اۋعانستان ورتالىق ازياداعى الىپ ەل بولعان: ابىلاي حان جانە احماد شاح
استانا. قازاقپارات -بۇگىندە الەمنىڭ نازارىن اۋدارىپ، ساياسي، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاعدايىنىڭ تۇراقسىزدىعىمەن اتى شىققان اۋعانستان 18-عاسىردا ورتالىق ازيادا الىپ ەل بولدى دەگەنگە ەشكىم سەنە قويماس.
ءوزارا ىشكى تالاس پەن سىرتقى كۇشتەردىڭ ستراتەگيالىق ويىندارى اسەرىنەن سوعىستاردان كوز اشپاعان اۋعاندار قازىرگى تاڭدا شەكاراسى شەكتەسپەگەنىمەن قازاقستان رەسپۋبليكاسىمەن سەنىمدى قارىم-قاتىناس ورناتىپ، ەلىمىزدىڭ قولداۋىنا يە بولىپ وتىر. مۇنداي بايلانىستاردىڭ تاريحى وتكەن عاسىرلارعا كەتەدى.
كونە تاريحقا نازار اۋدارساق، قازاق جانە اۋعان مەملەكەتتەرىنىڭ ديپلوماتيالىق بايلانىستارى 18- عاسىردا-اق قالىپتاسقانىن بايقايمىز. بۇل كەزەڭدە قازاق حاندىعى مەملەكەتتىلىگىن ساقتاۋ جولىندا كورشىلەرى ورىس-كازاكتارى، قالماق، باشقۇرتتارمەن، جوڭعاريامەن ارپالىسىپ جاتسا، اۋعان تايپالارى ازيانىڭ ۇلان-عايىر تەرريتورياسىن بيلەگەن پارسى شاحى نادىر مەن ۇلى موعولدار يمپەرياسىنىڭ قول استىنان شىعۋعا قارسى كۇرەستى باستاعان-دى.
تاريحتا اۋعان (پۋشتۋن) جەرىندە 16 - عاسىردا حاتتاك تايپالارى قۇرعان اكورا، تەري، 17 - عاسىردا افريديا، 18 - عاسىردىڭ باسىنداعى قانداعار، گەرات ءتارىزدى ۇساق-ۇساق يەلىكتەر بولعانىمەن، ولاردىڭ بارلىعىن بىرىكتىرەتىن دۋرراني دەرجاۆاسى (1747-1819 ج ج.) ءبىرتۇتاس پۋشتۋنداردىڭ باسىن قوسقان العاشقى تاۋەلسىز مەملەكەت ەكەندىگى بەلگىلى.
اۋعان مەملەكەتىنىڭ قۇرىلۋىنا ولاردىڭ سان عاسىرلىق كۇرەسى مەن پارسى يمپەرياسىنىڭ كۇيرەۋى ىقپال جاسادى. 1747 - جىلى 20 - ماۋسىمدا ءنادىر شاحتىڭ قازا تابۋى، يراننىڭ بىرنەشە يەلىكتەرگە ءبولىنۋى اسەرىنەن اسكەر قۇرامىنداعى اۋعاندىق ابدال تايپالارى زەڭبىرەكتەر ءبولىمىن باسىپ الىپ، حوراساننان قانداعارعا قاراي جىلجىپ، 1747 - جىلى قازان ايىندا شير-سۋرح مازارى ماڭىندا احماد حاندى شاح رەتىندە سايلادى.
احماد شاح ءوزى پارسى اسكەرىنىڭ قۇرامىندا اۋعان اتتى اسكەرىن باسقارىپ، تالاي جورىقتارعا قاتىستى، تاجىريبە جينادى.
اۋعاندىقتار نادىرگە 1739 - جىلدىڭ مامىرىنا دەيىن ينديانى ءبىرجولاتا باعىندىرۋعا كومەكتەستى.
ءۇندى جورىعىندا ءنادىر شاح 90 مىڭ اسكەرىمەن 340 مىڭدىق ءۇندى اسكەرىن تالقانداپ، ازياداعى ەڭ مىقتى مەملەكەتتى قالىپتاستىردى. ءنادىر شاح اسكەرى 1740 - جىلى تامىز ايىندا بۇحارا، حيۋا حاندىقتارىن باعىندىرىپ، قازاق حاندىعى تەرريتورياسىنا كەلىپ تىرەلگەن-دى. ونى ەسكەرگەندىكتەن دە قازاق ەلىنىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن ارقالاعان ءابىلقايىر حان 1740 - جىلى 19- تامىزبەن 1- قىركۇيەك ارالىعىندا ورىنبوردا وتكەن قازاقتىڭ بارلىق بەلدى تۇلعالارى (ابىلمامبەت حان، ابىلاي، نۇرالى، ەرالى سۇلتاندار، ەسەت، بوكەنباي، قۇتىر، جانىبەك، بوگەنباي باتىرلار ت.ب.) قاتىسقان قازاق-ورىس كەلىسسوزىنە بارماي، الدىن-الا ارال تەڭىزىنە قاراي اتتاندى.
ءابىلقايىر حاننىڭ كەزدەسۋگە قاتىسپاۋ تۋرالى باتىل شەشىمىن ءۇستىرت تون پىشۋگە ءۇيىر رەسەي تاريحشىلارى ونىڭ جەكە باسىنان ىزدەپ، ىشكى الاۋىزدىق اسەرىنەن دەگەن قورىتىندىعا كەلەدى. شىنىن ايتقاندا ماسەلە باسقادا ەدى. ءابىلقايىر حاننىڭ الدىندا ەلدىڭ وڭتۇستىگىندەگى جاعدايدى رەتتەۋ، شاحپەن كەلىسىمگە كەلىپ، ءوزارا قىرعىندى توقتاتۋ مىندەتى تۇردى.
