الەمنىڭ تۇڭعىش عارىشكەرى عارىشقا ۇشپاعان با؟

استانا. قازاقپارات - عارىش تاريحىندا ەڭ ءبىرىنشى بولىپ كوككە كوتەرىلىپ، جەر شارىن تولىق اينالىپ شىققان - يۋري گاگارين.

تۇڭعىش كوسموناۆت عارىشتان امان كەلىپ، تابانى جەرگە تيىسىمەن، الەم حالقى ونى كوككە كوتەردى. ماراپاتتادى. ونەگە تۇتتى. ميلليونداعان جاسوسپىرىم گاگارين سەكىلدى عارىشكەر بولعىسى كەلدى. ارمان ەتتى. كوك زەڭگىرگە كوز تىكتى. سويتكەن تۇڭعىش عارىشكەردىڭ عۇمىرى قايعىلى ءهام جۇمباق ولىممەن اياقتالدى.

ايتپاعىمىز ول ەمەس، باسقا. ياعني عارىشقا تۇڭعىش ۇشقان يۋري گاگارين ەمەس ەكەنىن جۇرتشىلىققا جەتكىزۋ. گاگارينگە دەيىن عارىشتى باعىندىرۋعا تالپىنىس جاسالدى. ونداعان ادام عارىشقا كوتەرىلدى. ءبىراق ءتۇرلى سەبەپپەن بارلىعى ءساتسىز اياقتالدى. ونى كەشەگى كۇنگە دەيىن بۇرىنعى كەڭەس ەلى، ودان كەيىن رەسەي عارىش ورتالىعى جاسىرىپ كەلدى. قازا بولعان عارىشكەرلەردىڭ اتى-ءجونى ەش جەردە ايتىلمادى. قۇپيا ساقتالدى. تەك سوڭعى ۋاقىتتا كەڭەس يمپەرياسى كەزىندە بولعان اقتاڭداق اشىلا باستادى. سونىڭ ءبىرى وسى عارىش سالاسىندا بولعان ساتسىزدىكتەر ەدى.

ەندى ناقتى دەرەكتەرگە ۇڭىلەتىن بولساق، عارىشقا ۇشقانداردىڭ سانى ون ەكى ادام. ءبىرىنشى 1957 - جىلى 1 - قاراشادا كوك زەڭگىرگە قۇلاش ۇرعان ادام - الەكسەي لەدوۆسكي. ول كاپۋستين يار پوليگونىنان ادام باسقاراتىن بالليستيكالىق زىمىران ارقىلى كوتەرىلگەن. ءبىراق زىمىران جارىلىپ، ۇشقىش قازا بولدى. الايدا كەڭەس ەلى «عارىشقا ۇشقان ادام ەمەس، رىجايا جانە دجوينا دەگەن ەكى يت ەدى. سولار ءولدى» دەگەن اڭگىمە تاراتتى. وزگەلەر دە العاشقى عارىشكەردىڭ كەيپىن كيدى. عارىش اپپاراتتارىنىڭ جارىلىپ كەتۋىنەن قازا تاپتى. ءتىپتى كەيبىر اپپاراتتار جەردەن باسقارۋعا كونبەي، عارىش كەڭىستىگىندە كوسموناۆپەن بىرگە جوعالىپ تا كەتتى. ءار جىلدارى عارىشقا ۇشۋعا تالپىنىس جاساعان ۇشقىشتاردىڭ ىشىندە ايەل عارىشكەر ماريا گروموۆا دا بار ەدى.

