قازاق تاريحىنداعى قىزىقتى دەرەكتەردى باتىسقا جەتكىزگىم كەلەدى - فرانسۋز ساياحاتشىسىمەن سۇحبات
ءۇش جىل بۇرىن فرانسۋز ينجەنەرى ريچارد مارتين (اتى وزگەرتىلدى - رەد) ا ق ش- تاعى ۇيرەنشىكتى ءومىرىن وزگەرتۋدى ۇيعارىپ، بۇكىل الەم بويىنشا ساياحاتقا شىققان ەدى. قازىر ول الەۋمەتتىك جەلىلەردە «Oops, I moved again» اتاۋىمەن بەلگىلى. ونىڭ باستى ميسسياسى باتىس بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى جازا بەرمەيتىن الۋان ءتۇرلى مادەنيەتتى زەرتتەۋ بولدى.
وتكەن اپتادا ريچارد قازاقستانعا كەلدى جانە ونىڭ استانامەن تانىسۋى تۋرالى ۆيدەوبلوگى كوپ قارالىم جينادى. Kazinform تىلشىسىنە بەرگەن سۇحباتىندا ساياحاتشى قازاقستان، قازاق مادەنيەتى جانە ءداستۇرلى تاعامدارى تۋرالى ءوز اسەرىن ءبولىستى.
- ريچارد، بۇل ءسىزدىڭ قازاقستانعا العاشقى ساپارىڭىز با؟ تاڭداۋىڭىز قالاي ءبىزدىڭ ەلگە ءتۇستى؟
- ءيا، بۇل مەنىڭ قازاقستانعا العاشقى ساپارىم. الايدا قازاق حالقىمەن جانە مادەنيەتىمەن جاقسى تانىسپىن، ويتكەنى ا ق ش پەن پاريجدە تۇراتىن قازاقتارمەن كەزدەسكەنمىن. مەنىڭ بۇل ەلگە ساپارىمنىڭ ماقساتى - قازاق مادەنيەتىن زەرتتەۋ جانە الەۋمەتتىك جەلىلەردەگى ارنالارىم ارقىلى وسى تاجىريبەمدى ءبولىسۋ. وعان قوسا، قازاقستاننىڭ ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن 1991 -جىلى تاۋەلسىزدىك العانعا دەيىنگى تاريحىن زەرتتەۋگە تىرىسامىن. استاناعا كەلگەنىمە ءبىر اپتا بولدى. بۇل قالا بۇكىل ەل بويىنشا قىزىقتى وقيعالاردىڭ باستاۋى بولماق.
- الەۋمەتتىك جەلىلەردە ءسىز جەرگىلىكتى تۇرعىندارمەن سويلەسەتىن روليكتەردى ءجيى جاريالايسىز. قازاق حالقى تۋرالى اسەرىڭىز قانداي؟
- قازاق حالقى تۋرالى العاشقى اسەرىم - ولاردىڭ مەيىرىمدىلىگى مەن سابىرلى مىنەزى، قوناقجايلىعى. جاڭا جىل قارساڭىندا ەكسپو ساياباعىندا بىرنەشە تىلدە ەركىن سويلەيتىن قازاق قىزى (قىتاي جانە فرانسۋز تىلدەرىن دە ۇيرەنىپ ءجۇر) ماعان شايعا تاپسىرىس بەرۋگە كومەكتەستى، ءتىپتى ءوزى ساتىپ الىپ بەردى. بۇل اسەرلى تانىسۋ بولدى. ەۋروپا مەن ا ق ش- تا قازاقتار نەگىزىنەن قىتايلىقتارعا ۇقسايدى جانە يسلام ءدىنىن ۇستانادى دەگەن پىكىر كەڭ تاراعان. ال مۇندا كەلگەندە استاناداعى بەيبىتشىلىك جانە كەلىسىم سارايىندا ەلدىڭ باي ەتنيكالىق جانە ءدىني ارتۇرلىلىگىن كورىپ، تاڭعالدىم.