1740- جىلى 8 - قاراشادا ءابىلقايىردىڭ ءنادىر شاحقا جىبەرگەن العاشقى ەلشىلەرىنىڭ قۇرامىنا سەنىمدى ادامدارىمەن بىرگە وزىنە كەلگەن ورىس ەلشىسى گەودەزيست ي.مۋراۆيندى جانە قاراقالپاقتان، ارالدىقتاردان 4 ادامدى ەنگىزەدى. 9 - قاراشادا حان ەلشىلەرىن پارسى شاحى قابىلدادى. بۇل باستاما وڭتۇستىكتەگى قاۋىپتىڭ الدىن الدى.
مىنە، وسىلايشا باستالعان ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناس كەيىن جالعاسىن تاپتى. جاڭا ەلشىلىككە ءبىر كەزدە حيۋانى بيلەگەن باتىر حاننىڭ ۇلى قايىپ سۇلتان تارتىلدى. قايىپ حيۋانى 1715-1728 - جىلدارى بيلەگەن شەرعازى حاننىڭ قىزىنان تۋعان بولاتىن. ولاي بولسا ءسوز جوق، قايىپ حيۋا حاندارىنىڭ جيەنى رەتىندە ونىڭ ماسەلەسىمەن شۇعىلدانۋعا تولىق قۇقىلى ەدى.
قازاق-يران قارىم-قاتىناسى بارىسىن ءجىتى قادالاعان ن.پ.رىچكوۆ «پارسىنىڭ پاتشاسى حيۋا يەلىگىنە دەيىنگى جەرلەردى جەڭىپ كەلىپ، بۇل جەردىڭ استاناسى حيۋا قالاسىن دا العان. وسى كەزدە باتىردى قامقورلىعىنا الۋدى سۇراپ، قازاق حانى ءابىلقايىر قايىپتى ءنادىر شاحقا ەلشى قىلىپ جىبەرگەن»،- دەپ انىقتاي تۇسەدى (كاپيتان جازبالارى / پ.ي.رىچكوۆ، ن.پ.رىچكوۆ. - الماتى: انا ءتىلى، 1995. -85-86ب).
سونىمەن قايىپ باتىر ۇلى ءابىلقايىر تاپسىرماسىمەن، بىزدىڭشە، 1745 - جىلدىڭ كوكتەمىندە ءنادىر شاحقا اتتانعان. ونى وسى جىلى جازدا ءابىلقايىر حانعا حيۋا ەلشىلەرى قۇدايبەردى يناق پەن قۇتلى مولدا اكەلگەن پارسىنىڭ اسكەر باسى، حيۋالىق ءۋايىسقۇل ميحتياردىڭ حاتتارى ايعاقتايدى.
ءنادىر شاح 1745 - جىلى 5 - مامىردا ءابىلقايىر حانعا «بىزبەن كەلىسە وتىرىپ، يومۋت حالقىنا سوققى بەرۋدى سۇرايسىز، سونىمەن بىرگە مارقۇم شەرعازى حاندى مىسالعا الا وتىرىپ، قايىپ سۇلتاندى جانە باسقالارىن حاندىق تاققا قويۋعا بولاتىندىعىنا ۇمىتتەنەسىز، ءبىزدىڭ اۋەلدەن سىزگە قايىرىم كورسەتۋ ويىمىز بار»،- دەسە، حيۋالىق ۋايىسقۇل: «ءسىزدىڭ جىبەرگەن ەلشىلەرىڭىز شاح قىزمەتىندە بولىپ، شاحتاردىڭ شاحى ولارعا كوپتەگەن مەيىرىم كورسەتتى»،- دەپ حابارلايدى.
قايىپ باستاعان ەلشىلىكتىڭ ءساتتى قابىلدانعانىنا كوز جەتكىزگەن ءابىلقايىر حان 1746 - جىلى ءوز ەلشىسى اقمىرزا ارقىلى پارسى شاحىنا تاعى حات جولدايدى. حان: «ەگەر ورىستار تاراپىنان قىسىمعا تۇسسە، ولاردان قورعانۋ ماقساتىندا حيۋا يەلىگىندەگى بەسقالا قالاشىعىن وزىنە بەرۋدى» وتىنەدى. اقمىرزا يران جەرىندە قايىپ سۇلتاننىڭ شاح سەنىمىنە يە بولعاندىعىن انىقتادى.
بۇحارا حاندارى ءۇبايدوللا (1702-1711)، ابىلپەيىز (1711-1747) سارايىندا كىتاپحاناشى بولعان مۇحاممەد ۆافا يبن مۇحاممەد زاحير كارميناگي (كازى ۆافا) «تۋحفات ءال-حاني» («حان سىيلىعى» نەمەسە «تاريحي راحيم حان») ەڭبەگىندە قايىپتىڭ وسى كەزەڭدەگى ءومىرى مەن قىزمەتىن تولىق اشىپ كورسەتەدى. ەڭبەكتەن قايىپتىڭ شاح بۇيرىعى بويىنشا اتاقتى فيردوۋسي اقىننىڭ وتانى حوراسانداعى (يران) تۋە قالاسىندا قىزمەتتە بولىپ، ونىڭ سەنىمىنە يە بولعانىن بايقايمىز.
