اتاقتان باس تارتقان اتاقتىلار

استانا. قازاقپارات - ادام بالاسىنىڭ تابيعاتى، مىنەز-قۇلقى ءارتۇرلى. ماسەلەن، بىرەۋ ماداققا قۇمارتىپ، بار كۇش-جىگەرىن اتىن شىعارۋعا جۇمساسا، ەندى ءبىرى اتاق-داڭققا مۇلدە قۇشتار ەمەس.

«جاماندار «جاقسىمىن» دەپ ايقايلايدى، جاقسىلار جاقسىلىعىن ايتا المايدى» دەمەكشى، ومىردە ءتۇرلى جاعدايلار بولىپ تۇرادى. ماسەلەن، ۇلكەن اتاق پەن مول قاراجاتتان باس تارتقان، ماداق ءۇشىن ەمەس، عىلىم ءۇشىن ەڭبەك ەتكەن جاندار ومىردە كوپ.

ەرتە ءبىر زامانداردا كوس ارالىنىڭ بالىقشىلارى تەڭىزدەن التىننان جاسالعان كەرەمەت ءۇش تاعاندى ىدىس تاۋىپ الادى. ەسكى گرەك ەلىندە مۇنداي ىدىستار - دىني مەرەكەلەردىڭ تۇسىندا وتەتىن بايگەدە وزىپ شىققان جەڭىمپازدارعا بەرىلەتىن ماراپات رەتىندە جۇرگەن. توپتان وزعان جۇيرىكتەر بۇل ىدىسقا وزدەرى قۇلشىلىق ەتەتىن قۇدايلاردىڭ ءبىرىنىڭ ەسىمىن جازىپ، ەرەكشە قاسيەتتى دۇنيە رەتىندە ۇستاعان-مىس. ءتىپتى مۇنداي دۇنيەلەر سول زامانداعى اقىندار جارىسىندا دا باس جۇلدەگە بەرىلىپ وتىرعان دەگەن اڭىز بار.

مىنە، سول تەڭىز تۇبىنەن تابىلعان قازىنانى ءبىر ساۋەگەي گرەكيانىڭ ەڭ دانا ادامىنا بەرۋدى تاپسىرادى. سودان بالىقشىلار ميلەت قالاسىندا تۇراتىن فيلوسوف ءارى ماتەماتيك فالەسكە اپارىپ بەرەدى. ءوزىن بۇل اتاققا لايىق ەمەس دەپ تاپقان ويشىل التىن ىدىستى بيانتقا بەرىپ جىبەرەدى. ول دا ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىنگى عاسىرلاردا ءومىر سۇرگەن ويشىلدىڭ ءبىرى. بيانت ءوز كەزەگىندە بۇل قۇرمەتتەن باس تارتىپ، سىيدى ميتيلەن قالاسىنىڭ داناگويى پيتتاكقا جىبەرەدى. ول بولسا، ىدىستى ليندوس قالاسىندا تۇراتىن ويشىل كلەوبۋلعا جىبەرەدى. كلەوبۋل بۇل قۇرمەتكە سول كەزدە بيلەۋشى بولعان پاتشا پەرياندردى لايىق دەپ تاۋىپ، سوعان بەرەدى.

تاريحتا قاتال دا داناگوي بيلەۋشى رەتىندە قالعان پەرياندر ءۇش تاعان ىدىستى اقىن حيلونعا تارتۋ ەتەدى. حيلون بولسا مۇنى ءوزىنىڭ ارىپتەسى، ساياساتكەر سولونعا بەرەدى. وسىنشا ويشىلدى ارالاپ قايتقان التىن ىدىس ءتۇپتىڭ-تۇبىندە فالەستىڭ وزىنە قايتىپ كەلگەن ەكەن. سوندا عانا فالەس ىدىستى قابىل الىپ، سىرتىنا: «بۇل ىدىستى اپپولون قۇدايىنا ەلليندىكتەر ەكى مارتە اقىلدى دەپ تاپقان فالەس ارنايدى» دەگەن سوزدەردى جازىپ، دەلفى قالاسىنا جىبەرگەن ەكەن. ءيا، تەرەڭ ويلايتىن اقىل يەلەرىنە تان قىلىق. فالەس سوندىقتان دا «ويشىلداردىڭ اتاسى» سانالادى. ەسكى زاماننىڭ «جەتى ويشىلى» تۋرالى اڭىز دا وسىدان شىقسا كەرەك. قاراپ وتىرساڭىز، ويشىلداردىڭ ەشقايسىسى دا بۇل اتاققا ماستانىپ، ىدىستى وزىنە مەنشىكتەپ الماعان. ءبىراق سوعان قاراماستان، ولاردىڭ تاريحتا اتى، ارتىندا ءسوزى قالدى. ەسىمدەرى الەمنىڭ «جەتى ويشىلدارىنىڭ» قاتارىندا تۇر.

