ۋتيلالىمدى الىپ تاستاسا - كىم ۇتادى، كىم ۇتىلادى
استانا. قازاقپارات - قازىر قوعام نازارى كادەگە جاراتۋ الىمىنا (ۋتيلالىم) اۋىپ تۇرعانى جاسىرىن ەمەس. اتالعان الىمعا قارسى پەتيتسيا جاريالانىپ، 50 مىڭ ادامنىڭ قولى جيىلعانىن بىلەمىز.

ەندى پەتيتسيانى قاراۋ ءۇشىن ۇكىمەت مۇشەلەرى، پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتتارى مەن قوعام بەلسەندىلەرى، ونەركاسىپ وكىلدەرىنەن جۇمىس توبى قۇرىلادى. الداعى تالقىدا قاي تاراپتىڭ كوزقاراسى باسىم شىعۋى مۇمكىن؟ وسى ماسەلەنى Kazinform ءتىلشىسى ساراپتاپ كوردى.
قوزعالتقىش كولەمىنە دە، جىلى ءۇشىن دە الىم بار
ەڭ الدىمەن دەرەك پەن دايەككە جۇگىنەيىك. 2016 -جىلدان باستاپ ەلىمىزدە ۋتيلالىم جۇيەسى ەنگىزىلدى. سودان بەرى تاقىرىپقا قاتىستى كوزقاراستار ءتۇرلى باعىتتا وربۋدە.
تومەندەگى ءبىرىنشى ينفوگرافيكادا 2021-2024 -جىلدار ارالىعىنداعى ەلىمىزدەگى ۋتيلالىمنىڭ مولشەرى كورسەتىلگەن. 2021 -جىلدىڭ ەكىنشى جارتىسىنان باستاپ ەكولوگياعا زيانسىز سانالاتىن ەلەكتروموبيلدەر مەن گيبريدتى قوزعالتقىشى بار اۆتوكولىكتەر الىمنان بوساتىلدى. ال 2022 -جىلدىڭ باسىنداعى ەلدەگى كەلەڭسىز وقيعالاردان سوڭ قوعامنىڭ سۇراۋىمەن ۋتيلالىم 50 پايىزعا ازايعان بولاتىن.

بۇل تۇستا كەزىندەگى «و ك م وپەراتورى» ج ش س 2016-2021 -جىلدار ارالىعىندا ۋتيلالىمنان 614,5 ميلليارد تەڭگە تاپقانىن ايتا كەتەيىك. ۋتيلالىمنان بولەك، وزگە ەلدەن كولىك العان جۇرگىزۋشىلەر اۆتوموبيلدىڭ شىققان جىلىنا بايلانىستى العاشقى مەملەكەتتىك تىركەۋ قۇنىن دا تولەيدى. ونىڭ مولشەرى تومەندەگى ينفوگرافيكادا بەلگىلەنگەن.
جاھانداعى جاعداي قانداي؟
راسىن ايتقاندا، ت م د ەلدەرىن ەسەپكە الماعاندا كوپتەگەن مەملەكەتتەردە ۋتيلالىم مولشەرى قازاقستانعا قاراعاندا ءبىرشاما تومەن.
ەندەشە كورشى مەملەكەتتەر جانە كارى قۇرلىق، باسقا دا ەلدەردەگى ۋتيلالىم دەڭگەيىن سالىستىرىپ كورەيىك. ول ءۇشىن 2022 -جىلعى كورسەتكىشتەردى مىسال رەتىندە تەڭگە ۆاليۋتاسىمەن قاراستىردىق.

رەسەيدە كادەگە جاراتۋ الىمىنىڭ بازالىق مولشەرلەمەسى 20 مىڭ رۋبل (شامامەن 100 مىڭ تەڭگە) بولىپ بەكىتىلگەن. ءبىراق مۇنىڭ ۇستىنە اۆتوكولىكتىڭ قوزعالتقىش كولەمى مەن شىققان جىلىنا بايلانىستى كوەففيتسيەنتتەر قوسىلادى. ماسەلەن، 2001-3000 س م كۋب ارالىعىندا قوزعالتقىش كولەمى بار جاڭا اۆتوكولىكتى تىركەتۋ 2022 -جىلى 1546752 تەڭگەنى قاجەت ەتكەن. ال تەمىر تۇلپاردىڭ شىققانىنا 3 جىلدان اسقان بولسا، 2637609 تەڭگەگە دەيىن ۇلعايادى.
