قايداسىڭ «جەتى قاعان»؟
استانا. قازاقپارات - مەن 1990-جىلدىڭ قىركۇيەك ايىنىڭ باس شەنىندە ىلە پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ ماتەماتيكا فاكۋلتەتى، الگەبرا كافەدراسىندا بىرگە جۇمىس ىستەيتىن مۋنيرا ەكەۋمىز وڭتۇستىك قىتاي سى شۋان ولكەسىنىڭ ورتالىعى شىڭ دۋعا جول تارتقان ەدىك.
جولشىباي ءۇرىمجى قالاسىندا ءبىر كۇن ايالداپ قالدىق. مۋنيرا دوسىنىڭ ۇيىنە كەتتى. مەن ارداشياۋ دەگەن جەردە تۇراتىن قادىر اتتى تۋىسقان اعامنىڭ ۇيىندە قالدىم. سول اراعا وتە جاقىن جەردە «شينحۋا» دەگەن كىتاپ دۇكەنى بولۋشى ەدى. وتكەن عاسىردىڭ 80-جىلدارى شىنجاڭ ۋنيۆەرسيتەتىندە وقىپ جۇرگەن كەزىمدە ءار جەكسەنبى سايىن وسى كىتاپ دۇكەنىن ارالاپ، قانداي جاڭا كىتاپتاردىڭ جارىق كورگەنىن قالت جىبەرمەي كورىپ، وتە قاجەتتىلەرىن ساتىپ الاتىنمىن. سول دۇكەندە قانداي جاڭالىقتار بار ەكەنىن بىلگىم كەلىپ، ات باسىن سولاي قاراي بۇرعام.
ءبىراز كىتاپتاردى شولا كەلىپ، بۇرىن-سوڭدى كورىپ، ەستىمەگەن «جەتى قاعان» دەگەن قالىڭ كىتاپتى كوزىم شالدى. قىزىعۋىم ارتىپ، قيمىلىم تەزدەپ، ءۇشبۋ كىتاپتى قولىما الىپ، ازداپ پاراقتاپ، شولىپ كورسەم: قازاقتىڭ ەرتە زامانداعى ءبىز تولىق بىلە بەرمەگەن، ەستىمەگەن باتىرلارىن، تاريحي ۋاقيعالارىن جىرمەن بايانداعان كىتاپ ەكەن.
العى سوزىنە (قازىر ەسىمدە قالۋىنشا): «بۇل ەپوستى مەنىڭ اعام (نە اكەم) بالباي گومينداڭ تۇرمەسىندە ءبىر قازاق وقىمىستىسىمەن بىرگە جاتقان كەزىندە سول قازاقتان جاتتاپ العان ەكەن. مەنىڭ بالا كەزىمدە سول كىسى: «باۋىرىم، «ماناس» ەپوسى ءوزىڭنىڭ دۇنيەڭ، ول ەشقايدا قاشپايدى، سەن مىقتى بولام دەسەڭ، اۋەلى وزگەنىكىن، مىنا قازاقتىڭ «جەتى قاعان» دەگەن ەپوسىن ۇيرەنگىن»، - دەپ، الدىمەن وسى ەپوستى جادىما جاتتاتقان بولاتىن.
ال مىناۋ ءبىرىنشى قاعاندى باياندايتىن كىتاپ. اللا جازسا، قالعان التى قاعاندى دا جىرلاپ بەرەمىن قازاق اعايىندارعا. اتى-ءجونىم ءجۇسىپ ماماي، ۇلتىم قىرعىز»، - دەپ جازىپتى. مەن ول كىتاپتى ىشكى قىتايعا الا كەتۋدى جۇك كورىپ، «قايتقان ساپارىمدا الامىن عوي» دەپ، ءوز ورنىنا قايتا قويىپ كەتىپ ەدىم. كەيىننەن جۇمىسپەن ءجۇرىپ، ول كىتاپتى سول بويى الا المادىم...
ءبىراز جىلدان بەرى ادەبيەتكە ويىم اۋىپ، تاريحي كىتاپتاردى كوپتەپ وقۋعا ىنتام ارتا باستادى. ۇستىمىزدەگى جىلدان بەرى سول «جەتى قاعان» ويىما ورالا بەرگەن سوڭ «التى قاعاندى» جىرلاعان كىتاپ قاشان جارىق كورگەنىن قۋزاۋ سالىپ سۇراستىرعانىمدا، قىزىعى، ەشكىم دە ونىڭ بار-جوعىن انىق بىلمەيتىن بولىپ شىقتى. ءسويتىپ جۇرگەندە جولىم ءتۇسىپ، ناۋرىز ايىندا قىتايدىڭ قۇلجا قالاسىنا ەمدەلۋگە بارعام.