جالپى، وسىلايشا اتاقتان باس تارتقان عالىمدار كەيىن دە بولعان. ماسەلەن، نوبەل سىيلىعى 6 رەت كەرى قايتارىلعان. ونى ەكى حيميك، ءبىر دارىگەر عالىم، ەكى ادەبيەت سالاسىنىڭ وكىلى جانە ءبىر ساياساتكەر قابىلداماعان. ءارقايسىسىنىڭ سەبەبى ءارتۇرلى. ءبىرى ساياسي كەلەڭسىزدىك سالدارىنان الا الماعان بولسا، ەكىنشىلەرى جاي عانا بۇل اتاققا قىزىقپاعان.

فاشيستەر بيلىگى تۇسىندا گەرمانيادا شەتەلدىك سىيلىقتاردى الۋعا تىيىم سالىنعان. سول سەبەپتى دە دارۋمەندەر توڭىرەگىندە زەرتتەۋلەر جۇرگىزىپ، ۇلكەن جاڭالىق اشقان حيميك ريحارد كۋن 1938 - جىلى وزىنە تابىس ەتىلگەن سىيلىقتى الا الماپتى. ءدال سول سەبەپپەن 1939 - جىلى ادولف بۋتەناند تا سىيدان باس تارتۋعا ءماجبۇر بولعان. مەديسينا سالاسىنا سىڭىرگەن ەڭبەگى ەسكەرىلگەن گەرحارد دوماگكقا دا 1939 - جىلى نوبەل سىيلىعى بەرىلەدى. ءبىراق ول دا بۇل اتاقتى الۋدان جۇرەكسىنگەن. ولارعا ماداق قاعازدارى مەن سىيلىقتار تەك 1947 - جىلى عانا تابىس ەتىلگەن. ال قاراجاتى قورعا قايتارىلعان ەكەن.

1958 - جىلى بۇل سىيلىق ادەبيەتتە جۇلدىزى جانعان اقىن بوريس پاستەرناكقا بۇيىرادى. ءبىراق ول دا بۇل قۇرمەتتەن باس تارتادى. سەبەبى ونىڭ بۇل ءۇشىن ەلدەن ايدالۋى دا مۇمكىن ەدى. 1989 - جىلى شۆەد عىلىم اكادەمياسى ونىڭ باس تارتۋعا ءماجبۇر بولعانىن ەسكەرىپ، سىيلىقتى اقىننىڭ ۇلىنا تابىس ەتكەن.

بۇل اتاقتان ەشكىم ماجبۇرلەمەي-اق باس تارتقان امبەباپ ادەبيەتشى، فيلوسوف - جان پول سارتر. 1964 - جىلى وزىنە بەرىلگەن سىيلىقتى قابىل الماۋىنىڭ سەبەبىن جازۋشى-دراماتۋرگ ءوزىنىڭ «مەن نەگە سىيلىقتان باس تارتتىم» دەگەن ەسسەسىندە: «جازۋشى قانشا ماقتاۋعا لايىق بولسا دا، ءوزىن ينستيتۋتقا اينالدىرۋعا جول بەرمەۋى كەرەك» دەپ تۇسىندىرەدى. ءيا، ءوزىنىڭ قاراپايىمدىلىعىن وسى ىسىمەن دالەلدەگەن جازۋشىنى حالىق ودان بەتەر قۇرمەتتەي تۇسپەسە، تابالاعان جوق.

ال 1973 - جىلى گەنري كيسسيندجەرمەن قاتار نوبەل سىيلىعىن العان ۆەتنامدىق ساياساتكەر لە دىك تحو دا بۇل اتاققا ءوزىن لايىق كورمەپتى. پاريج بەيبىتشىلىك كەلىسىمىن جاساۋعا اتسالىسقانى ءۇشىن بەرىلىپ وتىرعان سىيلىقتان «بۇل كەلىسىم ەلىمدەگى اسكەري قيمىلداردىڭ توقتاۋىنا ەش كومەگىن تيگىزە الماي وتىر» دەگەندى ايتىپ باس تارتقان. اتالمىش قۇجات نەگىزىندە ەلىندە «جاساندى بەيبىتشىلىك» ورناعانىنا قاتتى نالىعان ساياساتكەردىڭ بۇل ءىسىن قۇپتاۋعا بولادى.

وسى نوبەل سىيلىعىنان كەم تۇسپەيتىن ماتەماتيكتەرگە بەرىلەتىن فيلد سىيلىعى بار. بۇعان جەتكەن دە ارماندا، جەتپەگەن دە ارماندا. مىنە، وسىنداي ۇلكەن سىيلىقتان 2006 - جىلى رەسەي ماتەماتيگى گريگوري پەرەلمان باس تارتقان. مىڭجىلدىقتىڭ شەشىلمەگەن جەتى ەسەبىنىڭ ءبىرى - پۋانكارە گيپوتەزاسىن ءبىرىنشى بولىپ شەشكەنىمەن، بۇل ەڭبەگىنە ەشكىمنەن اقى سۇرامادى. نەگىزى، بۇل ونىڭ باس تارتىپ وتىرعان العاشقى سىيلىعى ەمەس. 1996 - جىلى ەۋروپا كونگرەسى بەرگەن جاس ماتەماتيكتەر سىيلىعىن الماي قويسا، 2010 - جىلى كلەيا ماتەماتيكا ينستيتۋتى ۇسىنعان سىيلىقتى كەرى قايتارعان. سىيلىقتاردى الماۋىنىڭ سەبەبى رەتىندە «ماتەماتيكالىق قوعاممەن كەلىسپەيتىنىن» اتاپ وتكەن.

