و دۇنيەدەن كەلگەن قىز: جەتى كۇن ءمايىتحانادا جاتقان جەلتوقسانشىنىڭ اڭگىمەسى
1986-جىلدىڭ جەلتوقسانىندا الماتىنىڭ ورتالىق الاڭىنا شىققان قازاق جاستارىنىڭ ىشىندە اقكۇمىس ىقىلاسوۆا دا بولدى. ءتىرى بولعانىنا قاراماستان بىرنەشە كۇن ءمايىتحانادا جاتقان جەلتوقسانشى Kazinform تىلشىسىنە 37 جىل بۇرىن الاڭدا بولعان جاعداي تۋرالى سۇحبات بەردى.
- اقكۇمىس اپاي، اڭگىمەنى وزىڭىزدەن باستاساق...
- مەن 1961-جىلى 22-اقپاندا قازىرگى باتىس قازاقستان، بۇرىنعى ورال وبلىسى، فۋرمانوۆ اۋدانى تالدىاپان اۋىلىندا دۇنيەگە كەلدىم. انامنان ەرتە ايىرىلىپ قالدىق. اكەمە وزىمنەن كەيىنگى باۋىرلارىمدى اياعىنان تۇرعىزۋ ءۇشىن جاردەمدەسۋ كەرەك بولدى. مەكتەپتى اياقتاعان سوڭ الماتىداعى گاگارين اتىنداعى تىگىن فابريكاسىنا جۇمىسقا ورنالاستىم. سول جەردە جۇمىس ىستەپ ءجۇرىپ تەحنولوگيالىق ينستيتۋتقا سىرتاي وقۋعا ءتۇستىم.
- جەلتوقسان وقيعاسىن قالاي وتكەرگەنىڭىز تۋرالى ايتىپ بەرىڭىزشى؟
- 16-جەلتوقسان كۇنى ادەتتەگىدەي جۇمىسقا كەلدىم. جۇمىستا ابىر-سابىر بولىپ جاتىر. فابريكادا كوپ ۇلتتىڭ وكىلدەرى جۇمىس ىستەدى. ولاردىڭ ىشىندە جاقسىسى دا، جامانى دا بار ەدى. بارىنە بىردەي كۇيە جاققىم كەلمەيدى. ءبىراق قازاق قىزدارىنا دەگەن قىسىمدى سەزىپ جۇردىك. بىزگە «ورىس تىلىندە سويلەي المايسىڭدار، اۋىلدان كەلگەنسىڭدەر» دەپ دورەكىلىك كورسەتەتىنى راس. سول كۇنى ماعان ءتيىستى. «سەن نەگە جۇمىسقا كەلدىڭ؟ قازاقتار بالاباقشالاردى ورتەپ، الاڭدا شۋ شىعارىپ جاتىر. تەز كەت ايتپەسە، ميليتسيا شاقىرامىز»، دەدى. سودان مەن سەحتاردى ارالاپ، باراتىن قىزداردى جينادىم. قاراساق، ەسىكتەردى جاۋىپ تاستاپتى. ءبىز ەكىنشى قاباتتىڭ تەرەزەسىنەن سەكىرىپ ءتۇسىپ، الاڭعا قاراي بەت الدىق. كەلسەك، ءار جەردە توپتاسقان ادامدار تۇر. ءبارىنىڭ كوڭىل كۇيى جوق. الاڭدا تۇنگى ساعات ۇشكە دەيىن جۇردىك. جاستار كەلىپ جاتىر. ءبىزدىڭ قارنىمىز اشتى، توڭدىق. سودان قاسىمداعى قىزدارمەن سولار جالداپ تۇراتىن ۇيگە كەتىپ قالدىم.
- كەلەسى كۇنى الاڭعا قايتا باردىڭىز با؟
- 17-جەلتوقسان كۇنى الاڭعا لەك-لەگىمەن اعىلعان جاستار توبى بەيبىت شەرۋ ارقىلى ورتالىقتىڭ كادر ساياساتىن دۇرىس جۇرگىزبەي وتىرعاندىعىنا نارازىلىق ءبىلدىردى. ولاردىڭ ىشىندە ءبىز دە بارمىز. «قازاقستانعا قازاق باسشى!»، «ءار حالىققا - ءوز كوسەمى!» دەگەن ۇرانمەن، «مەنىڭ قازاقستانىم»، «ەلىم- اي» ءانىن ايتىپ الاڭدا جۇردىك. ۇلت ساياساتىن دۇرىس جۇرگىزۋدى، ۇلتتىق ءتىل مادەنيەتىنىڭ دامۋىنا قامقورلىق جاساۋدى، ۇلتتىق ساياسي قايراتكەرلەردىڭ باسشىلىق ورىندارىندا لايىقتى لاۋازىمعا يە بولۋىنا نازار اۋدارۋدى تالاپ ەتتىك. بەيبىت شەرۋگە شىققاندىقتان «تاراڭدار!» دەگەن سوزگە كونەتىن ءبىز بە؟ ءوز تالابىمىزدى ايتىپ، تارقاماي تۇرا بەردىك. ءبىر كەزدە ايقاي-شۋ باستالىپ كەتتى. الدىمىزدان ارتقا قاراي ىعىستىرىلعان كەزدە، قۇلاپ قالعاندارعا شالىنىپ مەن دە اياقتىڭ استىندا تاپتالىپ قالدىم. ءبارى شىم-شىتىرىق بولىپ كەتتى. ءورت ماشيناسى سۋىق سۋ شاشتى، سوققىلار الدىق. سوندا دا ءجۇرمىز. بىزگە ءتىپتى قاشۋعا مۇمكىندىك تە بولمادى. قورشاۋدا قالدىق.