- قازاقستاننىڭ قانداي مادەني ەرەكشەلىكتەرى مەن داستۇرلەرىن ەرەكشە اتاپ وتەر ەدىڭىز؟
- قازاقستاندا كۇندەلىكتى ومىردە وتباسى مەن دوستىق ايرىقشا بايقالادى. قازاق اجەلەرى نەمەرەلەرىن تاربيەلەۋگە بەلسەندى، ال ەۋروپا مەن سولتۇستىك امەريكادا ادەتتە بالا تاربيەسىنە ءوز اتا-اناسى كوبىرەك جاۋاپ بەرەدى. سونىمەن قاتار بۇل ەلدە سۇيىسپەنشىلىك، قۇشتارلىق اشىقتان-اشىق كورسەتىلمەيدى. ەۋروپادا نەمەسە سولتۇستىك امەريكادا ەرلى-زايىپتىلاردىڭ قول ۇستاسىپ جۇرگەنىن، ءتىپتى قوعامدىق ورىنداردا اشىق ءسۇيىسىپ تۇرعانىن كورۋ ۇيرەنشىكتى بولىپ كەتكەن. الايدا استانادا ىڭكارلىگىن اشىق كورسەتكەن بىردە-ءبىر جۇپتى كەزدەستىرمەدىم. بۇل تاريحي داستۇرلەرمەن بايلانىستى ما، ءدىني نەمەسە باسقا فاكتورلارعا قاتىستى ما، بىلمەيمىن.
سونداي- اق، ءبىر كۇنى وزىمە كيىم الۋ ءۇشىن Mega Silk Way ساۋدا ورتالىعىنا بارىپ، فۋد-كورتقا كوتەرىلدىم. سوندا اپالى-ءسىڭلىلى ەكى قىز بوس ورىن تاپپاي، مەنىڭ ۇستەلىمە وتىرۋعا بولا ما دەپ سىپايى تۇردە سۇرادى. مۇنداي جاعدايلار باتىس الەمىندە وتە سيرەك كەزدەسەدى. ونداعى ادامدار ءوز كەڭىستىگىن بولىسۋدەن ۇيالادى. كەرىسىنشە، قازاقستاندا مەن قاۋىمدىق رۋحتى بايقادىم، مۇندا ادامدار ۋاقىتتى بىرگە وتكىزۋگە بەيىم.
- استانادا قانداي كورىكتى جەرلەرگە باردىڭىز جانە ءسىزدى نە تاڭعالدىردى؟
- قازاقستان ۇلتتىق مۋزەيىنىڭ ديزاينەرىنە ەرەكشە العىس ايتقىم كەلەدى. بۇل مۋزەي VI عاسىرداعى تۇركى قاعاناتىنان باستاپ بۇگىنگە دەيىنگى قازاق جەرىنىڭ تاريحىن تاماشا باياندايدى. سونداي- اق جاقىندا بەيبىتشىلىك جانە كەلىسىم سارايىنا بارىپ، قازاقستاندىق قوعامدى قالىپتاستىراتىن ۇلتتار مەن دىندەردىڭ الۋان تۇرلىلىگىن كوردىم. ەسىل وزەنىنىڭ بويىندا سەرۋەندەگەندە كەنەسارى حان ەسكەرتكىشىن كەزدەستىردىم، سول ماڭايدا قازاق حاندىعىنىڭ نەگىزىن قالاعان كەرەي مەن جانىبەك ەسكەرتكىشىن دە كوردىم.
