ۋران، پرەزيدەنت سايلاۋى، قازاقستانمەن قارىم- قاتىناس - يران ەلشىسىمەن ەكسكليۋزيۆ سۇحبات
استانا. KAZINFORM - يراننىڭ قازاقستانداعى توتەنشە جانە وكىلەتتى ەلشىسى الي اكبار دجوۋكار اگەنتتىكتىڭ تىلشىسىنە بەرگەن سۇحباتىندا يراننىڭ نەلىكتەن قوسىمشا ۋران سەنتريفۋگاسىن ورناتقانى، ماگاتە، قازاقستان جانە باتىسپەن قارىم-قاتىناسى جايلى ايتىپ بەردى.
- الي اكبار مىرزا، ەڭ الدىمەن پرەزيدەنت يبراحيم ءرايسيدىڭ جانە تىكۇشاق بورتىندا بولعان ازاماتتاردىڭ مەرت بولۋىنا بايلانىستى كوڭىل ايتۋعا رۇقسات ەتىڭىز…
- پرەزيدەنتىمىزدىڭ قازا بولۋىنا وراي كوڭىل ايتقانىڭىزعا شىن جۇرەكتەن ريزاشىلىعىمدى بىلدىرەمىن. ءسىزدى جانە ارىپتەسىڭىزدى كورگەنىمە قۋانىشتىمىن. سونىمەن قاتار كوڭىل ايتقان قازاقستان حالقىنا، قازاقستان ۇكىمەتىنە جانە جەكە پرەزيدەنتكە دە بارشا يران حالقىنىڭ جانە ەلشىلىكتىڭ اتىنان العىس ايتامىن.
- ماۋسىم ايىنىڭ باسىندا فرانسيا، گەرمانيا جانە ۇلى بريتانيا ماگاتە-ءنىڭ باسقارۋشى كەڭەسىنە يراننىڭ يادرولىق كۇشەيۋىن ايىپتاعان قاراردى رەسمي تابىس ەتكەن بولاتىن. ەۋرو ۇشتىك قارار جوباسىندا يراندى ماگاتە-مەن ىنتىماقتاسۋعا شاقىرىپ، مالىمدەلمەگەن يران نىساندارىندا ۋران ءىزىنىڭ بار ەكەندىگىن اتاپ وتەدى. ماگاتە بايانداماسىنا قاراعاندا، يران فوردوداعى يادرولىق نىساندا ۋراندى بايىتۋ ءۇشىن قوسىمشا سەنتريفيگۋانى اسىعىس ورناتىپ، وزگە نىسانداردا دا ورناتا باستاعان. بۇل ماگاتە قارارىمەن بايلانىستى بولدى ما؟
- ءوزىڭىز دە بۇكىل الەم تاريحىندا يراننىڭ ماگاتە- مەن مۇنداي تىعىز قارىم- قاتىناستا بولماعاندىعىن جاقسى بىلەتىن شىعارسىز. ماگاتە دەلەگاتسياسى بارعان نىساندارىمىزعا جۇرگىزىلگەن ينسپەكسيا ستاتيستيكاسى يراننىڭ ماگاتە- مەن ەڭ جوعارى دەڭگەيدە ىنتىماقتاستىقتا بولعانىن كورسەتەدى. يراننىڭ يادرولىق باعدارلاماسىنا قاتىستى باتىستىڭ 5 ەلىمەن ارادا ۇزاق جىلدارعا سوزىلعان كەلىسسوزدەردىڭ ناتيجەسىندە جان-جاقتى ءىس-قيمىل جوسپارى -كەلىسىم جاسالعانىن بىلەسىز. ول قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ 2231-قارارىندا دا كورىنىس تاپقان. وسى قاراردىڭ ناتيجەسىندە باتىس پەن يران اراسىنداعى قارىم-قاتىناس حالىقارالىق قوعامداستىقتا يراننىڭ يادرولىق باعدارلاماسىنا قاتىستى ەش سۇراق جوق دەگەن ۇيعارىمعا كەلگەن. ا ق ش-تا بيلىك باسىنا ترامپ كەلگەننەن كەيىن ەل ءبىرجاقتى تارتىپپەن اتالعان كەلىسىمنەن شىعىپ كەتتى. وسىعان قاراماستان يران ماگاتە-مەن ىنتىماقتاستىعىن ەش ۋاقىتتا توقتاتقان ەمەس.