قايىپتىڭ حيۋا تاعىنا وتىرىپ، حوراسان قولداۋىنا يە بولۋى قازاق حاندارىنىڭ سىرتقى ساياساتىنداعى ءبىر عانا رەسەيمەن شەكتەلمەگەندىگىن، ولاردىڭ قاي ۋاقىتتادا كوپ ۆەكتورلى ساياسات ۇستانعاندىعىن دالەلدەيدى. مۇنداي ساياساتتى جالعاستىرعان ءابىلقايىردىڭ ءساتتى ديپلوماتياسىن 1747 - جىلى 20 - شىلدەدەگى ءنادىر شاحتىڭ جانە 1748- جىلى 15- تامىزداعى ءوزىنىڭ ءولىمى عانا توقتاتتى.
سونىمەن قازاق حاندىعىنىڭ وڭتۇستىگىندە 18 - عاسىردىڭ ورتاسىندا يران يمپەرياسىن اۋىستىرعان جاڭا اۋعان مەملەكەتى دۇنيەگە كەلدى. تاۋەلسىز مەملەكەت باستاۋىندا تۇرعان ابدال تايپالارى ءوز اتاۋىن دۋرراني (ءىنجۋ-مارجان) دەپ وزگەرتسە، احماد دۋرر-دۋرران (ءىنجۋ-مارجاننىڭ اسىلى) دەگەن اتاققا يە بولادى. سودان شاح 1750- جىلى بۇكىل اۋعان جەرىن باعىندىرىپ، 1750-1754 - جىلدارى حوراساندى، پاندجابتى، كاشميردى، كەيبىر وزبەك يەلىكتەرىن جاۋلاپ الىپ، 1761 - جىلى دەلي قالاسىنا جاقىندايدى.
دۋرراني دەرجاۆاسى الىپ مەملەكەتكە اينالىپ، ورتا ازيا، يران، شىعىس تۇركىستان ەلدەرىن وڭتۇستىك ازيا مەملەكەتتەرىمەن بايلانىستىراتىن ءىرى ساۋدا-ساتتىق تورابىن يەلەندى. دۋرراني يمپەرياسى 2100 مىڭ شارشى شاقىرىمعا سوزىلىپ، فرانسيا، يتاليا، يسپانيا جانە ۇلى بريتانيانى بىرگە قوسقانداعى اۋقىمىنان دا اسىپ ءتۇستى.
زامانداستارىنىڭ پىكىرىنشە، احماد وسىنشا ەلدى 80 مىڭ تۇراقتى، 200-300 مىڭ جيناپ الىنعان جالدامالى اسكەر، 2 مىڭ جەڭىل جانە 40 اۋىر زەڭبىرەك كۇشىمەن باعىندىردى. اۋعاندىقتار ارتيللەريالىق قارۋدان باسقا اتقان وعى 1 شاقىرىمعا جەتەتىن «ەرادە-بان» راكەتالىق قوندىرعىلارىن پايدالاندى.
1760- جىلدارى اۋعانستان مەملەكەتىنىڭ، ونى بيلەۋشى احمادتىڭ ەڭ كۇشەيگەن كەزەڭى ەدى. وسى تۇستا ونىڭ مەملەكەتتىك مۇددەسى شىعىستاعى كەلەسى ءبىر الىپ ەل قىتايمەن توعىسپاي قالدى. ونىڭ نەگىزگى سەبەبى قىتايدىڭ جوڭعار مەملەكەتىن جەر بەتىنەن جويىپ، اسكەري كۇشتەرىن وڭتۇستىك-باتىسقا، مۇسىلمان ەلدەرىنە قاراي باعىتتاۋى ەدى. ورتالىق ازياداعى ساياسي-ەكونوميكالىق احۋال تۇبىرىمەن وزگەرىسكە ۇشىرادى.
1756-1757 - جىلدارى قازاقتار، 1758-1759 - جىلدارى قىرعىزدار، وزبەكتەر قىتاي اسكەرلەرىمەن بەتپە-بەت سوعىستى. قازاق ءۇشىن تىعىرىقتان شىعار جولدى ىزدەگەن ابىلاي حان «اتا-بابامىز ەسىمحان مەن جاڭگىرحاننان بەرى جۇڭگومەن حابارلاسا المادىق» دەي كەلە، ەندىگى جاعدايدا ورتاق كەلىسىمنىڭ ماڭىزدىلىعىن قىتاي پاتشاسىنا جولداپ، قازاق-قىتاي بايلانىستارىنىڭ جاڭا كەزەڭىن قالىپتاستىردى (تاريحي زەرتتەۋلەر: شەجىرەلىك دەرەكتەر / ن.مۇقامەتقان. -الماتى: جالىن، 1994. -66-67 ب).
قىتايلىقتار وسى ساتتە ءبىر كەزەڭدە جوڭعارياعا باعىنعان شىعىس تۇركىستاندا دا باتىل قيمىلداي باستادى. ش.ءۋاليحانوۆ قاشقارعا ساياحاتىندا «باتىسىندا بولور قىراتتارى جانە تيان-شانمەن، وڭتۇستىگىندە كۋەن-لۋنمەن، شىعىسىندا مونعولدىق گوبي شولىمەن شەكتەلگەن اۋماقتىڭ ءالى كۇنگە بەلگىلى-ءبىر اتاۋى جوق. ەلدىڭ شىعىسىندا بۇل جەرلەر التىشاهار - التى قالا، ۇيعىرستان، نەمەسە قاشقار دەپ اتالسا، ەۋروپادا ول كىشى بۇحاريا، شىعىس تاتاريا، شىعىس نەمەسە قىتاي تۇركىستانى اتىمەن بەلگىلى، كەيدە قاشقاريا دەپ تە اتايدى» دەگەن توقتامعا كەلگەن-دى.