وزبەكستاندا 2001-3000 س م كۋب ارالىعىندا قوزعالتقىش كولەمى بار، شىققانىنا 3 جىل تولماعان اۆتوموبيل ءۇشىن الىم سوماسى 1955144 تەڭگە بولسا، 3 جىلدان اسقاندار ءۇشىن 3584429 تەڭگە. ياعني، قازاقستانمەن سالىستىرعاندا قىمباتىراق.
ال ەۋروپالىق وداق ەلدەرىندە اۆتووندىرۋشىلەر وزدەرىنىڭ قايتا وڭدەۋ ورتالىقتارىن اشىپ تاستاعان. نەمەسە وسى قىزمەتپەن اينالىساتىن كومپانيالارمەن كەلىسىمشارتقا وتىرادى. كولىگىن كادەگە جاراتۋعا تاپسىراتىن يەسى ەشتەڭە تولەمەيدى. ءبىراق بۇل ەلدەردە ۋتيلالىم سەكىلدى تولەمدەر بولماعانىمەن، تەحنيكالىق تەكسەرتۋگە، ەكولوگيالىق تالاپقا ساي بولۋعا مىندەتتەيتىن سالىقتاردىڭ تۇرلەرى وتە كوپ ەكەنىن ەسكەرگەن ابزال.

دەگەنمەن ۋتيلالىمدى مىندەتتەيتىن دە ەۋروپالىق وداق ەلدەرى بار. سونىڭ ءبىرى - نورۆەگيا. كولىك الۋشى كەلەشەكتەگى كادەگە جاراتۋ قىزمەتى ءۇشىن 2400 كرون (101000 تەڭگەدەن استام) تولەيدى. ال نيدەرلاند ەلىندە كولىكتىڭ سالماعىنا دا، قوزعالتقىش كولەمىنە دە قاراماستان كولىك يەسى ۋتيلالىمعا 30 ەۋرو (شامامەن 14600 تەڭگە) بەرەدى.
جاپونيادا اۆتوكولىكتەردى كادەگە جاراتۋعا قاتىستى زاڭنامالىق اكتىلەر 2002 -جىلى شىقتى. 2005 -جىلدان باستاپ ءار ازامات كولىك ساتىپ الاردا قايتا جاراتۋ الىمىن تولەۋگە مىندەتتەلدى. مولشەرى 7000-18000 مىڭ يەن (شامامەن 20000-52000 تەڭگە) اراسىندا بولادى. ءار كولىك ماركاسىنا جوعارىدا اتالعان سومانىڭ شەگىندە الىم جازىلادى.
ت م د مەن ەۋروپالىق وداق ەلدەرى ايىرماشىلىعى مىنادا: اۋەلگىسى جەرگىلىكتى كاسىپورىنداردى دامىتۋ جاعىنا كوڭىل بولسە، ەكىنشىسى، اۆتوقوقىستاردان تۇگەل قۇتىلىپ، قايتا وڭدەۋ جاعىن العاشقى ورىنعا قويادى. سوندىقتان ۋتيلالىم جايىنا بايلانىستى ايتارلىقتاي ايىرماشىلىق بارى كورىنىپ تۇر.
بۇل جەردەگى ءبىر تۇيتكىل، ەگەر قازاقستان سەكىلدى ەلدەر ۋتيلالىم مەن العاشقى تىركەۋ سەكىلدى تولەمدەردى الىپ تاستايتىن بولسا، ا ق ش، وڭتۇستىك كورەيا مەن باسقا دا ەلدەردەن اۆتوكولىك اعىنى قاپتاپ كىرەرى ءسوزسىز. ال ولاردىڭ اراسىندا تاريحى تازا ەمەس (قىلمىسقا قاتىسى بار، ۇرلانعان)، ەكولوگيالىق تالاپتى شەكتەن تىس بۇزاتىن نەمەسە تەك اۆتوقوقىس بولۋعا جارايتىن تەحنيكالار بولۋى مۇمكىن.
