ورىسشا تاربيەلەنگەندەر تۋرالى ءسوز

استانا. قازاقپارات - ۇلى دالانى مەكەندەگەن قازاقتىڭ ءتۇپ تامىرى بولىپ تابىلاتىن عۇن، ساق، ءۇيسىن، قاڭلى مەن تۇركەشتەردىڭ وتباسىلىق تاربيەدەن باستاۋ الاتىن زاڭدارى تۋرالى دەرەكتەر قازىر كوپتەپ تابىلىپ، الدىڭعى قاتارعى ەلدەردىڭ عالىمدارىنىڭ تاڭدايىن قاقتىرىپ وتىر.

ودان كەيىنگى عاسىرلاردا ەلدىڭ الەۋمەتتىك-تۇرمىستىق سالتتارىمەن يسلام ءدىنى ۇيلەسىمىن تاۋىپ، ادامدار اراسىنداعى قارىم-قاتىناسىندا ىزگىلىك پەن ىنتىماق ءىزىن سالعان.

ءيسى قازاقتىڭ الاش نەمەسە قازاق دەپ اتالاتىن ءبىر كىسىدەن تارالۋى دا ەتنوتۇتاستىقتى كوكسەۋدەن تۋعان ۇلى شارتتىلىق، ۇلى بىرلىك يدەياسى دەۋگە تولىق نەگىز مول.

سول داۋىردە اتا-بابالارىمىز وي-پيعىلدىڭ ۇرپاققا زالالىنان سەسكەنىپ، جاماندىقتى ىستەمەك تۇرماق، ويىنا كىربىڭ تۇسىرمەۋ نيەتىندە «جەتى جارعىنى» ويلاپ تاپتى.

وتباسى مەن نەكە، سالت-ءداستۇر مەن ادەت-عۇرىپتى قاستەرلەۋ، ادىلدىك زاڭدارى جەتىلدىرىلىپ، تولىقتىرىلعان-دى.

قازاق حاندىعىن جاساقتاعان كەمەڭگەرلەر ءا دەگەننەن مىقتاپ ەسكەرگەن، ساحارا توسىندە سۋداي ساپىرىلىسىپ، ميداي ارالاسقان رۋ-تايپالاردىڭ حاندىق اياسىنداعى ىشكى قۇرىلىمىن جاڭاشا تۇزگەن.

كوشپەلى رۋ-تايپالاردىڭ تانىم-تۇسىنىگىندەگى ەڭ كيەلى سىيلاستىق پەن دوستىق بولىپ تابىلاتىن ەتنوتەكتى نەگىز ەتپەي تۇرىپ جۇرتشىلىقتى ءبىر مۇددەگە جۇمىلدىرۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. ۇلت كوسەمدەرى ەڭ اۋەلى ءبىر-ءبىرىنىڭ باسىن قادىرلەۋدى، ادامنىڭ وي-سەزىمى، ارى مەن نامىسى، ۇياتى مەن ۇجدانى سەكىلدى ادامعا ءتان قاسيەتتەردى قادىرلەۋ، قورلاماۋ كەرەكتىگىن بارىنەن جوعارى قويۋدى ءار كەز قاستەر تۇتۋدى جولعا قويا بىلگەن ەدى. ءبىلىپ قانا قويماي، كۇندەلىكتى تۇرمىستا سول سالت-سانامەن ءومىر سۇرگەن.

كەشەگى 70 جىلدىق قىلىشىنان قانى تامعان قىزىل يمپەريانىڭ اتەيزمى ۇستەمدىك قۇرعان تۇستا قازاق حالقىنىڭ ءتىلى، مادەنيەتى جەتىمسىرەپ، وگەي بالانىڭ كۇنىن كەشكەنى بارشاعا ءمالىم. كەڭەس وداعى ىدىراپ، قازاق ەلى ءوز الدىنا وتاۋ تىگىپ، تاۋەلسىز مەملەكەت بولعانىنا دا جيىرما جىلدان استام ۋاقىت بولىپتى. كوزىن اشقاننان اتەيستىك تاربيە الىپ وسكەن الدەنەشە ۇرپاق ادال مەن حارامدى، وبال مەن ساۋاپتى، پەندەشىلىك پەن تاقۋالىقتى، اق پەن قارانى اجىراتا الماي بۇگىنگى كۇنگە دە جەتتى.