شىعىس تۇركىستان مانچجۋر-قىتاي بيلەۋشىلەرى ءۇشىن ورتا ازيانى باعىندىرۋ جوسپارىنداعى پلاسدارم بولدى. ولاردىڭ جاۋلاپ الۋشىلىق ارەكەتتەرىنە بىردەن-ءبىر قارسىلىق تانىتقان مۇسىلمان ءدىنىنىڭ وكىلدەرى قوجالار بولاتىن. 1759 - جىلدىڭ باسىندا جيحان قوجا (ءبىر دەرەكتە جاهانگير) ورتا ازيا مەن قازاقستانعا ءۇمىت ارتىپ، ادامدارىن جىبەرگەن. قوجا ەلشىلەرىنىڭ ورتا جۇزگە كەلگەنىن كورگەن ورىس كوپەسى ۋ.سەيۋشەۆ جيحاننىڭ تاشكەنتتىكتەرمەن كەلىسىمگە كەلگەنىن حابارلايدى.
قىتايدىڭ جوسپارلى ەكسپانسياسىنان رەسەي دە شوشىندى. سوندىقتان ورتا ازياداعى مۇسىلمان حالىقتارىنىڭ قىتايدىڭ جاۋلاپ الۋشىلىعىنا قارسى باستالعان ءوزارا كەلىسىمدەرىن پايدالانۋ ءۇشىن رەسەي بارىن سالدى. 1759 - جىلى نۇرالى حان جانىندا بولعان كاپيتان تەۆكەلەۆ ورىس ۇكىمەتىنە «قىتايلىقتار «ياركەندتى، قاشقاردى، تاشكەنتتى باعىندىردى» دەپ ەستىگەندىگىن حابارلايدى. مۇنداي حاباردان سوڭ رەسەي ساياساتكەرلەرى قازاقتارعا «جاڭا قورقىنىشتى» ءجيى-ءجيى جەتكىزىپ، ولاردى قىتايعا قارسى دايىنداۋ ءۇشىن ادامدارىن قازاق حاندارىنا اتاندىرادى.
1759 - جىلى جاز ايلارىندا قازاق دالاسىنا جوعارىداعى تاپسىرمامەن كەلگەن م.اراپوۆ ابىلمامبەت، ابىلاي حاندارعا شىعىس تۇركىستاننان جاڭا ەلشىلەردىڭ كەلگەندىگىن حابارلاپ، «قوجالار حاننان قولداۋ سۇرادى. قازاق بيلەۋشىلەرى ءوتىنىشتى قابىلداعانىمەن، «الدىمەن ۇيعىر بەكتەرى ءوزارا قىرعىندى توقتاتىپ، كەلىسىمگە كەلسىن» دەگەن تالاپ قويعاندىعىن انىقتايدى. قازاقتاردىڭ مۇنداي تالابى زاڭدى سانالدى. ويتكەنى شىعىس تۇركىستاندى بيلەگەن قوجالاردىڭ وزدەرى 1755- جىلدان باستاپ ەكىگە ءبولىنىپ، ءوزارا تالاستى قىزدىرعان ەدى.
ش.ءۋاليحانوۆتىڭ انىقتاۋىنشا، قوجالاردىڭ ءبىر توبى «اقتاۋلىقتار» ۇلتتىق ەركىندىكتى قولداسا، ەكىنشىلەرى، «قاراتاۋلىقتار» قىتايلار جاعىنا شىققاندار بولاتىن. اقتاۋلىق قوجالاردى قاشقار، ياركەند، ءۇش-تۇرفان، اقسۋ تۇرعىندارى، قاراتاۋلىقتاردى تۇرفاندىقتار، كومۋلدار ت.ب. قولداعان. بۋحان اد-دين قوجا قىتايلىقتار كومەگىمەن 1756 - جىل باسىندا جاقيا قوجانى جەڭىپ، قاشقار مەن ياركەنتتى يەلەنەدى. العاشقى جەڭىستى اقتاۋلىقتار مۇددەسىنە پايدالانعان بۋرحان اد-دين جوڭعاريادان قاشىپ كەلگەن باۋىرى جاهانگيرمەن بىرگە حالقىن قىتايلىقتارعا باعىندىرماي ءوز سوڭدارىنا ەرتە باستايدى.
اعايىندى قوجالاردىڭ اتاعى وسى ازاتتىق ءۇشىن كۇرەسپەن شىقتى. ازاتتىق ءۇشىن كۇرەستى كەزىندە جوڭعارلارعا قارسى باستاعان ولاردىڭ اكەسى ماحمۋد قوجا 1755 - جىلى قازا تاپقان-دى. ىشكى تارتىستىڭ ارتى سوزىلمالى سوعىستارعا ۇلاستى. سونىڭ كەسىرىنەن قىتاي 1759- جىلى تامىزدا 30 مىڭ اسكەرىمەن ياركەنتتى، قاشقاردى باعىندىردى. اقتاۋلىق قوجالاردىڭ شىعىس پاميرگە، باداحشانعا ءوتۋ جوسپارى جۇزەگە اسپاي قالادى.