يران جان-جاقتى ءىس-قيمىل جوسپارىن جانداندىرۋ ءۇشىن كوپ كۇش جۇمسادى. ءبىراق، باتىس تاراپىنان ەش ارەكەت بولعان ەمەس. باتىستىڭ وسى ءۇش ەلىنىڭ ءىس-ارەكەتىنە قاراماستان يران ءوزارا ءىس-قيمىل مەن ىنتىماقتاستىقتى جاقتاپ كەلەدى ءارى قانداي دا ءبىر ءىس-شارا قابىلدايتىن كەزدە ونى ماگاتە-گە حالىقارالىق قوعامداستىققا الدىن الا مالىمدەپ وتىرادى. ماسەلەن، ۋراندى پايىزدىق بايىتۋ جايىندا. قازىر كەيبىر ەلدەر 9-10 جىل بولعان ىسكە قايتا ورالىپ ءجۇر.
ولار ساياسي قىسىم كورسەتۋ جولىن ىزدەيدى ءارى ماگاتە- ءنى ساياسي ماقساتتا قولدانادى. قازىرگى ساتتە ەۋروپالىق ءۇش مەملەكەت اتالعان تەحنيكالىق ورگانعا ادىلەتسىزدىك تانىتىپ وتىر. قازىر ءبىر مەملەكەتتىڭ ەكىنشى مەملەكەتكە قوسارلانعان ستاندارتى ماسەلەسىن قوزعاعىم كەلىپ وتىرعان جوق. ءبىز تەك تەحنيكالىق ماسەلەلەرمەن اينالىساتىن اتالعان ورگاننىڭ بىزبەن ىنتىماقتاستىقتا بولعانىن قالايمىز.
مۇنىڭ ۇستىنە اتالعان ۇيىمعا ءبىزدىڭ تاراپىمىزدان نارازىلىق پەن سىننىڭ بولۋىنا قاراماستان ىنتىماقتاستىقتى جالعاستىرىپ كەلەمىز. بۇل ۇيىمنىڭ باس ديرەكتورى يرانعا كەلدى. ءبىز بۇل ورگاننىڭ ساياسيلانباۋىن قالايمىز.
سوندىقتان ءبىز ماگاتە-دە قانداي دا ءبىر ايىپتاۋدىڭ ىعىنا جىعىلمايتىنداي وزىندىك تەتىكتەرى جۇمىس ىستەيتىندەي جاساۋىمىز قاجەت. نەگىزىندە يران وسى ۋاقىتقا دەيىن قول جەتكىزىلگەن كەلىسىم نەگىزىندە شارا قابىلداۋى ءتيىس. ەگەر ا ق ش ءبىرجاقتى تارتىپپەن جان-جاقتى ءىس-قيمىل جوسپارىنان شىعىپ كەتپەگەندە، ەۋروپالىق ەلدەر دە، باتىس ەلدەرى دە ءوز مىندەتتەمەلەرىن ورىنداعاندا مۇنداي جاعداي بولماس ەدى. ءبىراق، ولار وزدەرىنىڭ مىندەتتەمەسىن ورىنداعان جوق.
دەگەنمەن، يران بارلىق ءىس-ارەكەتىن ماگاتە-گە الدىن ال حابارلاۋ ارقىلى ىسكە اسىرىپ جاتىر. بۇل ماڭىزدى تارماق - يران ءالى دە بولسا ماگاتە اياسىندا ارەكەت ەتەدى.
