تاريحي جەر اتاۋلارىمىزدى قايتارۋ كەرەك

استانا. قازاقپارات - شىعىس قازاقستان ايماعىنىڭ توپونيميالىق جۇيەسى كەز-كەلگەن باسقا ولكەلەر توپونيمياسى سياقتى كونە، كىرمە جانە قازاق ءتىلى نەگىزىندە قالىپتاسقان اتاۋلاردان تۇراتىن كۇردەلى جۇيە تۇزگەن.

توپونيميست عالىمدار اراسىندا ەتيمولوگيالارى داۋ تۋدىرىپ كەلە جاتقان التاي، ەرتىس، كۇرشىم، دولانقارا، سەڭگىر، سايقان، جەمەنەي، بۇقتىرما، تۇرعىسىن.

وسى سىندى كونە اتاۋلارمەن قاتار، ايماق توپوجۇيەسىنىڭ 10 پايىزىن قۇرايتىن موڭعول تىلىنەن جانە 25 پايىزىن قۇرايتىن ورىس تىلىنەن ەنگەن اتاۋلار كەزدەسەدى.

ХІІІ عاسىرداعى موڭعولدار ۇستەمدىگى مەن جوڭعار قالماقتارىنىڭ جورىقتارىنا بايلانىستى پايدا بولعان توپونيمدەر دە بار.

مىسالى، تارباعاتاي اتاۋى موڭعول تىلىنىڭ تارۆاگا (ن) – سۋىر سوزىنە تۇركى تىلدەرىنىڭ تاۋ/تاع/تاي ءسوزىنىڭ قوسىلۋى ارقىلى جاسالعان.

تولاعاي اتاۋى موڭعول تىلىنىڭ تولگوي – جەر، توبە، توبەشىك، تومپاق ماندەس سوزدەرىنەن پايدا بولعان، قانداعاتاي اتاۋى موڭعول تىلىندەگى حاندگاي – بۇلان سوزىنە -تاي اففيكسىنىڭ قوسىلۋى ارقىلى جاسالعان، ماعىناسى - «بۇلاندى».

موڭعول جانە قازاق حالقى اراسىنداعى تاريحي قارىم-قاتىناستىڭ ناتيجەسىندە ايماق توپونيمياسى موڭعول تىلىنەن اتاۋلاردىڭ ەنۋىمەن بىرگە جوڭعار قاقپاسى، تورتقالماق، قالماقتاس سياقتى اتاۋلار دا پايدا بولدى. شىعىس قازاقستاندا باسقا وبلىستارعا قاراعاندا، موڭعول ەلمەن ۇزاق ۋاقىت كورشىلەستىگنە، سونداي-اق تاريحي وقيعالاردىڭ اتالعان ولكەدەن باستالعاندىعىنا بايلانىستى موڭعول اتاۋلارى كوبىرەك كەزدەسەدى.

بۇل توپونيميالىق اتاۋلار قازاق ءتىلىنىڭ زاڭدىلىقتارىنا ساي وزگەرىستەرگە ۇشىراعان.

XVII عاسىردا قازاقستاننىڭ رەسەيمەن كورشىلەس اۋدانداردا العاشقى ورىس ەلدى مەكەندەرى پايدا بولىپ، وعان ورىسشا اتاۋلار قويىلىپ، قازاق توپونيمياسىندا ورىس- ءتىلدى توپونيمدەر پايدا بولا باستادى. XVIIІ عاسىردىڭ باسىنان رەسەي يمپەرياسىنىڭ ازيالىق ەلدەرمەن بايلانىستى جاقسارتا تۇسۋ ماقساتىندا قازاق جەرىنە ىشكەرىلەي ەنگەن «جاڭا لينيالارى» ومىرگە كەلدى.

بۇل لينيالار اسكەري بەكىنىستەر ورناتۋ ارقىلى جۇزەگە اسىرىلىپ، بەكىنىستەردى ءوزارا بايلانىستىراتىن ارالىق فورپوستار تۇرعىزىلدى. لينيالار بويىندا رەسەيدەن قونىس اۋدارعانداردىڭ ەلدى مەكەندەرى ورنالاستى. ال شىعىس قازاقستان تاريحىنا كوز جۇگىرتەر بولساق، «ەرتىس كازاكتارى لينياسىنىڭ» قازاق شىعىسىنداعى العاشقى ورىس ەلدى مەكەندەرىنىڭ ومىرگە كەلۋىنە سەبەپ بولعانىن بايقايمىز.