ورىس زەرتتەۋشىسى ۆ.ۆ.گريگورەۆ «قىتاي ىقپالىمەن باداحشان بيلەۋشىسى سۇلتان شاح بەلدى قوجالاردى شاقىرىپ، ولاردى ءولتىرىپ، بىرەۋىنىڭ باسىن چيڭ پاتشاسىنا جولدادى. قاشىپ قۇتىلعان مۇحاممەد ەمين قوجانىڭ ۇلى اي قوجا كابۋلگە كەلىپ، احمادتان كومەك سۇرايدى. سودان احماد اسكەرىمەن باداحشاندى باعىندىرىپ، سۇلتان شاحتى جازالادى» دەپ تۇيىندەيدى . زەرتتەۋشى پىكىرىن قىتاي دەرەكتەرى دە قۋاتتايدى.
قوجالاردىڭ شىعىس تۇركىستاننان كۇشپەن ىعىستىرىلىپ، تولىقتاي قىتاي بيلىگىنىڭ ورناۋى كورشى مەملەكەتتەرگە اسەرىن تيگىزدى. ونى قۇلسارى باتىردىڭ «قىتايدىڭ جوسپارى ۇلكەن بۇحارا مەن حيۋادان ءارى قارايعى جەرلەردى باسىپ الۋ بولدى» دەگەن ءتۇيىنى ايعاقتايدى. وسىنداي اسا كۇردەلى كەزەڭدە، شىعىستانۋشى ۆ.س.كۋزنەسوۆ، ابىلاي حاننىڭ قوقان بيلەۋشىسى ەردەنە بي، قىرعىزدار، ۇيعىر بەكتەرىمەن ءوزارا بايلانىستارىن جازعانىمەن، ونىڭ قىتايمەن قارىم-قاتىناستى شيەلەنىستىرمەۋگە اسا ۇلكەن ءمان بەرگەنىن كورسەتەدى .
مىنە وسىنداي ساتتە دۋرراني يمپەرياسىنىڭ شاحى احماد پەن قازاق حاندارىنىڭ، ورتا ازيا حاندىقتارى اراسىنداعى ديپلوماتيالىق قاتىناستاردىڭ ەرەكشە كۇشەيۋى زاڭدى ەدى. 18 - عاسىردىڭ 60-جىلدارىنىڭ باسىندا-اق ابىلاي حان ورتا ازيانىڭ بيلەۋشىلەرىنە، احماد شاحقا ەلشىلەر جىبەرىپ، قىتاي ەكسپانسياسىنا جول بەرمەۋ ماسەلەسىن كوتەرگەن. 1762 - جىلى اۋعان شاحى قازاقتىڭ باس حانى ابىلمامبەتكە جولداعان حاتىندا ابىلاي حاننىڭ جاعدايدى تالداعان حاتىمەن تانىس ەكەندىگىن، سونىڭ اسەرىمەن قىتايعا ەلشىلىك جىبەرەتىندىگىن اشىق ايتادى.
ابىلمامبەت حاننىڭ حاتشىسى بابازياننىڭ ابىلايعا جەتكىزگەن حاتىمەن ورىس تىڭشىسى ف.گوردەەۆ تە تانىسىپ ۇلگەرەدى. تىڭشىنىڭ 1763 - جىلى 3- قازاندا رەسەيگە جولداعان حاتىندا ابىلاي مەن وزگە بيلەۋشىلەردىڭ احمادقا باداحشاندا ولتىرىلگەن قوجالاردىڭ ۇلدارىن جىبەرىپ، كومەك سۇراعاندىعى بەلگىلى بولادى. سودان شاح قولداۋ ءبىلدىرىپ، قوجانىڭ ۇلدارىن اكەلەرى ورنىنا تاعايىنداپ قاشقارعا كەيىن قايتارعان ەكەن.
وسىنداي كەلىسىمدەردەن سوڭ اۋعان شاحى ءوز ەلشىلەرىن قىتايعا اتتاندىرادى. اۋعان ەلىنەن حابار العان قىتاي پاتشاسى 1762 - جىلى 18 - قاراشادا ارنايى بۇيرىعىمەن شەكارا باسشىلارىنا «اۋعاندىقتاردىڭ العاشقى ەلشىلىگى ەكەندىگىن، ولاردىڭ ۇلكەن، ءارى ءبىرتۇتاس مەملەكەتتىگىن» ەسكەرتىپ، ولارعا ەرەكشە قۇرمەت كورسەتۋدى تاپسىرادى. 40 ادامنان تۇراتىن اۋعان ەلشىلىگى قۇتشىمىر حاننىڭ باسشىلىعىمەن 1762 - جىلدىڭ كۇزىندە قىتايعا بارىپ، چيڭ يمپەرياسىنىڭ ورتالىق ازيانىڭ سولتۇستىك-باتىس ايماعىنداعى جاۋلاۋشىلىق ساياساتىنا قارسىلىق بىلدىرەدى.
وسى ەلشىلىك پەكينگە بارا جاتقاندا جانە 1763- جىلى كوكتەمدە قايتار ساپارىندا قازاق حاندارىن، ەل يگىلەرىن قوسىپ، احماد شاحتىڭ جوسپارىمەن تانىستىرادى. اۋعان باسشىسى قازاق حانى تاعى دا ابىلايعا ارنايى حات جولدايدى. حاتىندا سوعىس بولا قالعان جاعدايدا اسكەري وداق قۇرۋ، قىتاي اسكەرلەرىنە ازىق-تۇلىكپەن، كولىكپەن كومەكتەسپەۋ جونىندە اشىق ايتىلعان. 1763 - جىلدىڭ العاشقى جارتىسىندا احماد شاح چيڭ يمپەرياسىمەن سوعىسقا شىنىمەن-اق، ازىرلىك جۇرگىزىپ، قازاق دالاسىنا، حيۋا، بۇحارا جانە قوقانعا اسكەري وداق قۇرۋ نيەتىمەن جاڭا ەلشىلىكتەر جىبەرەدى.