اۆتوكولىكتەردىڭ كوپ بولىگى توزعان
قازاقستاندىقتار ءمىنىپ جۇرگەن اۆتوكولىكتەر تىم ەسكى، جارتىسىنا جۋىعىنا 20 جىلدان اسىپ كەتكەن. ونى ستاتيستيكالىق دەرەكتەردەن انىق اڭعارا الامىز. ءبىر تاراپ سەبەپ رەتىندە «ۋتيلالىم ەلگە جاڭا كولىكتەردىڭ كىرۋىنە مۇمكىندىك بەرمەي وتىر» دەسە، ەكىنشى تاراپ «الىم الىنىپ تاستالسا ەسكى كولىكتەر ودان ءارى كوبەيەدى» دەپ سانايدى. قالاي العاندا دا، ساراپشىلار ەسكى كولىكتەردىڭ ەكولوگيا مەن جولداعى قاۋىپسىزدىككە تيگىزەر زيانى كوپ ەكەنىن العا تارتادى.
قورىتىندىدا قازاقستانداعى اۆتوكولىكتەردىڭ ورتاشا «جاسى» 22 جىل شاماسىندا ەكەنى ايتىلعان (2020 -جىلى 19,7 جاس بولدى). ال بۇل كورسەتكىش كورشى رەسەيدە 2020 -جىلعى ەسەپ بويىنشا 13,9 جىلدى، ا ق ش- تا - 11,9، گەرمانيادا - 9,8، قىتايدا - 5,3 جىلدى قۇراپتى.
ءبۇتىن ءبىر سالاعا بوگەت بار ما؟
باستى سانالعان دەرەكتەردى تىزبەكتەپ بولىپ، ەندى ۋتيلالىمعا قاتىستى قوس تاراپتىڭ پىكىرىنە كەزەك بەرەيىك. ۋتيلالىم جەڭىل اۆتوكولىكتەرگە عانا ەمەس، اۋىلشارۋاشىلىعى تەحنيكالارىنا دا سالىناتىنىن بىرەۋ بىلسە، بىرەۋ بىلمەس. وسى تۇستا «اتامەكەن» ۇلتتىق كاسىپكەرلەر پالاتاسى باسقارما ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى ەربول ەسەنەيەۆ ۋتيلالىمنىڭ اۋىلشارۋاشىلىعى سالاسىنا كەرى اسەر ەتىپ وتىرعانىن ايتادى.
- سالادا تەحنيكا پاركىنىڭ ابدەن ەسكىرگەنىن جاسىرا المايمىز. بارلىق شارۋانىڭ تەحنيكاسىن جاڭارتۋعا جاعدايى جەتپەيدى. ال يمپورتتىق اۋىلشارۋاشىلىعى تەحنيكاسىنا بەلگىلەنگەن ۋتيلالىم ماسەلەنى ودان ءارى كۇردەلەندىرىپ تۇر. شەتەلدىك تەحنيكا ساتىپ العان فەرمەر ۋتيلالىم مەن قوسىمشا قۇن سالىعىن تولەۋ ءۇشىن بىرنەشە ميلليونىن شىعىندايدى. كەرىسىنشە، شارۋالار ءۇشىن جەڭىلدەتىلگەن نەسيە بەرىپ، ۋتيلالىم مولشەرىن ازايتۋ نەمەسە الىپ تاستاۋ كوپ كومەك تيگىزەر ەدى، - دەيدى ول.
بۇعان دەيىن دە پالاتانىڭ باسقارما مۇشەسى بۇل تۋرالى بىرنەشە رەت ەسكەرتكەن بولاتىن. نەگىزى، پايدالانۋ مەن جوندەۋدىڭ تەحنيكالىق شارتتارى بويىنشا، تراكتورلار، كومبايندار مەن اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىنداعى باسقا دا تەحنيكا 15 جىلدان كەيىن ەسەپتەن شىعارىلۋعا ءتيىس. ال ەلىمىزدە 2019 -جىلى سالادا قولدانىلعان تەحنيكانىڭ 60 پايىزىنىڭ مەرزىمى وتكەنى انىقتالعان. ءبىراق باسىم بولىگى قولدانىستان شىعارىلمادى، سەبەبى ورنىن باسار جاڭا تەحنيكا جەتپەيدى. كوپ وتپەي- اق، 2022 -جىلى توزۋ كورسەتكىشى 80 پايىزعا جەتكەن.