ەرتىس بويىنا بىرتىندەپ قامالدار سالىنا باستادى. 1716 – جىلى – ومبى، 1717 – جىلى – يامىشەۆسك، 1718 – جىلى – سەمەي، 1720 – جىلى – وسكەمەن قامالدارى تۇرعىزىلىپ، بۇل قامالداردىڭ ارالارىنا 1720 – جىلى 7 ارالىق فورپوست سالىندى.

وسى ەرتىس بويىنداعى لينيالاردىڭ قانات جايۋىمەن بىرگە، التايدا كەن وندىرىلە باستادى دا، رەسەيدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن جاڭا جەرلەرگە قونىستانۋشىلار كەلە باستادى. قازاقستاننىڭ شىعىس وڭىرىنە ءسىبىر كازاكتارى كەلدى.

بۇلاردىڭ ەسەبىنەن پاتشالى رەسەيگە ХІХ عاسىردا قوسىلعان تەرريتورياداعى زايسان، التاي ستانيسالارى مەن ورەل، كەندىرلىك، چيستىي يار، باتى پوسەلكەلەرى قونىستاندىرىلدى. 1760 – جىلعى سىبىردەگى وسكەمەن قامالىنان بۇقتىرما وزەنى بويىمەن تەلەسكوە كولىنە دەيىنگى جەرلەرگە ۋبا، ءۇلبى، بەرەزوۆكا، گلۋبوكوە، ت.ب. وزەن بويلارىنا ورىستاردى قونىستاندىرۋ تۋرالى سەنات جارلىعىنا بايلانىستى ءسىبىر شارۋالارى كەلىپ مەكەندەي باستادى. ارحانگەلسك گۋبەرنياسىنىڭ، ۋستيۋجسك جانە ۆياتسك پروۆينسيالارىنداعى مەملەكەتتىك شارۋالارعا دا رۇقسات بەرىلدى.

1760 – جىلدىڭ تامىز ايىنداعى جانە 1765 – جىلعى جارلىقتار بويىنشا پومەششيكتەرگە باسىبايلى شارۋالارىن ايىپتى ىستەرى ءۇشىن (پرەدەرزوستنىە پوستۋپكي) سىبىرگە قونىستانۋعا جانە كاتورگاعا جىبەرۋگە رۇقسات بەردى. وسى جارلىق بويىنشا كەلگەندەر نەگىزىنەن وسكەمەن قامالى قاراماعىندا (ۆەدومستۆوسىندا) ورنالاستى. 1762 – جىلى ەكاتەرينا ІІ مانيفەسىنىڭ نەگىزىندە سەنات ءدىني قۋدالاۋدان پولشاعا قاشقانداردى شاقىرعان جارلىق شىعاردى.

وسىعان وراي كەندى التايدا «پولياكتار» ەلدى مەكەندەرى پايدا بولدى. مىسالى، ستارولەيسكوە، لوسيحا، سەكيسوۆكا، شەمونايحا، ەكاتەرينكا، بوبروۆكا، مالايا ۋبا، بىسترۋحا، چەرەمشانكا، ت.ت. جوقشىلىق پەن قاناۋعا ۇشىراعان التايدى قونىستانۋشىلاردىڭ ءبىرازى «اقسۋ» اتتى جەر جۇماعى بار دەپ ەستىپ، بۇقتىرما ارقىلى التاي تاۋلارىنا تەرەڭدەپ ەنىپ ورنالاسا باستادى. التاي تاۋلارىنا تەرەڭدەپ ەنۋ – تاسقا قاراي كەتۋ دەپ تۇسىنگەندىكتەن، بۇل قاشقىندار «التايسكيە كامەنششيكي» دەگەن اتقا يە بولدى دا، رەسەي يمپەرياسىندا «رۋسسكيە ياساچنىە ينورودسى» دەپ اتالاتىن جاڭا كاتەگوريالى ادامدار دۇنيەگە كەلدى. وسى ادامدار قونىستانعان بەرەل، بىچكوۆو، سەننايا، كوروبيحا، پەچي، بەلوە، فىكالكا، وسوچيحا، مالايا كراسنوياركا دەرەۆنيالارى پايدا بولدى.