- قوسىمشا سەنتريفۋگالاردىڭ ناقتى سانى قانشا جانە ولار قانداي جەرلەرگە ورناتىلادى؟
- سانىن ايتا المايمىن. ويتكەنى، بۇل سالانىڭ ساراپشىسى ەمەسپىن. دەگەنمەن، بىزدە ماگاتە اياسىندا جۇمىس ىستەيتىن يادرولىق نىسانداردىڭ بار ەكەنىن بىلەمىن.
- فوردوداعى جەراستى زاۋىتىنا قاتىستى جوسپارلارىڭىز قانداي؟
- جەراستى نىساندارىنا قاتىستى ايتار بولسام، مۇنىڭ ءبارى قاۋىپسىزدىك اياسىندا جاسالعان. ەگەر ەسىڭىزدە بولسا، جان-جاقتى كەلىسىم جاسالعانعا دەيىنگى 10 جىلدىڭ ىشىندە ءبىز جىل سايىن قاتەرگە ۇشىرايتىنبىز. سونىمەن قاتار ارانداتۋشىلىق ارەكەتتەر بولدى. ول جايىندا ب ا ق جازدى.
جەراستى نىساندارى - اسكەري ەمەس، تەك قانا عىلىمي نىساندار. ولار يراندا دا، قازاقستاندا دا، وزگە دە مەملەكەتتەردە دە بولا الادى. ءدال قازىرگى ۋاقىتتاعى «يران جوسپار اياسىنان تىس ارەكەت ەتىپ وتىر» دەگەن اقپارات اسىرا سىلتەۋشىلىك. ءىس جۇزىندە كەلىسىمگە قاتىساتىن باتىس ەلدەردى وزدەرىنىڭ مىندەتتەمەلەرىن، اتالعان كەلىسىم اياسىنداعى ءىس- ارەكەتتەرىن بۇزىپ وتىر. تەگەراندا وتىن تۇتىناتىن عىلىمي رەاكتور بار. بىزگە وتىن بەرۋىن توقتاتقان كەزدە ونى ءوزىمىز وندىرە باستادىق.
سوندىقتان دا باتىس ەلدەرىنىڭ بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنداعى اتموسفەرا ۋشىعىپ تۇر. ءبىراق، ءبىز ەنەرگەتيكانى بەيبىت پايدالانۋ تۇرعىسىندا مەملەكەتتىڭ ورىندى قۇقىعى تۇرعىسىنان قاراۋىمىز كەرەك.
اتومدى پايدالانۋ ءۇشىن ماگاتە سىندى ۇيىمنىڭ تەتىكتەرى ايقىندالعان. ەگەر باتىس ەلدەرى ونى ساياسي ماقساتتا قولدانباسا، وندا كوپتەگەن ەل عىلىمي الەۋەتىن يادرولىق ەنەرگەتيكانى بەيبىت ماقساتتا پايدالانۋعا جۇمساي الار ەدى.
- ۋراندى نە ءۇشىن بايىتىپ جاتىرسىزدار؟
- ءوزىڭىز دە بىلەتىندەي، يادرولىق ەنەرگەتيكانى بەيبىت ماقساتتا بارىنشا كەڭىنەن عىلىمي تۇرعىدان قولدانۋعا بولادى. ول (ەنەرگەتيكا) اۋىل شارۋاشىلىعىندا، مەديتسينادا، وزگە دە كوپتەگەن سالادا قولدانىلادى. كەيبىر ەلدەردە يادرولىق وقتۇمسىق بولعانىمەن، ولار ونى بەيبىت ماقساتقا قولداناتىندىقتارىن العا تارتىپ وتىر. ءبىز ماگاتە- گە قاتىسۋشى ەل ەكەندىگىمىز بەلگىلى، سوندىقتان ونى قايدا قولداناتىندىعىمىز دا تۇسىنىكتى. يادرولىق ەنەرگەتيكا، اۋىل شارۋاشىلىعىندا، وندىرىستە كەڭىنەن قولدانىلادى. قازىرگى الەمدە يادرولىق ەنەرگەتيكانى پايدالانۋ مەملەكەتتىڭ دامۋ كورسەتكىشتەرىنىڭ ءبىرى سانالادى. ماسەلەن، وسىدان 15 جىل بۇرىن وزگە مەملەكەتتەردەن وتىن دايىنداۋ تەحنولوگياسىن سۇراعانىمىزدا ەشقايسىسى ونى بەرمەدى. سوندىقتان ۋراندى 5-تەن 20 پايىزعا دەيىن بايىتۋ مۇمكىندىگىن تاپتىق.