اۋعان ماسەلەسىندە قازاق بيلەۋشىلەرى ىشكى بىرلىكتى ساقتادى دەۋىمىزگە ابدەن بولادى. اۋعان ەلشىلەرى ابىلمامبەت حان ارقىلى كىشى ءجۇز حانى نۇرالىعا دا حابار سالىپ، سوعىس بولا قالعان جاعدايدا اسكەرىنە كومەك الۋدى جوسپارلاعان. ەگەر ازىق-تۇلىك، جىلقىلارمەن كومەك كوسەتىلسە مول التىن، كۇمىس تولەنەتىندىگى جونىندە ۋادە دە بەرىلگەن. قازاقتىڭ باس حانى ابىلمامبەت «جاسىنىڭ ۇلكەندىگىنە قاراماستان» نۇرالى حانمەن ۇنەمى بايلانىس ۇستاعان. ءتىپتى نۇرالى حان ادامدارى اۋعان ەلشىسى قۇتشىمىرمەن كەزدەسىپ، ودان قىتاي پاتشاسىنان احمادقا ەلشىلەر شىققاندىعىمەن حاباردار بولعان.
اراعا ۋاقىت سالا ابىلمامبەت حان بايتۇرعان باستاعان ەلشىلىگىن احمادقا جىبەرەدى. وسى تۇستا قوقان بيلەۋشىسى ەردەنە دە اۋعان ەلشىلەرىنىڭ كەلىپ، ءوزارا كومەك ماسەلەلەرىن تالقىلاعانىن ابىلايعا حابارلايدى. 1763 - جىلى جازدا ەردەنە بەك ەلشىلەرى ابىلمامبەت حانعا دا كەلگەن . كوپ ۇزاماي ابىلمامبەت حان قازاق-اۋعان ماسەلەلەرىن تالقىلاۋ ءۇشىن ءۇش ءجۇزدىڭ بەلدى تۇلعالارىن قوسقان كەڭەستى تۇركىستاندا ۇيىمداستىرعان.
قۇلسارى باتىردىڭ انىقتاۋىنشا وعان 6 مىڭ ادام جينالعان. كەيىن بەلگىلى بولعانداي كوپشىلىك اۋعان-قىتاي اراسىندا سوعىس بولا قالسا، قازاقتار احماد شاحتى قولدايدى دەگەن شەشىم قابىلداعان. 1763 - جىلى قازاق دالاسىندا بولعان ورىس تىڭشىلارى كوپەستەر م.ۆوزميلوۆ، كۋزنەسوۆتار سۇلتانمامبەت سۇلتان جانە قۇلسارى باتىرمەن كەزدەسىپ، قازاق حاندىعىنىڭ اۋعاندارمەن اراداعى بايلانىسىن ايقىن سەزىنگەن. دەگەنمەن ولار ابىلاي حاننىڭ قىتايعا دا ەلشى جىبەرگەندىگىن دە انىقتايدى.
1764 - جىلى 15- ناۋرىزداعى ءسىبىر شەبى اسكەرلەرىنىڭ قولباسشىسى ي.ي.شپرينگەر ەسەبىنەن سانكت-پەتەربۋرگكە ابىلاي سۇلتانعا 20 ادامنان تۇراتىن اۋعان ەلشىلىگىنىڭ كەلگەندىگى بەلگىلى بولادى. احماد شاحتىڭ ابىلايعا جازعان حاتىندا سيانلۋنعا قۇرامىندا 40 ادامى بار ەلشىلىك جىبەرگەنى جانە وعان: «بوعدىحاننىڭ (چيڭ پاتشالىعى) مۇسىلمان دىنىندەگى حالىقتار مەن قاشعار، جاركەنت سەكىلدى باسقا دا وسىنداي ەلدەرگە بيلىك جۇرگىزۋگە ەشبىر قۇقى جوق»، - دەپ ەسكەرتكەنى جازىلعان.
مۇنىڭ بارلىعى قازاق بيلەۋشىلەرىنىڭ چيڭ پاتشالىعىنىڭ جاۋلاپ الۋشىلىق ساياساتىن ديپلوماتيالىق جولمەن شەشۋگە ۇمتىلعاندىعىن جانە ونى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن كورشىلەس مۇسىلمەن ەلدەرىمەن تىعىز كەلىسسوز جۇرگىزگەندىن دالەلدەيدى. سول كەزەڭگە دەيىن ەكى الىپتىڭ - رەسەي مەن قىتايدىڭ ورتاسىندا ەل تاۋەلسىزدىگىن ساقتاۋ جولىندا كوپ ۆەكتورلى باعىت ۇستانعان قازاق حاندىعى قيىن-قىستاۋ ساتىندە كۇشەيگەن اۋعان شاحىمەن دە ساياسي ديپلوماتيالىق قاتىناس ورناتتى.