XX عاسىردا رەسەيدەن قونىس اۋدارۋشىلار ورىن تەپكەن كوپتەگەن ەلدى مەكەندەر ومىرگە كەلدى: سامارسكوە – 1907، ۆەسەلوۆكا – 1910، دوبروليۋبوۆكا – 1910، موسكوۆسكوە (قۇلۇجۇن) – 1915، پانتەلەيمونوۆكا – 1902، ميروليۋبوۆكا – 1908، سلاۆيانكا – 1910، كامىشەنكا (ۋست-كۋرچۋم) – 1913، ورلوۆكا (شاناعاتتى) – 1897، ماتۆەيەۆكا – 1910، لەۆەنسوۆسكي (كوكتەرەكبۇلاق) – 1913، دميتريەۆسكي (سارىبۇلاق) – 1913، ۆلاديميرسكوە – 1894، نەپرەستۋپنوە – 1908، تارۋتينسكوە – 1908، اققابا – 1910، نيجنەە زيموۆە مەن ۆەرحنەە زيموۆە – 1912، سەۆەرنوە – 1909، كرەستوۆسكوە (ۇرانقاي) – 1908، توپالەۆكا – 1908، ۆەرحنيايا ەلوۆكا مەن نيجنيايا ەلوۆكا – 1908، كليۋچەۆوە – 1908، كراسيۆوە – 1909، انانەۆسكوە (پەسچانكا) – 1909، ۆوسكرەسەنسكوە – 1902، ۆىسوكوگورسكوە – 1909، ساياسۋ – 1913، پولتاۆسكوە – 1909، نيكولسكوە (بۋراباي) – 1913، كليۋچەۆسكوە – 1913، كرۋتوگورسكوە – 1909، ۆارۆارينسكوە – 1909، كۋتۋزوۆسكوە – 1909، پلاتوۆسكوە – 1909 جانە ت.ب.

رەسەي مەملەكەتىنىڭ ساياساتى مەن ەكونوميكالىق مۇددەسىنە ساي جاڭا جەرلەرگە قونىستانۋ، ەلدى مەكەندەر سالۋ XVIIІ-XIХ عاسىرلاردا ودان ءارى دامىپ قازاق جەرىن تولىعىنان قامتىدى. سونىمەن بىرگە ورىس اتاۋلارىنىڭ قويىلۋى دا جوسپارلى تۇردە جۇرگىزىلىپ وتىردى.

قازاق دالاسىندا ورىس اتاۋلارىنىڭ پايدا بولۋىنىڭ رەسەي وكىمەتىنىڭ ساياسي باعىتىمەن ۇشتاسىپ جاتقاندىعىن لاتىشتىڭ ورىس تىلىندە جارىق كورەتىن «رودنيك» جۋرنالىنىڭ 1993 – جىلعى №6-سانىندا جاريالانعان 1894 – جىلى پەتەربوردا باسىلعان ون ءتورت بەتتىك قۇجات-كىتاپشاداعى رەسەي يمپەرياسىنىڭ بارلىق گەنەرال-گۋبەرناتورلارىنا ارنالعان مىندەتتەرىنەن الىنعان مىنا ءبىر ءۇزىندى دالەلدەيدى: «« ەلدى مەكەن اتاۋلارىن مۇمكىندىگىنشە ورىسشا قويۋ. ەسكەرتۋ: مۇمكىندىك بولماعان جاعدايدا ەلدى مەكەن اتتارىن جەرگىلىكتى ەلدەن ورىس تىلىنە اۋدارىپ، قاعاز جۇزىندە (اسكەري كارتاعا، گەوگرافيالىق كارتاعا، عىلىمي ءمانى بار ەڭبەكتەرگە، كەڭسە جانە ءىس-قۇجات قاعازدارىنا تۇسكەندە، ت.ت.) ونىڭ ورىسشا بالاماسىنىڭ ورنىعۋىن ىسكە اسىرۋ قاجەت» (دەرەك ءا.مەڭدەكە ماقالاسىنان الىندى).

ورىس اتاۋلارىنىڭ ەنۋ ۋاقىتىنىڭ جاقىندىعىنا جانە قازاق حالقى مەن ورىس حالقىنىڭ كۇنى بۇگىنگە دەيىن قويان-قولتىق ارالاسا تۇرىپ جاتقاندىعىنا بايلانىستى ماعىنالارى ايقىن، تۇسىنىكتى كەلەدى. شىعىس ايماقتا جەرگىلىكتى جەر-سۋ اتاۋلارىن تولىق جانە جارتىلاي قالقالاۋ ناتيجەسىندە جانە قازاقشا اتاۋلاردىڭ ورىس ءتىلى زاڭدىلىقتارىنا ساي وزگەرىسكە تۇسۋىنە بايلانىستى قالىپتاسقان اتاۋلار كەزدەسىپ وتىردى. مىسالى: مارالدى – ماراليحا، تەرىسكەي بوكەنباي – سەۆەرنىي بوكەنباي، كۇنگەي بوكەنباي – يۋجنىي بوكەنباي، اقمولا – بەلايا موگيلا، مارالەنوك - «مارال»، تالوۆوچكا - «تال»، چالوۆكا - «شال» سوزدەرىنەن پايدا بولعان.