ءبىر نارسە ايقىن، يران بارلىق ۋاقىتتا ماگاتە، كەلىسىم جانە ءوزىنىڭ مىندەتتەمەسى اياسىندا ارەكەت ەتەدى.
تاعى قايتالاپ ايتامىن، مەن بۇل سالانىڭ مامانى ەمەسپىن. ءبىراق، يراندا يادرولىق ەنەرگەتيكانى قولداناتىن اۋىل شارۋاشىلىعى ينستيتۋتىن، مەديتسينادا قولدانىلۋىن كورسەڭىز وندا ءوزىڭىز-اق ونىڭ قالاي كەڭىنەن كادەگە جارايتىندىعىنا كۋا بولاسىز.
يراندا وبىرعا قارسى دارىلىك زات وندىرىلەتىندىگىن نىق سەنىممەن ايتا الامىن.
بۇگىندە قاۋىپتى اۋرۋلارمەن بەتپە-بەت كەلىپ وتىرمىز. ەگەر بۇرىندارى مۇنداي اۋرۋلارعا بايلانىستى وزگە ەلدەرگە جۇگىنسەك، ال قازىرگى ۋاقىتتا ونى ءوزىمىز-اق شەشىپ، قاۋىپتى اۋرۋلاردى ەمدەي الامىز.
- يران بايىتىلعان ۋراندى ەكسپورتقا شىعارا ما؟
- جوق، ەكسپورتتامايدى. ءبىراق، 5+1 كەلىسىمشارتىندا ۋراننىڭ ءبىر بولىگىن ەكسپورتقا شىعارۋعا قاتىستى كەلىسىم بولعان. ءبىراق، ازىرگە مۇنداي ارەكەت بولعان ەمەس. وكىنىشكە وراي، باتىس ەلدەرىنىڭ ارەكەتى سالدارىنان بۇل پروتسەسس توقتاپ تۇر.
- جاقىن ارادا يراندا مەرزىمىنەن بۇرىن پرەزيدەنتتىك سايلاۋ وتەدى. دايىندىق قالاي ءجۇرىپ جاتىر؟
- تاريحتان بىلەسىز، يراننىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى - كەز كەلگەن ۋاقىتتا، ءتىپتى سادام حۋسەيننىڭ يرانعا قارسى باسقىنشىلىق سوعىسى بولعانىنا دا قاراماستان، كەز كەلگەن دەڭگەيدەگى سايلاۋ ەشقاشان توقتاتىلماعان. وكىنىشكە وراي، بيىل پرەزيدەنتىمىز مەرت بولعاننان كەيىن سايلاۋ جاقىن ارادا - ماۋسىم ايىنىڭ سوڭىنا مەرزىمىنەن بۇرىن تاعايىندالىپ وتىر. جوسپار بويىنشا ول كەلەسى جىلى ءوتۋى كەرەك ەدى. كونستيتۋتسيامىز بەن زاڭدارىمىزعا سايكەس، پرەزيدەنت قايتىس بولعان/وتستاۆكاعا كەتكەننەن كەيىن 50 كۇن ىشىندە كەلەسى سايلاۋعا دايىندىق جۇرگىزىلەدى.