ءدال وسى ۋتيلالىم ماسەلەسىندە بىرنەشە باستامالاردى قولعا العان قوعام بەلسەندىسى نۇراددين سادىقوۆ اتالعان الىمدى مۇلدە الىپ تاستاۋ قاجەت ەكەنىن العا تارتادى. 2022 -جىلى ۋتيلالىم مولشەرى 50 پايىزعا ازايعاندا ازامات بۇنىڭ تيىمدىلىگى از بولاتىنىن بولجاعان ەكەن.
- ۋتيلالىم مولشەرىن ازايتۋ ەمەس، الىپ تاستاۋ قاجەت. بۇل كەزەڭگە دەيىن ۋتيلالىم ەكولوگيانى قورعاۋ مەن ءوندىرىستى قولداۋعا ايتارلىقتاي سەپتىگىن تيگىزە المادى. بەلگىلى ءبىر سالىق ءتۇرى رەتىندە سيپات العانىن ءبارىمىز بىلەمىز. ءوندىرىس پەن ەكونوميكانى دامىتۋدىڭ ورنىنا كەي سالالاردى تۇرالاتتى. ونەركاسىپ جانە قۇرىلىس ءمينيسترى قانات شارلاپايەۆ «ۋتيلالىم نە ءۇشىن كەرەك؟» دەگەن ساۋالعا ناقتى ارگۋمەنت پەن دالەلدەر كەلتىرگەنىن قالايمىز. ۆەدومستۆو وسى ماسەلەنى شەشۋ ارقىلى ۇلكەن وزگەرىسكە بەت العان بولار ەدى. قوعامنىڭ سەنىمى شەكسىز ەمەس ەكەنىن ۇمىتپاعان ابزال، - دەپ تۇيىندەدى ول.
2022 -جىلى «و ك م وپەراتورى» ج ش س ورنىنا قۇرىلعان «جاسىل دامۋ» ا ق دا ۋتيلالىمدى ءتۇرلى تاسىلدەر ارقىلى ازايتپاۋعا تىرىسقان كەزەڭدەر دە جولىقتى. مىسالى، شەتەلدەن كولىك اكەلگەن كەي ازاماتتاردىڭ ماشيناسىن ءوز سالماعىمەن ەمەس، سالونى مەن جۇك سالعىش سىيىمدىلىعىن قوسا ەسەپتەگەن. ياعني، ۋتيلالىمعا اۆتوكولىك ماسساسىنان بولەك، سىيىمدىلىعىنا قاراي ادامدار مەن جۇكتىڭ سالماعى قوسىلعان وقيعالار اشكەرە بولدى.
كاسىپورىنداردىڭ سانى كوبەيۋدە
ەندى ۇكىمەت پەن وتاندىق ءوندىرىس وكىلدەرىنىڭ كوزقاراسىنا ويىسايىق. بۇل تاقىرىپ كەڭىنەن تالقىلانا باستاعان كەزدەن-اق ونەركاسىپ جانە قۇرىلىس ءمينيسترى قانات شارلاپايەۆ ۋتيلالىمدى الىپ تاستاۋدى سۇراعان قوعام وكىلدەرىمەن كەزدەسكەنىن جاريا ەتتى. ۆەدومستۆو باسشىسى قازىر ماسەلەنىڭ زاڭ نەگىزىنە سۇيەنىپ، ۇكىمەت دەڭگەيىندەگى تالقىلاۋدان كەيىن شەشىلەتىنىن ايتىپ وتىر. بۇل تۇستا مينيستر ۋتيلالىمنان تۇسكەن قاراجاتتىڭ قانداي ماقساتتا جۇمسالاتىنىن جەتكىزگەن.