ءومىر ءوزى كورسەتكەندەي، ۋاقىت وتە كەلە ۇلتىمىزدىڭ كۇندەلىكتى ۇرپاق تاربيەسىنە ىقپالى كۇشتى اتا مەن اجەنىڭ ورنى ويسىراپ، وتباسى مۇشەلەرىنىڭ سانى ازايا ءتۇستى. بۇقارا حالىقتىڭ ءبىر-بىرىنە دەگەن قۇرمەت پەن ىزەتى، مەيىرىم مەن شاپاعاتى، باۋىرمالدىق قاسيەتتەرى سيرەپ كەتكەنى جاسىرىن ەمەس.

كۇن سايىن قوعامدىق قاۋىرت جۇمىستىڭ الەگىمەن باسىن اۋىرتىپ، اينالاسىمەن ورىسشا تىلدەسىپ، ورىسشا ويلاۋدى ەپتەپ داعدىعا اينالدىرعان قازاق اناسى شاڭىراق استىندا ءوز بالالارىنا ۇيرەتەتىن ءتالىم-تاربيەسىنىڭ نەگىزگى باعىتىنان ايىرىلىپ تا قالدى. كەڭەستىك جۇيەنىڭ وتباسى رەفورماسى ءوز جەمىسىن بەرىپ، ءار اتا-انا قالا تۇرماق، اۋىل-ايماقتاردا «بولاشاقتا ورىسشا بىلمەسەڭ، نان تابا الماي اشتان ولەسىڭ» دەپ قالىپتاستىرعان قاعيدا بويىنشا بالالارىن ورىسشا وقىتۋعا تىرىستى. سونداي-اق، ءتۇرلى سەبەپتەرمەن ورىسشا تاربيەلەنگەن كەلىن ءوزى تۇسكەن ءۇيدىڭ شارۋاسىنا ەش ارالاسپاي بەزبۇيرەكتەنىپ، «پوچەمۋ يا دولجنا»، نەمەسە «يا نە ۆينوۆاتا» دەپ سىلتاۋ ىزدەپ، ءبىر-ەكى بالانى جەتەكتەگەن كۇيى اجىراسىپ كەتەتىن اۋرۋ ەتەك الدى.

ءسويتىپ، جەتىمدەر مەن جەسىرلەردى توپىرلاتىپ تاستادىق. وسىلاي ازعىندىققا جول بەرىپ، كۇل-قوقىسقا، ايالداماعا، دارەتحاناعا جاڭا تۋعان شارانانى تاستاپ قاشاتىن دەرتكە ۇشىرادىق. ءتىپتى، اتا-اناسىن قارتتار ۇيىنە اپارىپ تاستاپ، زەينەتاقىسىن پايدالانۋ سەكىلدى ارسىزدىق جايلادى.

1965 - جىلى ۇيلەنگەندەردىڭ ءاربىر 100 ى اجىراسسا، 1995 - جىلدان بەرى ءار ءۇشىنشى وتباسى اجىراساتىن بولعان. بۇل - قىزىل يمپەريانىڭ قازاق وتباسىنا تۇسىرگەن اششى سىزاتىنىڭ ءبىرى عانا.

ۇرپاق تاربيەسىن قولعا الماي تۇرىپ، بيىك شىڭدى باعىندىرۋ ارمانى بوس قيال ىسپەتتەس. ونىڭ سىرتىندا تەلەديداردان قۇدايدىڭ قۇتتى كۇنى قۋلىق-زورلىق، ۇرلىق-قارلىق پەن اپەرباقان ۇردا جىق، ارامدىقتىڭ سان ءتۇرىن قۇلپىرتىپ، «قۇبىلتىپ» كوز الدىڭا كولدەنەڭ توسا بەرسە، ونىڭ اسەر-ىقپالى بولمايدى دەپ ەشكىم ايتا الماس.