ونداعى اعايىن-تۋىس، جولداس-جورالارمەن ارالاسا ءجۇرىپ، قازاقتىڭ كىتاپقۇمار جىگىتتەرىنە وسى كىتاپ جايلى ماعلۇمات تاۋىپ بەرۋىن ءوتىنىپ ەدىم، وكىنىشتىسى، وندا دا كوبى بىلمەيتىن بولىپ شىقتى.
تەك ءنابيجان ورمان ۇلى دەگەن فيلوسوفيا عىلىمىن كوپ جىل زەرتتەگەن، اكىمشىلىك سالاسىندا ۇزاق جىل قىزمەت اتقارعان ۇلتجاندى اعامىز عانا شاپقىلاپ جۇرىپ ۇرىمجىدەگى قازاقتىڭ بەلدى-بەلدى دەگەن ازاماتتارىنا قايتا-قايتا قوڭىراۋ شالدى.
الايدا، ناتيجەسىندە: «ءبىز ىزدەستىرىپ، كەيىن حابارىن بەرەيىك»، - دەگەن ەدى. «وسىنداي ۇلتتىق بايلىقتى ەشكىمنىڭ بىلمەگەنى، ەشكىمنىڭ ىزدەمەگەنى قالاي؟»، - دەپ، ويىم ون ساققا جۇگىرىپ، دال بولىپ جۇرگەنىمدە، ورايلى ءساتى ءتۇستى. بىردە بايشىعان دوسىم ەكەۋمىز ۇرىمجىدەگى شىنجاڭ مەديسينا ۋنيۆەرسيتەتىنەن قايتاردا اۆتوبۋستىڭ ارتىنا جايعاسقانبىز. جول-جونەكەي ءتورت قىز ءمىنىپ، قاسىمىزعا كەلىپ تۇردى. بايقاسام، قازاقشا سويلەسىپ كەلەدى ەكەن. كەز كەلگەن اداممەن جاتىرقاماي، سويلەسىپ كەتەتىن ادەتىمە سالىپ:
- قىزدار، ستۋدەنتسىزدەر مە؟ - دەپ سۇرادىم.
- ءيا، اعاي، ستۋدەنتپىز، - دەدى. ارى قاراي ءسوزىمدى ساباقتاپ: - ءجا، قاي جاقتان بولاسىزدار؟ - دەدىم. ەكەۋى:
- ءبىز التايدانبىز، - دەگەندە، قالعان ەكەۋى جارىسا:
- ءبىز قىزىلسۋدان كەلگەمىز، - دەدى.
- و، وندا سەندەر قىرعىز بولدىڭدار عوي؟
- ءيا، ءبىز قىرعىز قىزدارىمىز!
- قازاقشانى قايدان ۇيرەنىپ العانسىزدار؟ - دەدىم ازىلدەپ.
- ە، قازاق-قىرعىز ءبىر تۋعان حالىق دەيدى عوي، وسى ۇرىمجىگە وقۋعا كەلگەلى قازاقتىڭ قىز-جىگىتتەرىمەن كۇندە بىرگە ءجۇرىپ، قالاي ۇيرەنىپ كەتكەنىمىزدى ءوزىمىز دە اڭعارماي قالىپپىز. ءبىزدى ۇرىمجىدە كورگەن باسقا ۇلت وكىلدەرى قىرعىز ەمەس، قازاق دەپ ويلايدى، - دەدى.
- جارايسىڭدار، قارىنداستار، وندا سەندەر ءجۇسىپ ماماي دەگەن قىرعىزدىڭ اتاقتى ماناسشىسىن بىلەسىڭدەر مە؟ - دەدىم.
- نەگە بىلمەيمىز، ول كىسى ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ ادامى. قازىردە سول اقشيدە تۇرادى، - دەمەسى بار ما!
- ويباي-اۋ، قىزدار، ول كىسى شىنىمەن ءتىرى مە ءوزى؟ - قۋانىشتان داۋسىم جارقىن شىقتى. ءبىر جاعىنان ول كىسىنىڭ ءتىرى جۇرگەنىنە ءسال سەنىڭكىرەمەي تۇرمىن.
- ءيا، ءتىرى، ءبىراق، قارتايىپ كەتكەن.
- سوندا نەشە جاستار شاماسىندا؟ - دەدىم دەگبىرسىزدەنىپ.