قىسقاسى، 1957 - جىلدان 1961 - جىلى 12 - ساۋىردە گاگارين عارىشقا كوتەرىلگەنگە دەيىن ك س ر و ا ق ش-تان بۇرىن كوكتى باعىندىرۋ ءۇشىن ون ەكى مارتە تالپىنىس جاسادى. ءبارى ءساتسىز اياقتالدى. ءبىر عانا مىسال: اعايىندى يتالياندىق احيلل مەن دجوۆانني باتتيستا دجۋديكا كورديلوۆتار 1957 - جىلى تۋرين قالاسىنىڭ ماڭىندا نەمىس فاشيستەرىنەن قالعان بۋنكەرگە ستانسا ورناتىپ، عارىشتان ەستىلەتىن دىبىستى زەرتتەيدى. ولار گاگارين ۇشقانعا دەيىن تالاي مارتە عارىشتان جان ۇشىرا كومەك سۇراعان كوسموناۆتاردىڭ داۋىسىن ەستىگەن، ءتىپتى قىرىلداپ ءولىپ بارا جاتقانداردىڭ ءۇنىن دە جازىپ العان. ولاردىڭ ءبارى ورىس تىلىندە سويلەگەندەر ەكەن. دەمەك، كەڭەس ەلى گاگارينگە دەيىن كوكتى باعىندىرۋعا تالپىنىس جاساعانىن وسىدان-اق بىلۋگە بولادى. قازىر گاگاريننىڭ ولىمىمەن بايلانىستى جانە ونىڭ كوككە ۇشپاعانى جايلى وتىرىك-شىنى ارالاس الىپقاشپا اڭگىمە كوپ. سونىڭ بىرىنە توقتالالىق. گاگاريننىڭ عارىشقا ۇشۋىن ۇزاق ۋاقىت زەرتتەگەن چەح جۋرناليسى يان بەرۆيد-بۋكۋا «ول عارىشقا ۇشقان جوق» دەگەن بايلام جاساعان.

«گاگارين كوككە كوتەرىلگەن جوق. راس، اسپانعا ادامسىز جەردەن باسقارىلاتىن «ۆوسحود» دەگەن كەمە كوتەرىلدى. ال گاگارين عارىش ورتالىعىندا ارنايى جاسالعان كابينادا وتىردى. سول جەردەن كوككە ۇشىپ بارا جاتقانداي سويلەدى» دەيدى. سونداي-اق يان «مۇنى ا ق ش تا ءبىلدى. ءبىراق ۇندەمەدى. ويتكەنى ەكىجاقتى كەلىسىم بولدى. سەبەبى سول تۇستا ەكى ءىرى يمپەريا اراسىندا قارۋسىزدانۋ ماسەلەسى تۋرالى كەلىسسوز بولىپ جاتقان. ۆاشينگتوننىڭ ايتقانىنا ماسكەۋ كونگەن-تۇعىن. سونىڭ ەسەسى رەتىندە اق ءۇي گاگارين ۇشپاسا دا، ۇشتى» دەپ، الەمگە جار سالعان كرەملدىڭ «ۋراسىن» قولدادى.

ويتكەنى عارىشتان گورى، جەردەگى اتوم قارۋى ا ق ش-قا ماڭىزدى ەدى» دەيدى. ال گاگاريننىڭ ءولىمى جونىندە چەح جۋرناليسى «جالعان كوسموناۆت» دەگەن اتاق الىپ، جەر بەتىنە داڭقى كەتكەن گاگارين ىشىمدىككە كوپ سالىنىپ ءجۇردى. كەي جەرلەردە «عارىشقا ۇشپاعانىن، ونىڭ ءبارى قىپ-قىزىل وتىرىك، ۇگىت-ناسيحات ەكەنىن» جايىپ سالعان كورىنەدى. مۇنى كرەمل دە ەستيدى. مۇنداي اڭگىمە كوبەيە بەرسە، ك س ر و-نىڭ تۇڭعىش بولىپ عارىشتى باعىندىرۋى وتىرىك بولىپ شىعاتىنىن ويلاعان بيلىك رەتىن تاۋىپ گاگاريننىڭ كوزىن جويدى» دەيدى. كىم ءبىلسىن؟ ءبارى مۇمكىن. دەگەنمەن گاگاريننەن بۇرىن عارىشقا ون ەكى ادام ۇشقانى شىعار كۇننىڭ كوزىندەي شىندىق ەكەنى جونىندە دەرەك كوپ. ءبىزدىڭ ايتپاعىمىز وسى ەدى.

سەيسەن امىربەك ۇلى

«ايقىن» گازەتى (2013)