«كوكپار» ويىنى قالاي، قاشان، قايدان شىقتى؟
استانا. KAZINFORM - تونىكوك بىلگى قاعان 23 جاسىندا «ەنەساي ارحات» وزەنىنىڭ بويىن جاعالاپ وتىرادى. ەلىنە «تايقۇشتار» ءتيىسىپ، قىزدارىن ۇرلاي بەرەدى. سول تۇستا «تايقۇشتاردى» شىلابدىن دەگەن پاتشا بيلەپ وتىرادى.
ەلدىڭ قىزدارىن ۇرلاۋدى تىيماعان سوڭ «قۇس قاناتى قاتايعان» مەزگىلدە تونىكوك بىلگە قاعان قالىڭ قول شىعارىپ:
- قىزىڭدى ۇرلاسا تۇزدە قۇلسىڭ! ۇلىڭدى ۇرلاسا كۇندە قۇلسىڭ!- دەپ ، 60-قا تولعان شىلابدىن پاتشانىڭ ەلىن قورشاپ الىپ اسكەرىنىڭ ءبارىن قىرادى. شىلابدىن پاتشانى تىرىدەي ۇستاپ العاندا، قولعا تۇسكەن جاۋى بىلاي دەيدى:
- مەنىڭ جاسىما جەتپە! جاسىما جەتسەڭ قاسىمنان كەتپە! - دەپ، قوينىنا تىققان قىسقا كەزدىگىمەن ءوزىن-ءوزى جارىپ ولتىرەدى.
جىلدار وتە كەلە ءبىر كۇنى تونى كوك بىلگى قاعان 60 جاسقا تولعاندا قاتتى اۋىرىپ توسەك تارتىپ جاتىپ قالادى. ەشقانداي ەم قونبايدى. قاعان كوك تاڭىرىنە سىيىنىپ جالبارىنادى:
- ەلىم ەتەگىن جايىپ بەكىگەن جوق! جاۋىم شاشىمنان كوپ! قارىزىم جەر بەتىندەگى شوپتەن دە كوپ، ەڭ بولماسا از عانا عۇمىر بەر!- دەپ جىلايدى. وسىلاي جىلاپ وتىرعاندا ورداسىنا ءبىر جاپ جاس قىز كىرىپ كەلىپ:
- ۋا، قاعان! سەن جىلاساڭ ەلىڭ كول بولىپ، ەگىلىپ توگىلمەي مە؟ مۇنىڭىز قالاي؟ - دەپتى. ءوزى اۋىرىپ جانىمەن قايعى بولىپ وتىرعان قاعان:
- اۋىرعانىمدى كورگەن سەن عانا. باسىڭدى الامىن!- دەپ قاعاارلانادى. قىز باسىن ءيىپ سويلەۋگە رۇقسات سۇرايدى؛
- ۋا، قاعان! ءسىز ەلگە كەرەكسىز! ەم سىزگە كەرەك! اۋىرىڭىزدىڭ شيپاسىن مەن بىلەمىن!- دەيدى.
قاعان تاڭعالىپ:
- شەشۋىن وزىڭە سالدىم!- دەپتى.
قىز سوندا:
- قولىنىڭ كۇشى مىقتى جىگىتتەردى ەكى قاتارعا ءتىزىپ، اراسىنان باسى كەسىلگەن تاۋتەكەنىڭ دەنەسىن ءاربىر ازامات جۇلقىلاپ وتكىزسىن.
وتكەندە دە كادىمگىدەي تالاسىپ-تارماسىپ جەرگە تيگىزبەي ، اراسىنان مەن كۇشتىمىن دەگەن بىرەۋى الىپ ورداڭىزعا جەتكىزسىن.
مىنە وسى تاۋتەكەنىڭ ەتىن جەسەڭىز تۇرىپ كەتەسىز!- دەيدى. قاعان پارمەن بەرىپ، قىز ايتقاننىڭ ءبارىن بۇلجىتپاي ىستەيدى. تاۋتەكەنىڭ دەنەسىن ەكى يىعىنان دەمىن زورعا الىپ تۇرعان، الىپ دەنەلى پالۋان جىگىت يىعىنا سالىپ قاعااننىڭ ورداسىنا كىرەدى.
تەز ارادا ەت ءپىسىرىلىپ، سورپاسى مەن ەتى قاعانعا جەتكىزىلەدى. قاعان باسىن توسەكتەن زورعا كوتەرىپ ەتتەن ءبىر جۇلىپ جەپ، سورپادان ءۇش ۇرتتايدى دا ۇيىقتاپ كەتەدى.
قاعاننىڭ ۋازىرلەرى قىزدى بايلاپ، قاراۋىلعا الادى. قاعان ۇيقىدان ويانادى ، ءبىراق باسىن بەلىنە دەيىن كوتەرىپ ودان ءارى تۇرا المايدى. وردانىڭ ءىشى شۋلاپ:
- قاعان باسىن بەلىنە دەيىن كوتەردى!- دەپ جار سالادى. تاۋتەكەنىڭ ەتى مەن سورپاسىن تاعى الدىرىپ، بۇل جولى تويعانىنشا جەپ، سورپاسىن ىشەدى. قاعان تاعى ۇيقىعا كەتەدى. ەكى كۇن ۇيىقتاپ، اياعىنان تىك تۇرادى. ەلى قۋانادى.