وسىلاي ورىسشا تاربيە الۋ سالدارىنان قازاق بولىپ تۋىلعانىمەن، قازاقشا ءومىربايانىن ايتا المايتىندار كوبەيتەدى ادامزات تابيعاتىنا جات قۇبىلىستى - ءبىر جىنىستىلاردىڭ وتباسىن قۇرىپ، توي تويلاپ جاتقاندىعى، ەسىرتكىگە اۋەستىك، ماسكۇنەمدىك، جەزوكشەلىك، سۋيسيد ءورشىپ تۇر.

«ورىستىڭ تەكسىز ۇلت ەكەنىن ولاردىڭ فاميليا تاڭداۋىنان اڭعارساق جەتىپ جاتىر، كەز كەلگەن وزىنە ۇناعان ءسوزدى فاميليا ەتىپ الا بەرەدى. ماسەلەن، تاراكانوۆ، بەزنوگ، كوروبكو، سۆوري-بورشش، سكورپيون ت.ب. ەشقاشان شۇكىرشىلىك ەتپەيدى، ءتاۋبا دەپ قاناعات تۇتپايدى، ار-ۇيات پەن وبال-ساۋاپتىڭ نە ەكەنىن تۇسىنبەيدى، اكە-شەشەسىنە «سەن» دەپ جاۋاپ بەرەدى، قارتايعاندا كەرەكسىز زاتتاي تاستاپ كەتەدى، «مەن كەتكەن سوڭ جەردى توپان سۋ باسسادا مەيىلى» دەگەن پرينسيپتە ءومىر سۇرەتىن حالىق»، - دەپ جازدى ءوز كۇندەلىگىندە فرانسۋزدىڭ ءدانىشپانى ۆولتەر (شىن اتى ماري فرانسۋا ارۋە، 1694-1778 - جىلدارى ءومىر سۇرگەن). تاعى دا ءبىر سوزىندە «رەسەي كوپ جىلدار بويى مادەنيەت اتاۋىنىڭ بارلىعىن ەۋروپادان ۇيرەنىپ كەلەدى، ءبىراق ولار ەۋروپالىقتارداي بولا المايدى» دەگەن.

...

ورىستاندىرۋ ساياساتىنىڭ كەسىرىنەن، قازاقتاردىڭ ءبىر بولىگى قازاق ءتىلىن مۇلدەم ۇمىتىپ قالدى. ولار وزدەرىن «قازاق ەمەسپىز، قازاقستاندىقپىز»، - دەپ سانايدى. نۇرلان ەرىمبەتوۆ مىرزا: «مەن قاراپايىم ورىستىڭ جىگىتىمىن» دەپ سوقتى بىردە تەلەارنادان. وعان ەشكىم سەنگەن جوق. قازاق تا، ورىس تا. ويتكەنى ونىڭ «مورداسى» قازاق ەكەنىن ەشكىم ەسىنەن شىعارمايتىن.

اسىرەسە، «ناشا كازاشا» جوباسىنىڭ ازىلكەشتەرى نۇرتاس ادامبايەۆ پەن ءداۋىت شايحيسلاموۆتىڭ «وزدەرىن مەتىسپىز» دەپ بوسكەنىن ەستىدىك. وزدەرىن وسىنشاما مالعا تەڭەپ، تۇتاس حالىقتىڭ سالت-ءداستۇرىن كۇلكىگە اينالدىرعانعا ءماز بولادى.

قازاق قازاق بولعالى مۇنداي سوراقى ءسوز ەستىمەگەن شىعار ەشكىم. تۋعان حالقىنىڭ تاربيەسىن كورمەگەندەردىڭ الدى قالىڭ تۇمان ەكەندىگى ادامزاتتىڭ بارشا تاريحىندا قارا ارىپتەرمەن تىركەلگەن. سودان ساق بولايىق، قانداستار!

جۇمامۇرات ءشامشى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى

«تۇركىستان» گازەتى. 2013-جىل