قۇپيا جازبالار

استانا. قازاقپارات - ءار زاماننىڭ، ءار قوعامنىڭ ءوز قۇپياسى بولادى. قوعام نازارىنان تاسادا جۇمىس اتقاراتىن جەكەلەگەن قۇپيا ۇيىمدار سىرى جۇرتقا ءمالىم بولماۋ ءۇشىن جەكە تىلدە سويلەسىپ، جۇمباق قارىپتەرمەن وي الماسادى.اسىرەسە، سوعىس كەزىندە شيفرلى سوزدەردىڭ داۋرەنى جۇرگەن. بۇگىنگى كۇنى دە ءار مەملەكەتتىڭ قۇپيا ۇيىمدارى جۇمىس ىستەيدى.

ولاردىڭ دا ءوز شيفرى مەن ونىڭ مازمۇنىن اشاتىن كىلتى بار. وسىنداي ۇيىمداردان، ادامداردان قالعان سىرى اشىلماعان كونە جازبالار كوپ. سولاردىڭ ىشىندە كوپشىلىكتىڭ قىزىعۋشىلىعىن تۋدىرىپ وتىرعان ەڭ ماڭىزدى قۇجاتتار جايلى بىلە جۇرىڭىزدەر.

قوعام قىزىعۋشىلىعىن تۋدىرىپ وتىرعان ەجەلگى جازبالاردىڭ ءبىرى كريت ارالىنان تابىلعان. 1908- جىلى قازبا جۇمىسىن جۇرگىزگەن يتاليالىق ارحەولوگتار جۇمباق بەلگىلەرى بار قىش دوڭگەلەكتى تاۋىپ الادى. 45 ءتۇرلى تاڭبادان تۇراتىن بۇل جادىگەردە قانداي اقپارات جاتقانىن ەشكىم دە بىلمەيدى. تابىلعانىنا ءبىر عاسىر بولعانىمەن، ونىڭ سىرىن اشاتىن مىقتى ماماندار دا، وزىق تەحنولوگيا دا تابىلمادى.

وندا نە جازىلعاندىعى تۋرالى ناقتى ەشتەڭە ايتىلاماسا دا، بولجامدار كوپ. بىرەۋ وندا «ءدىني جورالعىلار جايلى مالىمەت بار» دەسە، ەكىنشىلەرى «مۇندا وتانى ءۇشىن سوعىسىپ، قان مايداندا قازا تاپقان جاۋىنگەرلەردىڭ ەسىمى جازىلعان» دەپ سەنەدى. ال جاقىندا زەرتتەۋشىلەر جاڭا بولجام ۇسىندى. سوڭعى تۇجىرىمعا سەنسەك، مۇندا سول كەزدەگى بيلەۋشىنىڭ فەست سارايىن سالۋ تۋرالى بۇيرىعى جازىلعان. ءيا، بۇل قۇرعاق بولجام عانا. دەسە دە، ارحەولوگتار ءۇمىتىن ۇزەر ەمەس. ماماندار سول زاماننىڭ تاعى ءبىر جادىگەرى تابىلسا، اقيقاتتىڭ اۋىلى جاقىنداي تۇسەتىنىنە كامىل سەنەدى.

كوپشىلىك ءۇشىن جۇمباق بولىپ قالعان بۇل جادىگەر ەجەلگى فەست قالاسىنىڭ ورنىنان تابىلعاندىقتان، ونى «فەست دوڭگەلەگى» اتاپ كەتكەن. ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىنگى 1628- جىلى سانتورين ارالىندا بولعان ۇلكەن جەر سىلكىنىسىنىڭ سالدارىنان قالانىڭ ۇلكەن بولىگى سۋ استىنا كەتكەن دەگەن بولجام بار.

جادىگەر سارايدىڭ قۇپيا بولمەسىندە ساقتالعان قوراپتاردىڭ بىرىنەن تابىلعاندىقتان دا مۇندا «وتە ماڭىزدى ماسەلە قامتىلعان بولۋى كەرەك» دەپ بولجايدى عالىمدار. جۇمباعى اشىلماعان كونە جادىگەر گرەسياداعى ارحەولوگيا مۋزەيىندە ساقتاۋلى تۇر.

