىشاقپەن جەۋگە بولمايدى - جازاتايىم ءجۇزى ءتيىپ، كەسىپ كەتۋى مۇمكىن.بالىقتى، كوتلەتتى، پىسكەن كوكونىستى پىشاقپەن كەسىپ جەمەيدى.

ولاردى ءبولىپ- ءبولىپ جەۋ ءۇشىن ايىردىڭ ءوزى- اقجەتكىلىكتى. بۇل تاعامداردى جەگەن كەزدە ايىردى وڭ قولمەن ۇستايدى دا، قاجەتبولسا، سول قولداعى نان تىلىمىمەن دەمەپ وتىرادى.

مال ەتى مەن قۇس ەتىن پىشاقپەن كەسەدى، ول ءۇشىن پىشاقوڭ قولدا، ايىر سول قولدا بولۋى ءتيىس. ايىردى نالبەك بەتىندە تىك ۇستاماي، كولبەۋۇستاعان دۇرىس. تىك ۇستاسا، ول نالبەك بەتىنەن تايىپ كەتۋى مۇمكىن. قويۋ تاعامنىڭءبارىن بىردەن ۇساقتاپ تۋراۋدىڭ قاجەتى جوق. ۇساقتالعان تاعام تەز سۋىپ قالادى.

ونى بىرتىندەپ شەتىنەن كەسىپ جەگەن دۇرىس، ول ءۇشىنايىردى ەتتىڭ ورتاسىنا شانىشپاي شەتىن الا، كەسىپ جەيتىن بولىكتى عانا شانشىپ،پىشاقپەن كەسىپ جەپ وتىرۋ كەرەك. تاعامدى جەپ بولعاننان كەيىن ايىر مەن پىشاقتى(ەگەر پايدالانىلعان بولسا، قاسىقتى دا) داستارقان ۇستىنە قويماي، ءوزىنىڭنالبەگىنە سالادى.

ءتاتتى تاعامدى بەرەر الدىندا دا ءبىرشاما ءۇزىلىسجاسايدى. كومپوت، كيسەل، سىلىكپە، كرەم سياقتى تاعامداردى ورتاعا قويادى. بۇلكەزدە المانىڭ ساعاق جاعىن تومەن قاراتىپ، المۇرتتىڭ ساعاق جاعىن جوعارى قاراتىپسالادى.

شاي مەن كوفەنى قانتسىز بەرەدى. قانتتى اركىم ءوزىنىڭقالاۋى بويىنشا سالىپ الادى. پيروجنىي مەن تورتتى شاي قاسىقپەن جەيدى، قۇرعاقپيروجنىي بولسا، ونى قولمەن جەۋگە دە بولادى. ودان كەيىن قولدى قاعاز ورامالمەنءسۇرتىپ، ونى بوساعان نالبەككە تاستايدى. قوناقتارعا شاي بەرۋدىڭ ىڭعايلى ءبىرجولى - داستارقان شەتىنە قايناپ تۇرگان ساماۋرىندى نەمەسە ۇلكەن شاۋگىمدى قويىپ،شەتىنەن كەسەگە قۇيىپ ۇلەستىرىپ وتىرۋ.

وسى ارادا تاعى ءبىر كەڭەس بەرۋدى ءجون كورىپ وتىرمىز.قازىرگى قولدىڭ قالت ەتۋى قيىن تىرشىلىگىمىزدە تاماق ءىشۋ - وتباسى بولىپ باس قوسۋدىڭ سىلتاۋى عاناسەكىلدى.

حال- جاعدايىمىزدى وسىنداي داستارقان باسىندا عانااڭگىمە ەتۋگە تۋرا كەلەدى. سوندىقتان وتباسى بولىپ تاماق ءىشۋدى الگىندەي وتىرىسقااينالدىرۋعا تىرىسقان ءجون. مۇمكىندىگىنە قاراي داستارقانعا وتباسىنىڭ بارلىقمۇشەسىنىڭ وتىرعانى دۇرىس.

بۇل كەزدە تەلەفون شىرىلى سەكىلدى بوگدە شارۋاعا كوڭىلبولمەۋ كەرەك. بارلىق وتباسى مۇشەسى باس قوساتىن وسىنداي 15-30 مينۋتتىق وتىرىستاتەك وتباسى- وشاق قاسىنىڭ عانا ماسەلەلەرى اڭگىمە بولادى. ولاي ەتپەي تەلەفونعاجارماساتىن بولساق، تاعام سۋىپ قالادى. وتباسى مۇشەلەرى تەلەفونمەن ايتىلىپ جاتقاناڭگىمەگە كوڭىل اۋدارادى.

ول اڭگىمەنى تەز دوعارىپ تاستاۋ دا قيىن. ويتكەنىتەلەفون شالعان كىسىنىڭ رەنجىپ قالۋى مۇمكىن عوي. ەگەر وتباسى مۇشەلەرى بەلگىلىسەبەپتەرگە بايلانىستى اپتانىڭ جۇمىس كۇندەرى جيىلا المايتىن بولسا، وندا سەنبىنەمەسە جەكسەنبى كۇندەرىنىڭ بىرىندە باس قوساتىنداي بولىپ، وتباسىلىق تاعامدىداستۇرگە اينالدىرۋ كەرەك.

وسىنداي دۇرىس ۇيىمداستىرىلعان وتباسىلىق تاعامنىڭماڭىزى ەرەكشە زور. ونىڭ ماڭىزى تاعامدى ءىشىپ- جەۋ تيىمدىلىگىندە عانا ەمەس،اسىرەسە وتباسىنىڭ ىشكى احۋالىنا، بىرلىگىنە جاقسى اسەر ەتەدى. تاربيەلىك ماڭىزىدا ۇلكەن ەكەندىگىندە ءسوز جوق. بارلىعى باس قوسىپ، بىرگە ىشكەن تاعام وتباسىبىرلىگىن شىڭداپ، ونىڭ مۇشەلەرىن جاقىنداستىرا تۇسەدى. ءداستۇرلى جاقسى ادەتقالىپتاستىرادى، بالالارعا دا پايدالى ۇلگى بولادى.

ە. رامامزانوۆ