- ءبىز دە انىق جاسىن بىلمەيمىز، ۇلكەندەردىڭ اڭگىمەسىنە قاراعاندا توقساننىڭ جۋان ىشىندە بولۋى كەرەك، - دەگەندە، شىدامىم تاۋسىلىپ:
- اينالايىندار-اۋ! سول كىسىمەن قالاي تىلدەسۋگە بولار ەكەن؟ - دەدىم تاعاتسىزدانىپ. سوندا ەكى قىزدىڭ ءبىرى:
- قازىر، اعا، ءبىز ءبىر ساباقتاسىمىزدان سۇرايىق. ءجۇسىپ مامايدىڭ ءبىر قىزى وسى ۇرىمجىدە قىزمەت ىستەيدى، بۇيىرسا سول كىسىنىڭ تەلەفون ءنومىرىن تابامىز، - دەدى. قۋانىشىم قوينىما سىيماي، جەردەن التىن تاپقانداي بوپ، ەكى قىزعا الما-كەزەك قاراپ،ءبىراز وتىردىم. ايتقاندارىنداي تانىستارىنا تەلەفون شالىپ، انادان-مىنادان سۇراستىرىپ:
- اعاي، جازىڭىز مىناۋ ءجۇسىپ مامايدىڭ قىزى باقىتگۇلدىڭ تەلەفون ءنومىرى... - دەپ ءبىر ءنومىردى تاپتىشتەپ تۇرىپ ايتىپ بەردى. مەن دە ەكى قىزعا زور راحمەتىمدى ايتىپ ۇلگەردىم. ەكەۋى اسىعا اۆتوبۋستان ءتۇسىپ كەتتى.
كەشكىسىن دوسىمنىڭ ۇيىندە وتىرىپ، الگى نومىرگە قول تەلەفونىمدى جالعادىم. ارعى جاقتان «ۋاي!» دەگەن سىڭعىرلاعان ءبيازى دا جۇمساق ايەل داۋىسى ەستىلدى:
- سالەمەتسىز بە، كەش جارىق، قارىنداس؟!
- سالەم، بۇل كىم ەكەن، تانىمادىق قوي؟ - دەپ قازاقشا-قىرعىزشا ارالاس امانداسا كەتتى.
- ءيا، قارىنداس، تانىمايتىن ءجونىڭىز بار. ءسىزدى مازالاپ تۇرعان بۇرىن-سوڭدى سىزگە كەزدەسپەگەن الىستان كەلگەن جولاۋشى اعاڭىز. ءسىز ءجۇسىپ مامايدىڭ قىزى بولاسىز عوي؟ سولاي ما؟
- ءيا، سولاي.
- وندا جاقسى بولدى. قازاقشا ءسوزدى تۇسىنەسىز بە؟ جوق، قىتايشا نە ۇيعىرشا سويلەۋىم كەرەك پە؟
- قازاقشا سويلەي بەرىڭىز. تۇسىنبەگەن جەرىم بولسا سۇرارمىن. نەگىزى ءتۇسىنۋىم كەرەك. ءبىز ارالاساتىن قازاق دوستارىمىز كوپ قوي، - دەدى.
- ءجا، وندا شارۋام بىلاي: ءسىزدىڭ اكەڭىز ءجۇسىپ ماماي سوناۋ توقسانىنشى جىلدارى قازاقتىڭ ءالى ەش جەردە ءمالىم بولماعان «جەتى قاعان» دەگەن ەپوسىنىڭ ءبىرىنشى قاعاندىعىن جىرلاعان بولاتىن. قالعان التى قاعاندىقتى «قۇداي قالاسا كەيىن جىرلايمىن» دەگەن ەكەن. مەنىڭ بىلۋىمشە، سول كۇيى قالىپ قالعان كورىنەدى، وسى تۋرالى انىعىن بىلەيىن دەپ ەدىم، - دەدىم.
- ءيا، اعاسى، اكەم «ءبىرىنشى قاعان» دەپ جازعان قولجازباسىن وسى ۇرىمجىدە ءبىر قازاق كىسى «مەن باسپادان شىعارىپ بەرەم» دەپ الىپ، ءبىر جىل وتكەندە، ول كىسى قايتىس بولىپ كەتىپ، سۇراستىرىپ ءجۇرىپ سول كىسىنىڭ ۇيىنەن قولجازبانى زورعا تاۋىپ العانبىز. كەيىن باسقا ءبىر قازاق كىسى قولىنا الىپ، ارەڭ دەگەندە باسپادان شىعارعان. ودان كەيىن قازاقتاردىڭ دا قالعان قاعاندىقتاردى جىرلاتىپ الۋعا قۇلىقتارى بولمادى. سول بويىنشا اتام دا ىشتەي رەنجىگەندەي بولىپ، ءبىرجولا قالىپ قويدى، - دەپ، ءسوزىن ارى قاراي جالعاي بەرگەندە، شىدامىم تاۋسىلىپ:
- قالقام-اۋ، مەن ءسىزدىڭ اكەڭىزدەن كۇللى قازاق اتىنان كەشىرىم سۇراۋعا بارمىن. مۇمكىن جازىپ قويعان قولجازباسى بار شىعار، اكەڭىزبەن سويلەسىپ كورسەك قايتەدى؟ - دەدىم.