استانانىڭ تاعى ءبىر تاماشا اسپەكتىسى - عيمارات قاسبەتتەرىندەگى قازاق تايپالارىن، كەرەمەت جىلقىلاردى جانە تاعى باسقالارىن بەينەلەيتىن فرەسكالار مەن سۋرەتتەردىڭ الۋان تۇرلىلىگى. استاناداعى تاريحي ەسكەرتكىشتەردى ارالاپ جۇرگەندە ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا قازاق جاۋىنگەرى راحىمجان قوشقاربايەۆتىڭ رەيحستاگقا وداقتاستار تۋىن تىككەنىن ەستىپ، تاڭعالدىم. راحىمجاننىڭ بۇل ەرلىگىن باتىس قوعامى بىلە بەرمەيدى، ءوزىم دە جاقىندا ءبىلدىم. سونداي- اق، استانادا رۋمىنيانىڭ كونستانسا قالاسىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى توميريس پاتشايىمنىڭ ءمۇسىنى بارىن بايقادىم. قازاقستان مەن رۋمىنيا، ەۋروپا تاريحى مەن توميريس پاتشايىم اراسىنداعى بۇل بايلانىس مەنى تاڭعالدىردى. مەن بۇل جاڭالىقتاردى باتىس ەۋروپا جانە ا ق ش- تاعى دوستارىممەن بولىسۋگە دايىنمىن.
- ءسىز استاناداعى ءداستۇرلى مەيرامحانالارعا باردىڭىز. قازاقتىڭ ۇلتتىق تاعامدارى ۇنادى ما؟
- قازاق اسحاناسى جەڭىل ءارى ۇيلەستىرىلگەن تاعامدارىمەن جاۋلاپ الدى. باستاپقىدا جىلقى ەتىنىڭ قازاق مادەنيەتىندە ماڭىزدى ورىن الاتىنىنا تاڭعالدىم. قازاقشا ەت تاعامى قاتتى ۇنادى، ءسۇت پەن تارى ارالاسقان شايدىڭ ەرەكشە ءدامى اسەر قالدىردى.
- ەلوردانىڭ ينفراقۇرىلىمى جونىندە نە ايتار ەدىڭىز؟
- استانانىڭ ينفراقۇرىلىمى جاڭا مۋزەيلەردەن باستاپ كرەاتيۆتى جوبالانعان عيماراتتارعا، ەسكەرتكىشتەر مەن ساياباقتارعا دەيىن جاڭاشىلدىق پەن جاسامپازدىق سەزىمىن وياتادى. مەن جالعا العان پاتەرلەر جايلى بولدى، ال كافەلەر مەن مەيرامحانالار كليەنتتەرگە قىزمەت كورسەتۋدىڭ لايىقتى دەڭگەيىن كورسەتتى. بايقاۋىمشا، استانا - قاۋىپسىز قالا. تۋريست كوپ جۇرەتىن ورىندار جانىندا پوليتسيا بولىمشەلەرى ورنالاسقان. سونداي- اق استانانىڭ سيفرلىق ينفراقۇرىلىمىنا ءتانتى بولدىم. مۇندا تاماشا ينتەرنەت بايلانىسى بار جانە ساياحاتتاۋعا، تاعامعا تاپسىرىس بەرۋگە ارنالعان كوپتەگەن قوسىمشالار بار. بۇل قالانى زاماناۋي جانە جايلى ەتەدى.
- استانادا قانشا كۇن بولۋدى جوسپارلاپ وتىرسىز؟
- مەن قازاقستاندا ءبىر ايعا جۋىق ۋاقىت وتكىزۋدى جوسپارلاپ وتىرمىن. : جوسپارىمدا استانامەن تانىسۋ، كەڭەستىك گۋلاگ لاگەرىنە بارۋ، قاراعاندى، الماتى قالالارىنا، مۇمكىن تۇركىستان مەن بايقوڭىرعا، عارىش قالاشىعىنا بارۋ جازىلعان. ءارى قاراي مەنىڭ ساپارىم قىرعىزستانعا جالعاسادى. وندا مەن سياقتى ا ق ش- تا تۇراقتى جۇمىسىن تاستاپ، ساياحاتتاپ جۇرگەن دوسىممەن كەزدەسەمىن.
اۆتور
ايجان سەرىكجان قىزى