ونىڭ ناتيجەسى اۋعان ەلشىلەرىنىڭ قىتايعا، قازاقستانعا، قوقان حاندىعىنا، وزگە دە مۇسىلمان حالىقتارىنا بارۋى بولا الادى. قازاقتار ءبىر ءسات قىتاي باعىتىن ۇمىتپادى. 1762 - جىلدىڭ قىركۇيەگىندە ابىلاي حاننان داۋلەتكەرەي سۇلتاننىڭ، 1763 - جىلى اقپاندا باتىس قازاق ۇرگەنىش ەلشىسى سەيتقۇل، كىشى جۇزدەن نۇرالى حاننان ۇكىباس بولاتتىڭ، 1764 - جىلى ءساۋىر ايىندا ءابىلمامبەت حاننان قانجىعالى باستاعان 22 ادامنىڭ قىتاي پاتشاسىمەن كەزدەسۋى ءبىرتۇتاس مەملەكەتتىلىكتى ساقتاۋدان تۋىنداعان قادامدار بولاتىن.
ءبىر قىزىعى قازاق ەلشىلەرىمەن بىرگە 1763 - جىلعى ساپاردا قوقان ەلشىسى باباشىق، ۇيعىرلاردان اشىمبەك، اكەبەكتەر ەرىپ بارعان. 1763 - جىلى اقپاندا نۇرالى حانعا جولداعان ەجەن پاتشانىڭ حاتىنان باداحشان، قوقان، بۇيرات، ورتا ءجۇزدىڭ قازاقتارىنىڭ بىرلەسكەن ساياساتتارىن بايقاۋىمىزعا بولادى [100 قۇجات (قازاق حاندىعى مەن چيڭ يمپەرياسى اراسىنداعى قارىم-قاتىناستارعا بايلانىستى قۇجاتتار). -الماتى: سانات، 1998.- 58،62-65 ب.б.
قىتايدىڭ كەلەسى ءبىر دەرەگىندە 1763 - جىلى 11- اقپاندا «اۋعان ەلشىسى قوجا-ميرحات، باداقشان ەلشىسى ابدۋل-حامزا، قوقان ەلشىسى باباشىق، باتىس قازاق ۇرگەنىش تايپاسىنىڭ ەلشىسى سەيىتكەرەي، كىشى ءجۇز تايپاسىنىڭ ەلشىسى ۇكىباس، بولات جانە «حۋەي بۋ» قاشقار قالالارىنىڭ ءۇشىنشى دارەجەلى اكىم-بەگى اقبەك قاتارلىلار پاتشاعا سالەم بەرۋ ءۇشىن «ۋ مەن» -نىڭ الدىندا پاتشانى كۇتتى»، ال 1763 - جىلى 17 - اقپاندا اتالعان ەلشىلەرگە قوناقاسى بەرىلدى، 1763 - جىلى 21- اقپاندا ەلشىلەر قۇرمەتىنە ارناپ ارنايى اسكەري شەرۋ وتكىزىلدى دەگەن جولداردى كەزدەستىرۋگە بولادى (قازاقستان تاريحى تۋرالى قىتاي دەرەكتەمەلەرى. II توم. سۇڭعاتاي س.، ەجەنحان ۇلى ب. تاريحي-مادەني جادىگەرلەر. -الماتى: دايك-پرەسس، 2005. - 60-61 ب.).
سوناۋ الىستان كىشى جۇزدەن كەلگەن ەلشىلەردى قىتاي كەڭسەسى «وڭ بولىك قازاق كىشى ءجۇز نۇرالى»، «وڭ بولىك قازاق كىشى ءجۇز باتىر»، «وڭ بولىك قازاق ۇرگەنىش»، دەپ ءبولىپ جازىپ، «ولاردى بىزگە باعىنۋشىلار» دەپ انىقتاعانىمەن قازاقتار ءۇشىن باستى ماقسات ءوزىنىڭ بىرلىگىن كورسەتۋ، ساۋدا-ساتتىق جاساۋ، سەنىمدى ديپلوماتيالىق كەلىسىم ورناتۋ بولاتىن.
قازاقتار وسى جولى تەك ءوز بىرلىگىن عانا دالەلدەپ قويمادى، سونىمەن بىرگە وزىمەن كورشىلەس مۇسىلمان ەلدەرىنەن دە ەلشىلەردى ەرتىپ كەلدى. ارينە ولاردىڭ ىشىندە اۋعان ەلشىلەرىنىڭ بىرگە بولۋى كوزى قاراقتى قىتايعا اسەر ەتپەي قويمادى. قىتايلىقتار دا ولاردىڭ مۇنداي ءوزارا كەلىسكەن قادامدارىنا ءاردايىم قاۋىپتەنە قارادى. ماسەلەن، ابىلاي حان مەن ەردەنە بەك اراسىنداعى ەلشى الماسۋلاردى ەستىگەن بويدا «سوعان قاراعاندا ءبىر-بىرىمەن استاسۋى بار كورىنەدى. جانسىز سالۋ ارقىلى ولاردىڭ اراسىنا قىزعانىش ءتۇسىرۋ كەرەك» دەگەن تاپسىرمالار بەرىلگەن.
قىتاي پاتشاسى احماد ەلشىلەرىنىڭ «مۇسىلمانداردى قورعاۋىنا» مەنمەنسي قاراعانداي سىڭاي تانىتتى. ەلشىلىك ساپارىن سارالاعان ورىس تىڭشىلارى كەيىن «اۋعان ەلشىسى لايىقتى قابىلدانبادى»، قىتاي ەشكىمنەن قورىقپايتىندىعىن مالىمدەدى دەگەن قورىتىندى جاسايدى. قىتاي ەلىنىڭ مالىمدەمەسىنە قاراماستان احماد شاح مۇسىلمان ەلدەرى بيلەۋشىلەرىمەن بىرلەسىپ بولاشاق سوعىس ماسەلەسىنە دايىندىقتى جالعاستىرعان.