ولكەنىڭ ەلىمىزدىڭ باسقا ايماقتارىنان وزىندىك ەرەكشەلىگى – قىتاي ەلىمەن ۇزاق ۋاقىت كورشىلەستىگىنە بايلانىستى قارىم-قاتىناس ناتيجەسىندە دۇنيەگە كەلگەن ءشۇرشىتسۋ، ءشۇرشىتساي، كيتايكا، قىتاي-كوكساي، شۇرشىتولگەن سياقتى اتاۋلاردىڭ كەزدەسۋى.

سونداي-اق تارباعاتاي اۋدانىندا (بۇرىنعى اقسۋات اۋدانى) ۋان دەپ اتالاتىن ەلدى مەكەن بار. بۇل اتاۋدىڭ ومىرگە كەلۋىنە سول ايماقتى مەكەندەگەن تورەلەردىڭ بىرىنە كورشىلەس قىتاي تۇرعىندارى ۋاڭ دەگەن وزدەرىنىڭ لاۋازىمىن بەرگەن ەكەن. سول تورەنىڭ لاۋازىمى مەكەنگە اتاۋ بولىپتى.

شىعىس قازاقستان ايماعىنىڭ توپونيميالىق جۇيەسىنىڭ نەگىزىن قازاق ۇلتىنىڭ تانىم-تۇسىنىگىنەن تۋىنداعان ءتىل ورنەكتەرى قالىپتاستىرعان. توپونيميالىق اتاۋلارداعى ۇلتتىق ايشىقتى تەڭەۋ، تەرەڭ وي، تاماشا تالعام كىمدى بولسا دا تاڭعالدىرىپ، تامساندىرعانداي: سىلدىراي قاتار اققان قوس بۇلاقتى – قانجىعاعا (قانجىعابۇلاق)، تاستان قاشالىپ جاسالعانداي ادەمىلىكتى – ساۋكەلەگە (ساۋكەلەتاس)، ورالىپ اققان سۋدى – بىلەزىككە (بىلەزىك) تەڭەۋ تەك تابيعاتپەن تىنىستاعان ۇلتقا ءتان.

اسەمدىكتى جەتە باعالاپ، جوعارى ەستەتيكالىق تالعام مەن جۇيرىك قيال، اسقاق سەزىمدى ۇشتاستىرا بىلگەن حالىقتىڭ اتاۋلار جۇيەسى كوڭىلگە قونادى.

شىعىس ايماقتىڭ توپونيميالىق جۇيەسىن ولكەنىڭ ءتول يەسى بولىپ تابىلاتىن قازاق ەلىنىڭ اتاۋلارى مەن كىرمە قاباتتى قۇرايتىن موڭعول جانە ورىس توپونيمدەرى قۇراعان. ءار مەملەكەتتىڭ توپونيميالىق جۇيەسى قازىرگى قايناعان ومىردە مۇلتىكسىز قىزمەت اتقارىپ تۇرۋى شارت.

وتكەنىن بارلاپ، كەشەگىسى مەن بۇگىنىن تارازىلاي بىلگەن قوعام عانا زامان تالابىنا ىلەسە الماق. بۇگىنگى ءومىر تالابى – كيەلى جەرىمىزدىڭ ەجەلگى تاريحي اتاۋلارىن قايتارۋ دەسەك، بۇل باعىتتاعى جۇمىستار تاريح، الەۋمەتتانۋ، گەودەزيا، گەوگرافيا ماماندارىمەن بىرلەسە وتىرىپ، ونوماستيكالىق زاڭدىلىقتارعا ساي جوسپارلى تۇردە ساۋاتتى جۇرگىزۋدى مىندەتتەيدى.

ايگۇل ءالىمحان، س.امانجولوۆ اتىنداعى شىعىس قازاقستان مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوسەنتى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى

2013ج

Baq.kz