- اعاسى، بىرىنشىدەن، اتام ۇرىمجىدەن شەشەم قايتىس بولعان سوڭ ءوزىمىزدىڭ اۋىلعا قايتىپ ورالعان. قازىر قىزىلسۋدىڭ اقشي اۋدانىندا تۇرادى. ەكىنشىدەن، جاسى دا ۇلعايعان، بيىل توقسان جەتىگە كەلدى. ۇشىنشىدەن، قان قىسىمى جوعارى، قۇلاعى دا شابان ەستيدى. سول سەبەپتى سويلەسە المايسىز، - دەدى.
- وتە وكىنىشتى، وندا سىزگە ءوتىنىش، اكەڭىزبەن بايلانىسقا شىعىپ: «ءسىزدى قازاق مەملەكەتىنەن ءبىر قازاق ازاماتى ىزدەپ كەلىپتى، بۇيىمتايى: «جەتى قاعاننىڭ» جالعاسىن تىڭداپ، بىلگىسى كەلەدى نەمەسە جازىپ قويعان قولجازباسى بولسا، سونى بەرسە، كۇللى قازاق حالقى اتىنان زور راحمەت ايتىپ، سىيلىعىن دا ۇسىنباق»، - دەپ سالەمىمىزدى جەتكىزسەڭىز.
- اتتەگەن-اي! ەرتەرەك قامدانساڭىزدار جاقسى بولعانداي ەكەن، دەگەنمەن، مەن بۇيىرسا بۇگىن كەشتە، اعالارىم جۇمىستان ۇيگە كەلگەندە، تەلەفون شالىپ اكەممەن سويلەستىرىپ كورەيىن، اماناتىڭىزدى جەتكىزەمىن، ەرتەڭ تۇستە سىزگە حابارلاسىپ، انىعىن ايتىپ بەرەيىن، جاراي ما؟ - دەدى.
- جارايدى، قارىنداس، وندا سىزدەن جاقسى حابار كۇتەمىن. ءسىز مەنىڭ جانايقايىمدى ءتۇسىنىپ تۇرعان بولارسىز. الدا-جالدا... بولىپ كەتسە، اقساقالمەن بىرگە ءبىر حالىقتىڭ تاۋداي، التىنعا بەرگىسىز دايىن تاريحى وشكەلى وتىر. اللا بۇيىرتسا، قازاق تاريحىنان سۇبەلى ورىن العالى وتىرعان اقساقالعا قۋات تىلەيمىن. ساۋ بولىڭىز! - دەپ، تەلەفوندى سوندىردىم. ىشتەي كىمگە نازالانىپ، كىمگە وكپەلەيتىنىمدى بىلمەدىم. ءسويتىپ، ەرتەڭگى كۇندى تاعاتسىزدانا كۇتتىم.
ءتۇس تە بولدى-اۋ، ايتەۋىر! ءبىراق تەلەفون تىم-تىرىس، ارى-بەرى تىپىرشىپ، تىنىشسىزدانىپ، اۋرەگە ءتۇستىم. ءبىراز كۇتتىم. ادەپسىزدىك بولار دەپ، قوڭىراۋ شالمادىم. ابدەن ءتۇس اۋا باقىتگۇل حابارلاستى:
- ءيا، قارىنداس، جاقسى جاڭالىعىڭ بار شىعار؟ ايتا بەرىڭىز، قۇلاعىم سىزدە، - دەپ ءولىپ-ءوشىپ بارامىن.