شاح قازاق حاندارىنا قايتا-قايتا ەلشى سالىپ سوعىسقا قاجەتتى ازىق-تۇلىك، جىلقىلار ازىرلەۋدى تاپسىرعان. تىڭشى ق.قازانبايەۆتىڭ حابارىنا سەنسەك، مۇسىلمان ەلدەرى شاحتىڭ ۇسىنىسىن قولداعان. اراعا ۋاقىت سالا ورىس تىڭشىلارى «سوعىس شامامەن 1764 - جىلى كوكتەمدە باستالادى، شاح 100 مىڭ اسكەردى دايىنداپ، بۇحارا شەكاراسىنا ورنالاستىردى» دەگەن اقپاراتتى رەسەيگە جەتكىزەدى. 1764- جىلى تامىز ايىندا ۇيعىر بەكتەرىنىڭ شاحتان قىتايدان قورعانۋعا كومەك سۇراعانى دالەلدەنەدى. وسىنداي ءتۇرلى حابارلارعا قاراماستان مۇسىلمان ەلدەرىنىڭ قىتايمەن اراداعى شيەلەنىسى سوعىسقا ۇلاسپادى.
1764 - جىلدىڭ اياعىندا اۋعانستاندا بولعان ورىس ەلشىسى ب.اسلانوۆ قىتاي باعىتىنا اۋعان اسكەرىنىڭ اتتاندىرىلماۋ سەبەبى ءۇندىستان سيكحتارىمەن بولعان سوعىستا شاح قولباسشىسى جەحاننىڭ 60 مىڭدىق قولىنىڭ جەڭىلۋى دەپ انىقتادى. سونىمەن ورتالىق ازياداعى مۇسىلمان مەملەكەتتەرىنىڭ چيڭ يمپەرياسىمەن تەكە-تىرەسى بەيبىت تۇردە شەشىلدى. قاندى قىرعىندى قازاق تا، وزبەك تە، قىرعىز دا قالامادى. سونىڭ جولىندا جاسالعان ىشكى كەلىسىمدەر مەن ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناستار اسەرىمەن قىتاي شىعىس تۇركىستاننان ءارى اسا المادى.
اۋعانستاندى ارقا تۇتقان ازيالىق ەلدەردىڭ 1760 - جىلدارداعى بىرلەسكەن ساياساتىن كەزىندە ش.ءۋاليحانوۆ «ورتا ازيالىق بيلەۋشىلەر ءبىراز ۋاقىتقا ءوزارا تالاس-تارتىستى ۇمىتىپ، وداق قۇرادى، ونىڭ باسشىلىعىنا قانداعاردىڭ بيلەۋشىسى ورتالىق ازيانىڭ ەڭ قۋاتتى بيلەۋشىسى، دۋرراني اۋلەتىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى احمەتتى سايلادى»، «بۇل وداق ەش ناتيجەسىز اياقتالدى، دەگەنمەن ونىڭ ماڭىزى، قىتايدىڭ ءوز شەكاراسىن جوڭعارلارعا تاۋەلدى بولعان تاشكەنت، سايرام، سوزاق پەن تۇركىستانعا دەيىن تاراتپاق بولعان پيعىلى توقتاتىلدى» دەپ باعالاعان-دى. شوقاننىڭ پىكىرىننىڭ دۇرىستىعىن بۇگىندە قىرعىز تاريحشىلارى دا تولىعىمەن قولدايدى.
مۇراعاتتىق قۇجاتتار جانە ماسەلەمەن تەرەڭ تانىس جوعارىداعى زەرتتەۋشىلەر ءوزارا كەلىسىمنىڭ 1760-1765 - جىلدار ارالىعىندا جۇزەگە اسقانىن جانە بىرلەسكەن ديپلوماتيالىق ساياسات ارقىلى سوعىستىڭ توقتاتىلعاندىعىن دالەلدەيدى. مۇنىڭ ءوزى دە سول زامان ءۇشىن ۇلكەن جەڭىس بولاتىن. ال قازاق، وزبەك، قىرعىز، ۇيعىر باۋىرلارىنا قولداۋ كورسەتىپ، ەلشىلىك اتتاندىرعان، قىتاي نازارىن اۋدارتىپ، ابىلاي حانمەن سەنىمدى بايلانىستا بولعان احماد شاح تاريحتا «مۇسىلمانداردى قورعاۋشى» رەتىندە قالدى.
ال قازاق بيلەشىلەرىنىڭ، سونىڭ ىشىندە ابىلاي حاننىڭ كورشى ەلدەرمەن جۇرگىزگەن سارابدال ساياساتى 18 - عاسىردا ءبىرتۇتاس ەلدىكتى، مەملەكەتتىلىكتى، ۇلتىمىزدى ساقتادى. قازىرگى تاڭدا ەكى مەملەكەت اراسىنداعى وسىنداي سەنىمدى قارىم-قاتىناستار تاريحى ءوز زەرتتەۋشىلەرىن كۇتۋدە. بۇگىنگى مەملەكەتتىك دەڭگەيدەگى ۇلت تاريحىنا دەگەن جاڭا كوزقاراس پەن شەتەلدەردەن اكەلىنىپ جاتقان مىڭداعان قۇجاتتار بۇل ماسەلەدە دە جاڭالىقتار مەن تىڭ تۇجىرىمدار جاساۋعا كومەكتەسەدى دەگەن سەنىمدەمىز.
ابىلسەيىت مۇقتار.
Abai.kz
