ا ق ش-تاعى گەلمان كىتاپحاناسىنداعى قازاق ەرتەگىلەرى
وسىدان ءبىر اي بۇرىن «بولاشاق» باعدارلاماسىمەن ا ق ش استاناسىنداعى دجوردج ۆاشينگتون ۋنيۆەرسيتەتىنە ءبىلىم الۋعا كەلدىك. جاڭا ورتا، جاڭا مۇمكىندىكتەر ءبىزدى قىزىقتىرا باستادى. وسىندايدا قولىمىز بوساي قالسا، وسى ۋنيۆەرسيتەتتەگى گەلمان كىتاپحاناسىنا بارىپ، ءوز زەرتتەۋ تاقىرىبىمىز بويىنشا ىزدەنەمىز.

ىعى- جىعى قالىڭ كاتالوگتاردى پاراقتاپ وتىرىپ، كوزىم ءبىر كىتاپقا ءتۇستى. بۇل ءسوزسىز ءبىزدىڭ دالامىز تۋرالى كىتاپ دەپ ويلادىم ىشتەي. ءۇمىتىم الداماپتى. قازاق ەرتەگىلەرىنىڭ اعىلشىنشا اۋدارماسى تۋرالى ەرتەدە جازىلعان كىتاپ ەكەن. تەزدەتىپ كىتاپقا ەلەكتروندى تۇردە تاپسىرىس بەردىم، سول ساتتە ەلەكتروندى پوشتاما «ءۇش كۇننەن كەيىن عانا كىتاپتى قولىڭىزعا الاسىز» دەگەن حابارلاما كەلىپ ءتۇستى. ال ءۇش كۇن ءوتسىن بە؟ كۇن ساناي باستادىق. مەجەلى ۋاقىت جەتكەندە گەلمان كىتاپحاناسىنا باردىم. مۇقاباسى بىردەن كوزىمە وتتاي باسىلدى.
سوناۋ 1968 -جىلى نيۋ- يورك قالاسىندا باسپادان شىققان «Stories of Steppes»، «دالا ەرتەگىلەرى» اتتى بۇل كىتاپتىڭ اۆتورى - امەريكالىق جازۋشى، زەرتتەۋشى عالىم مەري لوۋ ماسەي. سارعايعان كىتاپ بەتتەرىن پاراقتاپ وتىرىپ، اۆتوردىڭ كوپ ىزدەنگەنىن، وسى ەڭبەگىن جازۋعا بار ىنتاسىمەن كىرىسكەنىن بايقادىق. ايتالىق، كىتاپتىڭ مۇقاباسى قازاق ەرتەگىلەرىندە كەزدەسەتىن كەيىپكەرلەردىڭ بەينەسىمەن بەزەندىرىلگەن. الىستان ايبات شەگىپ تۇرعان جالعىز كوزدى ءداۋ جانە ەرتەگىدە كەزدەسەتىن قاريالار بەينەسى بىردەن ەسكە تۇسەدى. ال كىتاپتىڭ مازمۇنىنا ۇڭىلسەك، «جالعىز كوزدى ءداۋ»، «بوتا»، «ءبىر قالىڭدىققا ءۇش كۇيەۋ»، «سالاقباي مەن تۇلكى»، «سيقىرلى باق»، «الدار كوسە مەن باي»، «وتىنشىنىڭ قىزى»، «اقىلدى ۇرى» «ەر قوساي باتىر»، «اقىماق قاسقىر» سياقتى ون توعىز ەرتەگىگە اعىلشىن تىلىنە كوركەم اۋدارما جاسالىپتى.
اۆتور كىتاپقا كىرىسپەسىندە قازاق حالقىنىڭ ورتالىق ازيانىڭ كەڭ دالاسىن جايلاعان حالىق ەكەنىن، ءاربىر سالت- ءداستۇرى مەن ءان مەن كۇيدەن تۇراتىنىن، كوشپەندى ءومىر بارىسىندا وزىق مادەنيەت پەن مازمۇنى باي فولكلورلىق مۇرالار تۋدىرعانىن باتىس وقىرماندارىنا تانىستىرا كەتەدى. ءتىپتى، ول وسى كىتاپقا ەنگەن قازاق ەرتەگىلەرىنىڭ بۇرىن اعىلشىن تىلىنە اۋدارىلماعانىن دا ايتۋدى قاعىس قالدىرمايدى. سونىمەن بىرگە قازاقتىڭ فولكلورلىق مۇرالارىنىڭ كوبى اۋىزدان- اۋىزعا تارالىپ، اقىندار مەن جىرشىلار ارقىلى ەل اراسىندا جاتتالىپ قالعانىن دا ايتا كەتەدى.
اۆتور بۇل ەڭبەگىندە وقىرمانعا قازاق ەرتەگىلەرى تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن ءار ەرتەگىگە مازمۇنىنا ساي قىستىرما سۋرەتتەر بەرگەنى دە ءبىزدى قىزىقتىرا ءتۇستى. مىسالى، «جالعىز كوزدى ءداۋ» ەرتەگىسىندەگى قىستىرما سۋرەتتى كورىپ، «مەنىڭ قولىمنان ءبارى كەلەدى» دەپ قاسقايىپ تۇرعان قايسار دا باتىل ءداۋدى تانيمىز. سونىمەن بىرگە قىستىرما سۋرەتتەگى ءار كەيىپكەردىڭ ۇستىندەگى كيىمدەرى دە قازاقى قالىپتا. بۇل جازۋشىنىڭ وسى كىتابى ارقىلى قازاق مادەنيەتىن، سالت- ءداستۇرىن جانە باي فولكلورلىق مۇراسىن ناسيحاتتاعىسى كەلگەنىن تۇسىنە الامىز.