- قاراجاتتى باعىتتاۋعا قاتىستى كەلەر بولساق، ونىڭ بەلگىلى ءبىر بولىگى اۋىل شارۋاشىلىعى تەحنيكاسىن ساتىپ الۋعا كەتتى. اۆتوبۋستار ساتىپ الىندى، اقشانى قوعامدىق كولىكتى دامىتۋعا جۇمساپ وتىرعانىمىز زاڭدىلىق دەپ ويلايمىن. وسىلايشا، قالا تۇرعىندارىنىڭ ءومىر ءسۇرۋ ساپاسىن جاقسارتامىز، - دەپ تۇسىندىرگەن ق. شارلاپايەۆ.
وسى قارساڭدا ءبىرىنشى ۆيتسە- پرەمەر رومان سكليار Primeminister.kz سايتىنا سۇحبات بەرىپ، قازاقستانداعى ونەركاسىپتىڭ دامۋ الەۋەتى مەن ۋتيلالىم تۋراسىندا ءسوز قوزعادى. سەبەبى ۋتيلالىمعا قارسى تاراپ ءوندىرىستىڭ ىلگەرى جىلجىماي وتىرعانىن تىلگە تيەك ەتكەن. ۆيتسە-پرەمەردىڭ ايتۋىنشا، ەكىباستۇز قالاسىندا «Railways Systems KZ» كومپانيالار توبى تەمىرجول ماشيناسىن جاساۋ سالاسىنداعى ەڭ زاماناۋي جابدىقتاردى ءوندىرۋدىڭ جەتىنشى جەلىسىنىڭ قۇرىلىسىن جۇرگىزۋدە. بۇعان دەيىن كاسىپورىن ەكىباستۇز قالاسىندا تەمىرجول سالاسى ءۇشىن 6 ءونىم ءتۇرىن شىعارعان. ال ساران قالاسىندا بۇرىنعى رەزەڭكە-تەحنيكالىق بۇيىمدار زاۋىتىنىڭ نەگىزىندە ءوندىرىس قۇرىلعان. ولاردىڭ اراسىندا سىناق رەجيمىندە ءونىم شىعارا باستاعان شينا زاۋىتى دا بار. بۇل رەتتە قازاقستاندا بۇل ءونىم 2000 -جىلدان بەرى شىقپاعان. ماۋسىمدا العاشقى ءوندىرىس باستالىپ، بيىل قالادا 1 ميلليون ەڭ زاماناۋي شينا شىعارىلماق ەكەن.
سونداي-اق ر. سكليار ۋتيلالىمدى الىپ تاستاۋ ەسكى كولىكتەردىڭ ودان ءارى كوبەيىپ، ەلدەگى ەكولوگيانىڭ ناشارلاۋىنا سوقتىراتىنىن العا تارتىپتى.
- ءبىزدىڭ باستى مىندەتىمىز - لوكاليزاتسيانى ارتتىرۋعا ۇمتىلۋ. ۇكىمەتتىڭ العا قويعان ماقساتى - ەلىمىزگە مۇمكىندىگىنشە كوپ پايدا اكەلۋ ءۇشىن وندىرىستەردى قۇرۋ. وتكەن جىلى وتاندىق اۆتووندىرۋشىلەر 142 مىڭ اۆتوموبيل شىعاردى. وسى جاڭا كولىكتەردى ساتىپ العاندار ۋتيليزاتسيالىق الىم تولەگەن جوق، - دەدى ۆيتسە- پرەمەر.
ياعني، ەلىمىزدە شىققان جاڭا اۆتوكولىكتەرگە ۋتيل الىم تولەۋدىڭ قاجەتى جوق. ءار ازامات وسى ارقىلى وتاندىق ءوندىرىستى قولداي الادى.
مىنە، قوس تاراپتىڭ دا ءوز ايتار ءۋاجى بار. انىعى الداعى ۋاقىتتاعى اۋقىمدى تالقىلاۋلاردان كەيىن بەلگىلى بولماق. باستىسى، ەكى تاراپتىڭ دا كوڭىلىنەن شىعاتىن شەشىمدى تابۋ بولىپ تۇر.
اۆتور
ماديار تولەۋوۆ