ءدال وسى كريت ارالىنان تابىلعان قىشقا قاشالىپ جازىلعان حاتتىڭ دا جۇمباعى تولىق اشىلعان جوق. بۇل قولجازبانى ءبىرىنشى بولىپ 1920 - جىلدارى ارتۋر ەۆانس اۋداردى. ول كونە قۇجاتتىڭ ا بولىگىنىڭ كەيبىر تۇستارىن عانا اۋدارعان. وندا ەجەلگى كنوسس وركەنيەتى جايلى، ونداعى بيلىك قۇرىلىمى جايلى ماعلۇمات بەرىلگەن ەكەن.

ال 1952 - جىلى مايكل ۆەنتريس ب بولىگىن تولىق وقىپ شىقتى. وندا ءتۇرلى تاعامدار، تۇرمىستا قولدانىلاتىن زاتتار جايلى جازىلعان. سوعان قاراعاندا بۇل - ەجەلگى وركەنيەتتىڭ تۇرمىسى مەن ءومىر سالتىنان حابار بەرەتىن ەڭبەك بولۋى كەرەك.

وكىنىشكە قاراي، قولجازبانىڭ ا بولىگىنىڭ تولىق اشىلمادى. سەبەبى ەڭبەكتىڭ كەيبىر تۇستارى ەجەلگى گرەك تىلىنە ۇقسامايتىن، بوتەن قارىپتەرمەن جازىلىپتى. ارحەولوگتار دال وسى قارىپتەر مەن فەست دوڭگەلەگىندەگى تاڭبالاردىڭ اراسىندا ۇقساستىق بولۋى مۇمكىن دەگەن بولجامدى دا جوققا شىعارمايدى.

پاسحا ارالىنان تابىلعان جادىگەرلەر عالىمداردىڭ ءجىتى زەرتتەۋىنەن ءوتىپ جاتىر. زەرتتەۋشىلەر بۇل جادىگەرلەردەگى جازبالاردا الىپ مۇسىندەردى تۇرعىزعان ادامدار جايلى، سول وركەنيەتتىڭ تۇرمىس تىرشىلىگى جايلى مول اقپارات بار دەگەن ۇمىتتە.

«ۆوينيچتىڭ قولجازباسى» اتالاتىن كىتاپ تا كوپشىلىكتىڭ قىزىعۋشىلىعىن تۋدىرىپ وتىر. ونىڭ ىشىندەگى مالىمەت، اسىرەسە، وسىمدىك تانۋمەن اينالىسىپ جۇرگەن جاندار ءۇشىن قىمبات. ويتكەنى وندا ادام بالاسى كورمەگەن وسىمدىك تۇرلەرى جايلى اقپارات بار. سونىمەن بىرگە، 250 بەتتەن تۇراتىن كىتاپتا استرولوگيالىق سيپاتتاعى مالىمەت بار كورىنەدى.

وكىنىشكە قاراي، بۇگىندە كوپشىلىك ونداعى سۋرەتتەردى عانا تاماشالاي الادى. مازمۇنى اشىلماعان ەڭبەك 16- عاسىر سوڭىندا پايدا بولعان. جادىگەردى قاسيەتتى ريم مەملەكەتىنىڭ بيلەۋشىسى ІІ رۋدولف پراگاعا بارعان ساياحاتىندا ساتىپ العان دەگەن دەرەك بار.

ساراي عالىمدارىنا تاپسىرىلعان بۇل كىتاپ قۇپياسى اشىلماعان كۇيى 17 - عاسىردىڭ سوڭىندا ۇشتى-كۇيلى جوعالىپ كەتەدى. ونى 1912 - جىلى امەريكالىق ساۋداگەر ۆيلفريد ۆوينيچ ساتىپ الادى. سول سەبەپتى دە ونى «ۆوينيچتىڭ قولجازباسى» اتاپ كەتكەن.