- جاقسى، ءوزىڭىزدىڭ جاعدايىڭىز قالاي؟ - دەپ ءسوزىن قىسقا قايىردى دا. - كوڭىل-كۇيىڭىزدى تۇسىرسەم كەشىرىڭىز، ارنايى سۇراعان سوڭ شىندىعىن ايتپاسام بولمايدى. مەن اعالارىم ارقىلى ابدەن سويلەستىم، اكەم: «مەن قولجازبا جازعانىم جوق، كەزىندە ەشكىم قوزعامادى، كوپ نارسە ەسىمدە قالمادى. قازىر قازاقشا تۇگىل قىرعىزشا ىرلاردى دا جىرلاي المايمىن. ول ازاماتقا حالقىنىڭ جوعىن جوقتاعانى ءۇشىن ريزامىن، مەنەن راحمەت ايتىڭدار»، - دەپتى. سىزگە كومەكتەسە الماعانىم وكىنىشتى. اتامنىڭ جاستاۋ كەزىندە قازاق اعايىندار تۇگىلى قىرعىز تۋعاندار دا تولىق ەسكەرمەي، قىرعىزدىڭ دا تالاي ىرلارى جازىلماي قالدى. «قولدا باردا التىننىڭ قادىرى جوق» دەگەن وسى. ەندى ءسىز «جەتى قاعان» ەپوسىن جەردەن قازىپ ىزدەۋىڭىزگە تۋرا كەلەدى. اششى دا بولسا شىنى وسى. رەنجىمەڭىز، - دەدى.
ءتاتتى ارمانىمنىڭ تالقانى شىعىپ، ۇكىلى ءۇمىتىم ءۇزىلىپ، دەگدار كۇيدە سىلەيىپ تۇردىم دا قالدىم.
- قۇداي-اۋ، - دەيمىن سوندا، - شىنجاڭداعى كۇللى قازاققا جاقسى باسشى، حالقىنا جاناشىر اتپال ازامات، ابىروي-اتاعى ەلدىڭ ءىشى-سىرتىنا بىردەي اسقاقتاعان ارداگەر اعامىز ءجانابىلدى جاسى ۇلكەيىپ كوپ ىسكە ارالاسۋدان قالعان-اۋ شاماسى دەسەك، كۇنى بۇگىنگە دەيىن ات ۇستىنەن تۇسپەي، ابىروي-اتاعى اسپانداپ، سونداعى قازاقتىڭ ەڭ جوعارعى بيلىك مىنبەرىندە وتىرعان اسقات كەرىمباي اعامىز، جاستايىنان جارىق جۇلدىزداي بيلىك سالاسىندا جارقىراپ شىققان، ەلگە تانىمال، جۇرتقا جاعىمدى، ءبىلىمدى دە، بىلىكتى باسشى نۇرلان ءابىلماجىن باۋىرىمىز، ىسكە شەبەر، ويعا شۇلەن، بار ءىسىن باپپەن اتقارىپ، ەل كوزىنە ەرەسەن تۇسكەن، اقىلىنا كوركى ساي كورەگەن باسشىلاردىڭ ءبىرى قىزايجان اعامىز، مىنەزى جايدارى، ءبىلىم-بىلىگى جوعارى، ىسىنە شوگەل، حالقىنا جاقىن ونەرسۇيگىش، ونەگەلى ىسمەر اعامىز تىلەبالدىلار نە بىتىرگەن؟ ەندى نە ىستەمەك كەرەك؟
سوڭعى كەزدەرى مەملەكەتىمىز «مادەني مۇرا» باعدارلاماسىن قولعا الىپ، ءبىراز تىندىرىمدى جۇمىستاردى اتقارىپ جاتقانى بەلگىلى. جوعالعانىمىز تابىلىپ، بارىمىزدى باياندى ەتىپ، بولاشاق ۇرپاققا ونەگەلى ۇلگى، ءونىمدى سىي تارتىپ جاتسا نەگە قۋانباسقا؟ مەنىڭشە، ەندىگى ىستەيتىن شارۋا وسى: «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى اياسىندا عىلىم مەن ءبىلىم جانە مادەنيەت مينيسترلىكتەرى جاعىنان جەدەل ارنايى ءبىر-ەكى ادام شىعارىپ، ولاردى شۇعىل تۇردە تانىمال ماناسشى ءجۇسىپ ماماي اقساقالعا اتتاندىرۋ كەرەك. تىرىكوز شەجىرەشىدەن ەڭ بولماعاندا «جەتى قاعاننىڭ» ەسىندە قالعان بايانىن بولسا دا سۇحبات الىپ، بەينەبايان ءتۇسىرىپ، ەلەۋلى ەستەلىك قالدىرىپ، التىن قورعا مۇرا رەتىندە ساقتاۋىمىز كەرەك دەپ ويلايمىن. ءسىز نە دەيسىز؟
شاياحمەت قالي ۇلى
«قازاق ادەبيەتى» گازەتى. 2013-جىل