سايلاۋعا ءارتۇرلى ساياسي پىكىرلەستەر مەن توپتار قاتىسادى. ەگەر ءسىز يراندا بولساڭىز، وندا سايلاۋالدى بەلسەندىلىكتى بايقاي الار ەدىڭىز.
- بۇعان دەيىن ءسىز قازاقستان يراننىڭ سىرتقى ساياساتىنداعى باسىم باعىت سانالاتىندىعىن اتاپ وتكەن ەدىڭىز. ەكىجاقتى ىنتىماقتاستىق قالاي دامىپ كەلەدى؟
- قازاقستان ءبىز ءۇشىن سىرتقى ساياساتتاعى باسىم باعىت سانالاتىندىعىن جانە ىنتىماقتاستىقتىڭ كوپتەگەن سالاسى بار ەكەنىن دۇرىس بايقادىڭىز. ايتا كەتۋ كەرەك، ءبىزدىڭ قارىم- قاتىناسىمىز گەوگرافيالىق سەبەپتەرمەن بايلانىستى، كاسپي تەڭىزىندە كورشىمىز. عاسىرلار بويعى تاريح تا بىرىكتىرەدى. ساياسي دەڭگەيدە جوعارى قارىم-قاتىناس ورناتا الدىق، حالىقارالىق ارەنادا ىنتىماقتاستىق قارىم-قاتىناسىمىز دا جاقسى، ال پرەزيدەنتتەردىڭ بايلانىس دەڭگەيىندە ىنتىماقتاستىق جوعارى. ءبىراق، وكىنىشكە وراي، ەكونوميكالىق جانە ساۋدا ىنتىماقتاستىعى دەڭگەيىندە ءبىز وزىمىزدە بار الەۋەت دەڭگەيىندە ءوزارا ءىس- قيمىل جاسامايمىز. حالىقتار مەن اكادەميالىق سالا (ستۋدەنتتىك) دەڭگەيىندە قارىم-قاتىناس ەڭ تومەن دەڭگەيدە. بۇل قازاقستاننىڭ يرانداعى ەلشىلىگىنىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن ارتتىرادى. سونداي- اق ءسىزدىڭ كومەگىڭىزبەن، ب ا ق كومەگىمەن، جەكە Kazinform اگەنتتىگىنىڭ كومەگىمەن ءوزارا قارىم- قاتىناستىڭ بارلىق دەڭگەيىنىڭ ءوسۋىن قالايمىز.
ءبىز ستراتەگيالىق سەرىكتەستەرمىز. سوندىقتان ىنتىماقتاستىق نەعۇرلىم كوپ دامىپ، نىعايا تۇسسە، ءبىز ءۇشىن سوعۇرلىم جاقسى بولادى.
قازىرگى ۋاقىتتا ءبىز پرەزيدەنتتەرىمىز - توقايەۆ مىرزا جانە ومىردەن وزعان پرەزيدەنتىمىز وكىم بەرگەن دەڭگەيدە ءالى جۇمىس ىستەپ جاتقان جوقپىز. ولار بىزگە ءوزارا ارەكەتتەستىكتىڭ ءوسۋىن ارتتىرۋ ءۇشىن كوپتەگەن تاپسىرما بەردى.
سوندىقتان ءبىز - ديپلوماتتار مەن ب ا ق قارىم-قاتىناستى كەڭەيتۋگە بىرگە ۇمتىلۋىمىز كەرەك. سونداي-اق، يراننىڭ پرەزيدەنتى كىم بولسا دا، ءبىزدىڭ سىرتقى ساياساتىمىزدا قازاقستان ەرەكشە ورىن الاتىنىن جانە قازاقستانمەن قارىم-قاتىناستى دامىتۋعا ءارقاشان باسىمدىق بەرىلەتىنىن اتاپ وتكەن ءجون.
اۆتور
مارلان جيەمباي