قاعان حالىق الدىنا شىعىپ:
- الگى مەنى جازعان قىز قايدا!؟ - دەپ اقىرادى. سول ءداۋىردىڭ سالتى بويىنشا قاعان ەكى سويلەمەۋى كەرەك العاشقىدا «قىزدىڭ باسىن الامىن» دەگەن سەرتى بارىن بىلەتىن ەل: - «ەندى قانداي شەشىم قابىلدار ەكەن»- دەپ ءبىرى قۋانسا، ءبىرى بەيشارا قىزعا جانى اشىپ قايعىرادى. قاعان كوپ ويلانباي مىناداي شەشىم ايتادى:
- ۋا الەۋمەت! تايقۇشتاردىڭ بيلەۋشىسىنىڭ ايتقانى ورىندالمادى. مەن بۇگىن الپىس جاستان اسىپ بارامىن! سوندىقتان دا مەن مىناۋ قىزعا كەشىرىم بەرىپ، ۇيلەنەمىن - دەپ حالىقتى قۋانتادى.
بۇل قىزدىڭ ازان شاقىرىپ قويعان اتى ەسبيكە ەكەن. بۇل ەسبيكەدەن شوقتى بىلگى قاعان تۋىلادى. تونى كوك بىلگى قاعان 83 جىل ءومىر ءسۇرىپ دۇنيەدەن وزادى.
عاسىرلار وتە كەلە «كوكپاردى» جۇمىر تۇياق جىلقىعا سالىپ، تاقىمعا قىسىپ تارتۋ اتا-بابادان قالعان وتە قۇرمەتتى دۋمانعا اينالادى. «كوكپاردى» كىمدەرگە ارناپ بەرەدى؟
- كوكپاردى جاڭا تۋعان سابيگە، ەگەر ۇل بولسا، حانعا، باتىرعا، ۇرانشىعا، اڭشىعا، اۋلەتىنەن داۋلەتى ساي، ەل سىيلايتىن ازاماتتىڭ بوساعاسىنا كوكپار اكەلىپ تاستاسا، نەمەسە مەرەيى ۇستەم بولسىن دەپ، كوكپار العان ازاماتتىڭ دا قۇرمەتىنە بەرۋگە بولادى.
ال ۇستازعا، ۇستاعا، ديحانشىعا، عۇلاماعا، دانا، دانىشپاندارعا، اۋليەلەرگە جانە اناسىنىڭ قۇرمەتىنە «كوكپار» بەرىلمەيدى. سەبەبى ساۋابى تيمەيدى.
«كوكپاردىڭ» تۇرلەرى:
«حان كوكپار» - 7 مىڭ ادام قاتىسادى. «اقىل كوكپار» - 40 ادام قارسىلاس جاعىنان 40 ادام قاتىسادى. «باتىر كوكپار» - 20 ادام قارسىلاس جاعىنان 20 قاتىسادى.
«تاقىم كوكپار»، «باتا كوكپار» جانە «قاتىن كوكپار»- دەگەندە بار.
«حان كوكپار» - حاننىڭ پارمەنىمەن بولاتىن ەلدىڭ دەڭگەيىندە بەرىلەتىن استاردا، 30 كۇن ويىن، 40 كۇن تويىن بولاتىن ۇلكەن تويلاردا بەرىلەدى.
«باتىر كوكپار» - ارادا كىسى ولگەندە شابىلاتىن «سەرتتى كوكپار». مۇنداي «كوكپار» جاريالاعاندا تارتىس بولاتىن جازىققا «اعاش ات پەن جەڭسىز كويلەكتى» كۇنى بۇرىن الىپ كەلىپ قويادى. «باتىر كوكپار» سوڭعى رەت كەنەسارى حان قىرعىزداردىڭ قولىنان قازا تاپقان سوڭ قازاق پەن قىرعىز اراسىن تاتۋلاستىرۋ ءۇشىن «جۇدىرىق جازىق» دەگەن جەردە بولعان.
قىرعىزداردىڭ شاباندوزدارى العاشقى دودادا- اق بەس ازاماتىنان ايىرىلىپ، اعايىن ارازدىق وسىمەن ءبىتىپ، كەنەسارىنىڭ رۋحىنا اس بەرىلىپ، قازاق پەن قىرعىز تاتۋلاسقان. بۇل ەجەلگى ءراسىم بويىنشا «ەردىڭ قۇنىن» شەشە الماعاندا رۇقسات بەرىلگەن.
تەكتىلەردىڭ ۇيعارىمىمەن بۇل كوكپار تۇرىنە وسى استان كەيىن قازاق دالاسىنا تيىم سالىنعان. «اعاش ات پەن جەڭسىز كويلەك» - دەگەنى ، «ولسە قۇنى سۇراۋسىز» - دەپ ، بۇل جەردە كەبىن مەن تابىتتى الدىن الا دايىنداپ قوياتىنىن ايتقانى.
«باتا كوكپار» - تالاۋ بيلەر، «كوكپاردىڭ» ءتارتىبىن ، سالت -ءداستۇرىن بىلەتىن اتبەگىلەردىڭ شەشىمىمەن ۇيىمداستىرىلادى.
«قاتىن كوكپار» - ءار تۇستان ءار كىم ءالى كەلگەنشە شابادى.
«تاقىم كوكپار» - اتىڭ جۇيرىك پە؟، جەتىپ ال! تاقىمىڭ كۇشتى مە!، تارتىپ ال! بۇل كوكپار بايگە بەرىلگەنشە توقتاماعان.
سىپىرا شەجىرەشى
ءالياسقار بايعۇت ۇلى،
اقپانتاي ءالياسقار ۇلى،
اسان تۇرابايەۆ،
ىلەسبەك بايجانوۆ.