- ءسىزدى سول كەزدە دارىگەرلەر ولگەندەردىڭ قاتارىنا قوسىپ، ءمايىتحاناعا جىبەرگەن ەكەن. وسى جايلى ايتىپ وتسەڭىز.
- «و دۇنيەدەن كەلگەن قىز» دەپ جازۋشى تالعات ايتباي ۇلىنىڭ «الماتى: 1986 جەلتوقسان» دەگەن كىتابىنىڭ ەكىنشى تومىندا بار. سول كۇنگى مۇزدى ايازدى سوزبەن ايتىپ جەتكىزۋ مۇمكىن ەمەس. 18-جەلتوقسان كۇنى تۇنگى ساعات 2-لەر شاماسىندا ءبىزدى ءولىمشى قىلىپ سابادى. سول كەزدە مەن ەسىمنەن تانىپ قالىپپىن. كەيىن قاسىمداعىلاردان ەستىدىم. ءبىزدى قوقىس تيەيتىن كولىكتەرگە تيەپ، قالا سىرتىنداعى پوليگونعا اپارىپ توككەن ەكەن. ال ەندى ءمايىتحانادا جاتقانىم تۋرالى بولسا، ول ەندى راس. سۆالكادا جاتقاندا مەنى قىزدار مەن جىگىتتەر كورگەن. الىپ كەتكەن. سول جاقتا اربامەن بوتەلكە جينايتىن سىعاندار جۇرەتىن. سولاردىڭ بىرەۋى كەزىگىپ قالعان عوي. ءبىزدى قالانىڭ شەكاراسىنا دەيىن جەتكىزىپ تاستاپتى. الايدا تاعى دا ميليتسياعا ۇستالىپ قالىپپىز. مەنىڭ ەسىمدە ەشتەڭە جوق. سەليننىي كينوتەاترىنىڭ ماڭىندا جاتقان جەرىمنەن تانىس قىز كورىپ قالىپ، ميليتسياعا مەنى اۋرۋحاناعا اپارۋدى وتىنگەن ەكەن. مەنى 12- قالالىق اۋرۋحاناعا اپارادى، دارىگەرلەر «مىناۋ ءولىپ قالعان، ءمايىتحانادان الاسىڭدار» دەگەن. ەسىمدى ەمىس-ەمىس بىلەمىن، ورىس كەمپىر كەلىپ تۇر ەكەن. سول كەمپىر 7 كۇن ءمايىتحانادا جاتقان مەنى دارىگەرلەرگە الىپ بارىپ ءتىرى ەكەنىمدى ايتقان. 9 كۇن ەمدەلگەننەن كەيىن مەنى اۋرۋحانادان شىعاردى.
- قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى تاراپىنان ارتىڭىزدان ىزدەۋ بولدى ما؟ كەيىنگى تاعدىرىڭىز قالاي ءوربىدى؟
- مەنى قۋدالايتىن ەدى، دەنساۋلىعىم بولمادى. 8 جىل بويى اۋرۋحاناعا بارىپ، ەمدەلدىم. وقۋىمدى دا جالعاستىرا المادىم. قازىر زەينەتكەرمىن. «تاۋەلسىزدىك-1986-جەلتوقسان» قوعامدىق ۇيىمىنىڭ مۇشەسىمىن.
- ءسىز ءۇشىن 16-جەلتوقسان قانداي كۇن؟
- تاۋەلسىزدىكتى اكەلگەن جەلتوقسان كوتەرىلىسى ەمەس پە؟ الدىمەن جەلتوقسان كۇنىن ەسكە الىپ، تاۋەلسىزدىك كۇنىن سوسىن تويلاۋ كەرەك. جەلتوقسان كوشەسىندە تۇرعان ەسكەرتكىشتى مەن «جەتىم قىز» دەيمىن. 16-جەلتوقسان كۇنى ءبىر توپ ادام بارىپ گۇل شوعىن قويادى دا، كەتىپ قالادى.
- جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە قاتىسقاندارعا قانشالىقتى جاعداي قاراستىرىلعان؟
- «جەلتوقسانعا قاتىستىم، ماعان كومەك بەرىڭدەر» دەپ كوكىرەگىمىزدى كەرمەيمىز. ءبىز ەلدىڭ تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن شىقتىق. جاعدايى جوق، پاتەر جاعالاپ جۇرگەن جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ قاتىسۋشىلارى بار، سولارعا كومەك بەرسە ەكەن دەپ ويلايمىز ارينە. جەلتوقساندى شىنىمەن دارىپتەگىمىز كەلسە، وندا جەلتوقسان وقيعاسىنا قاتىسقاندارعا ستاتۋس بەرىلۋى كەرەك.
- اڭگىمەڭىزگە راقمەت!
اۆتور
الما مۇقانوۆا