اتاقتان بۇرىن كۇيىپ بارا جاتقان ۇلكەن اقشاعا قاتتى الاڭداعان جۇرت ونىڭ مۇنداي مىنەزىن تۇسىنە المادى. ءتىپتى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا ونى سىناعاندار دا تابىلدى. ال كەيبىرەۋلەر ونداي كۇردەلى ەسەپتى شەشكەن سوڭ عالىمداردىڭ جىندانىپ كەتۋگە جاقىندايتىنىن ايتىپ، جۇرتتى تۇسىنىستىكپەن قاراۋعا شاقىردى. ءيا، گريگوري پەرەلماننىڭ ەشكىممەن سويلەسپەي، وزىمەن-ءوزى ءجۇرۋى، جۋرناليستەردىڭ سۇراعىنا جاۋاپ بەرۋدەن قاشىپ، ۇيىنەن شىقپاي قويۋىن تىڭ مىنەزگە جاتقىزۋعا بولادى.

ءدال پەرەلمان سەكىلدى فيلد سىيلىعىنان 1966 - جىلى فرانسۋز ماتەماتيگى الەكساندر گورتەنديك باس تارتىپتى. ول جولى بۇل سىيلىقتى تابىستاۋ سالتاناتى ماسكەۋدە وتكەن ەكەن. عالىم رەسەيدە وزگەشە ويلايتىن، باسقا كوزقاراستاعى جاندار قۇقىنىڭ قورعالماۋىنا قارسىلىعىن ءبىلدىرىپ وسىلاي ەتكەن-مىس.

ومىرگە وزگەشە قارايتىن ول عىلىمي جۇمىستارىن تاستاپ، قاراپايىم قالاشىققا كوشىپ، سونداعى ءبىر وقۋ ورنىندا قىزمەت ەتە باستاعان. وندا دا كوڭىلىنە ۇناماعان دۇنيەلەر كوپ بولسا كەرەك، مىنا ومىردەن ءوزىن تولىقتاي الاستاۋ ءۇشىن تاۋلى ايماققا كوشىپ كەتىپ، جۇرت كوزىنە تۇسپەگەن دەسە-دى. سونداي-اق XIX عاسىردىڭ ەڭ مىقتى ماتەماتيگى گەورگ كانتوردىڭ شەكسىز بىرلىكتەر تەورياسىن جاساپ شىققان سوڭ جۇيكەسى سىر بەرگەن-دى. جالپى، ميىنا كوپ كۇش تۇسىرەتىن عالىمداردىڭ ءبىرتالايى وسىلايشا ەس-اقىلىنان اۋىسا جازدايدى ەكەن.

مىنا قىزىققا قاراڭىز، بارلىعىمىز ءسۇيىپ وقيتىن لەۆ تولستويعا دا كەزىندە نوبەل سىيلىعى بەرىلمەك بولعان دەسە-دى. رەسەي عىلىم اكادەمياسى 1906 - جىلى جازۋشىنى نوبەل سىيلىعىنا ۇسىنادى. ءبىراق «بارلىق اقشا اتاۋلى جاماندىق اكەلەدى» دەگەن قاعيدانى ۇستانعان جازۋشى فين جازۋشىسى ارۆيدا يارنەفەلتكە حات جازىپ، ودان شۆەد عىلىم اكادەمياسىنداعى ارىپتەستەرىن وزىنە سىيلىق بەرمەۋگە كوندىرۋىن سۇرايدى. ناتيجەسىندە ول سىيلىق يتاليان اقىنى دجوزۋە كاردۋچچيگە بۇيىرعان كورىنەدى.

بايقاساڭىز، ءدال سول ماداققا مان بەرمەيتىن، اتاققا قۇمارتپاعان جانداردىڭ اتى جەر جارىپ شىقتى. وعان مىسال رەتىندە جوعارىدا ايتقان گرەك ويشىلدارىن الۋعا بولادى. ەگەر دە ولار ىدىستان باس تارتپاسا، «جەتى ويشىلدىڭ» قاتارىنان كورىنەر مە ەدى؟ ال اتاقتان سونىمەن بىرگە مول قاراجاتتان ءوز ەركىمەن باس تارتقان عالىمدار سول سىيلىقتى السا، بۇكىل جۇرت ولاردى ءدال وسىلايشا تالقىلايتىن با ەدى؟ بۇل - ماداق پەن ماقتاۋعا لايىق جاندارعا اتاق جارناما جاساماي-اق، ءوزى كەلەتىنىن دالەلدەپ تۇرعان جوق پا؟!

ءسابينا زاكىرجان قىزى

«ايقىن» گازەتى. 2013