مۇنداعى قارىپتەر بۇرىنعى جانە قازىرگى زامان تىلىنە جات قارىپتەرمەن باسىلعان. دەسە دە، قارىپتەردىڭ ءوزارا بايلانىسى، سويلەم قۇرىلىمدارى قازىرگى جازۋ زاڭدىلىقتارىنا ۇقسايدى-مىس. ءبىراق ونىڭ بۇل ۇقساستىعى كىتاپتىڭ مازمۇنىن اشۋعا ەش كومەگىن تيگىزگەن جوق. بۇل دا تاريحتىڭ ۇلكەن جۇمباعى.

انگليانىڭ شابورو باعىندا تاعى ءبىر قۇندى جادىگەرگە قاتىستى جازبا بار. لورد ليچۆيلدتىڭ ۇيىندە تۇرعان ەسكەرتكىش تاقتايشادا D.O.U.O.S.V.A.V.V.M. دەگەن قارىپتەر باسىلعان. 18 - عاسىر جادىگەرىندەگى بۇل تاڭبالار يسا پايعامبار پايدالانعان قاسيەتتى توستاعاننىڭ قايدا ەكەندىگىن انىقتاۋعا كومەگىن تيگىزۋى دە مۇمكىن ەكەن. ۇلى بريتانيانىڭ ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزەڭىن زەرتتەيتىن ورتالىق بۇگىندە ەسكەرتكىشتەگى تاڭبالاردىڭ كىلتىن تابۋعا تىرىسىپ جاتىر.

كونە تاڭبالاردان باسقا، كەيبىر تۇلعالاردىڭ، ۇيىمداردىڭ قۇپيا قۇجاتتارى دا قوعامنىڭ قىزىعۋشىلىعىن تۋدىرىپ وتىر. ماسەلەن، دورابەللا شيفرىن ءالى ەشكىم وقي العان جوق. بۇل قۇپيا جازبانى 1897 - جىلى بريتاندىق كومپوزيتور ەدۆارد ۋيليام ەدگار ويلاپ تاپقان. شيفرمەن باسىلعان حاتتى سازگەر قۇربىسىنا جازعان دەگەن دەرەك بار. زەرتتەۋشىلەر حاتتىڭ مازمۇنىن بىرنەشە رەت اشۋعا تىرىسقانىمەن ەش ناتيجە شىقپاعان. بۇل قۇجات سونداي ماڭىزدى بولماۋى مۇمكىن. دەسە دە، ول ەڭ كۇردەلى شيفرلى ءارى جۇمباعى اشىلماعان جازۋلاردىڭ قاتارىندا تۇر.

ال قۇندى ءارى ماڭىزدى قۇجاتتىڭ ءبىرى جانە بىرەگەيى - بەيل كريپتوگرامماسى. شيفرلى بۇل قۇجاتتا قۇنى 30 ميلليون دوللارعا جەتەتىن التىن مەن كۇمىستىڭ كومبەسىنىڭ قايدا ورنالاسقاندىعى جايلى دەرەك بار-مىس. بولجامعا سەنسەك، بۇل قازىنا التىن ىزدەۋشى توماس بەيلگە تيەسىلى. بۇل جايلى اقپارات 1855- جىلدارى پايدا بولعان. امەريكانىڭ ۆيرگينيا شتاتىنىڭ اۋماعىندا بولۋى مۇمكىن بۇل قازىنانى ىزدەۋشىلەر كوپ بولعان. الايدا، كىلت ءسوز تابىلماي، بۇل كومبەگە قول جەتكىزۋ مۇمكىن ەمەس.

بەيل كريپتوگرامماسى ىشىندەگى مالىمەتىمەن قۇندى بولسا، قىتايدان تابىلعان جادىگەر راسىمەن دە قىمبات. 1933 - جىلى گەنەرال ۆان يۋ-گە 7 التىن قۇيماسى تاپسىرىلادى. بۇل قۇيمالاردىڭ ءارقايسىسىندا لاتىن قارىپتەرىمەن جازىلعان اقپارات بار. قۇيمالاردىڭ قاشان جانە قانداي ماقساتتا دايىندالعانىن، وندا باسىلعان تاڭبالاردىڭ مازمۇنى جايلى ەشكىم بىلمەيدى.

1941 - جىلى اۆستراليالىق «سيدنەي» اسكەري كەمەسى نەمىستىڭ «كورموران» كەمەسىمەن تەڭىزدە ۇرىس باستايدى. ءبىر قىزىعى، اۆستراليانىڭ 645 ادامنان تۇراتىن سوعىسۋعا ساقاداي سايلانعان مىقتى اسكەري كەمەسى، الدەقايدا وسال نەمىس كەمەسىنەن ۇتىلىپ، ءبىر ادامى ءتىرى قالماي سۋ تۇبىنە كەتەدى. قۋاتى جاۋ كەمەسىنەن الدەقايدا باسىم كەمەنىڭ قالايشا جەڭىلىس تاپقانى ءالى كۇنگە بەلگىسىز.

ءبىراز ۋاقىتتان سوڭ «كورموران» كەمەسى دە سۋعا كەتىپ، كەمە كاپيتانى دەتمەرس تۇتقىنعا تۇسەدى. مىنە، سول دەتمەرس تۇرمەدە جاي جاتپاي، شيفرلى كىتاپ جازادى. زەرتەۋشىلەردىڭ پايىمداۋىنشا، بۇل قولجازبادا ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس جايلى ءبىراز دەرەكتەر مەن «سيدنەيدىڭ» قانداي جاعدايدا قۇردىمعا كەتكەندىگى جايلى اقپارات بار.

كەيدە، مۇنداي شيفرلار قوعام قىزىعۋشىلىعىن تۋدىرۋ ءۇشىن شىعارىلادى. ماسەلەن، 1564- جىلى كريپتوگراف دجوۆانني باتيستا بەللاسو شيفرلى ەڭبەگىن جارىققا شىعارادى. وقىرمانعا مامان بۇل تاڭبالاردىڭ استارىندا ادام كوكجيەگىن كەڭەيتەتىن كەرەمەت تۋىندىلار جايلى اقپارات بار دەپ سەندىرەدى. ەشكىم اشا الماعان جاعدايدا كىلت ءسوزىن ايتۋعا ۋادە بەرگەن بەللاسو ءوز سوزىندە تۇرماعان. بۇل قۇپيانىڭ سىرى سول كۇيى اشىلمادى.

امەريكالىق شەبەر دجەيمس سانبورننىڭ «كريپتوس» اتالاتىن مىس ەسكەرتكىشىندە دە كەرەك دەرەك بار. ۆيرگينيا شتاتىنىڭ لەنگلي قالاشىعىندا ورنالاسقان بۇل ءمۇسىن اشىلعان كۇننەن باستاپ-اق كوپشىلىك نازارىن وزىنە اۋداردى. 865 تاڭبادان تۇراتىن تۋىندىعا شەبەر ءوز ويىن شيفر ارقىلى جاسىرعان. بۇگىندە جۇمباعى اشىلماعان 97 عانا تاڭبا قالدى. وندا قانداي مالىمەت جاسىرعانىن دجەيمس سانبورننىڭ ءوزى دە ايتقىسى كەلمەيدى. سىرى اشىلعان جازبالاردىڭ استارىندا فيلوسوفيالىق ويلار جاسىرىلىپتى.

مۇنداي قۇپيا قۇجاتتار، جادىگەرلەر كوپ-اق. ولاردىڭ ءبىرى ماڭىزدى بولسا، ءبىرى جاي قوعام نازارىن اۋدارۋ ءۇشىن جازىلىپ جاتادى. ءبىراق قۇپيا تىلدە جازىلعاندىقتان دا، مۇنداي قۇجاتتارعا قوعام قىزىعۋشىلىعى ارتا تۇسەرى انىق.

ءسابينا قازاقبەكوۆا

«ايقىن». 2014