«سالاقباي مەن تۇلكى» ەرتەگىسىندەگى سالاقبايدىڭ سىرتقى كەلبەتى كەڭ جايلاۋدا مال باعىپ جۇرگەن قازاق بالاسىنان ءبىر اينىمايدى. بۇنى كورىپ وسى كىتاپقا قىستىرما سۋرەتتەر سالعان حەللەن باسيليەۆسكيدىڭ شەبەرلىگىنە تاڭداي قاقپاي تۇرا المايمىز. قولىندا تاياعى، باسىندا قازاقى تىماعى، ۇستىندە قارا تونى، اياعىندا پيماسى بار سالاقبايدىڭ سۋرەتى ارقىلى اعىلشىن ءتىلدى وقىرمان كوشپەلى قازاقتىڭ بالاسىنىڭ كەيپىن، مىنەز- قۇلقىن تۇسىنە الاتىنى ءسوزسىز.
وسى ەرتەگىدە «ايداھار» دەگەن ءسوز جەتى جەردە، «قىمىز» ءسوزى ءۇش جەردە ءوز اتاۋىمەن بەرىلگەن. اۆتور جوعارىداعى ەكى ۇلتتىق اتاۋدى قازاقشا قاز قالپىندا الىپ، اعىلشىنشا تۇسىنىكتەمەسىن بەرگەن. مەريدىڭ ءوز ىسىنە ادالدىعى سونشا، كەيبىر قازاقى اتاۋلاردى سول كۇيىندە بەرگەن. مىسالى، «اقىلدى ۇرى» اتتى ەرتەگىدە «ءومىر- زايا» اتتى جۇلدىزدى «Omir- Zaya» دەگەن اتاۋمەن كىتاپقا ەنگىزگەن.
«ءبىر اش قاسقىر تاماق ىزدەپ شىعادى. جولدا ءبىر ەشكىگە كەزدەسەدى دە:
— مەن سەنى جەۋىم كەرەك، — دەيدى. ەشكى جالىنادى:
— مەنى جەگەننەن ساعان پايدا جوق، كورمەيسىڭ بە، ارىقپىن. ۇيدە سەمىز لاعىم بار، سونى الىپ كەلىپ بەرەيىن.
قاسقىر كەلىسەدى. ەشكى جۇگىرىپ كەتىپ قالادى. قاسقىر كۇتىپ- كۇتىپ، ەشكى كەلمەگەن سوڭ تاعى ءجۇرىپ كەلە جاتىپ قويعا كەزدەسەدى.
— مەن سەنى جەيمىن!
— مەنەن باسقانى جەۋگە بولماي ما؟ مەن اتاقتى ءبيشىمىن عوي، مەنى ولتىرگەنىڭ ۇيات بولادى.
قاسقىر تاڭدانادى:
— جاقسى، بيلەيسىڭ بە؟ قانە، ماعان بيلەپ كورسەتشى.
— قوي بيلەي باستايدى دا بىرتە- بىرتە الىستاپ، قاشىپ كەتەدى.
قاسقىر اشۋلانىپ، تاعى جول جۇرەدى. ەندى ات كەزدەسەدى.
— ات، مەن سەنى جەيمىن!
— سەن مەنى جەي الار ما ەكەنسىڭ؟!
— قالايشا جەمەيمىن؟ - دەيدى قاسقىر.
— مەنىڭ قۇيرىعىمنىڭ استىندا جازىلعان حات بار، سونى الىپ قارا، سوندا بىلەسىڭ.
قاسقىر اتتىڭ ارت جاعىنا شىعىپ قارايىن دەپ جاتقاندا، ات ماڭدايعا تەۋىپ قالادى. قاسقىر قاڭق ەتىپ قۇلاپ تۇسەدى».
اتالعان كىتاپتىڭ 116 بەتىنەن ءبىز جاقسى بىلەتىن «اقىماق قاسقىر» ەرتەگىسىن كەزدەستىردىك. اساۋ ات پەن اقىماق كەيىپتەگى قاسقىردىڭ قىستىرما سۋرەتى ءالى حات تانىپ ۇلگەرمەگەن بالاعا دا اتالعان ەرتەگىنىڭ مازمۇنىن تۇسىندىرە الادى. ال «جانۋارلاردىڭ جانجالى» اتتى ەرتەگى قازاق حالقىنىڭ جىل مەزگىلدەرىنە قاتىستى تانىم- تۇسىنىگىن، كوزقاراسىن ايشىقتاپ تۇرعانى ءسوزسىز. باتىس وقىرماندارى وسىنداي ءار تاقىرىپتاعى ەرتەگىلەر ارقىلى حالقىمىزدىڭ ۇلتتىق دۇنيەتانىمى مەن ومىرگە قۇشتارلىعىن تەرەڭ سەزىنە الاتىنى شىندىق. اۆتور ءاۋ باستا سول ماقساتتى كوزدەگەن دە سياقتى.
وسى كىتاپتى ىزدەۋ بارىسىندا ءبىز جازۋشى مەري ماسيدىڭ وتكەن عاسىردىڭ الپىسىنشى جىلدارى بۇرىنعى كەڭەس وداعىنا قاراستى ەلدەرگە ساپارلاعانىن بىلدىك. انە سول ساپاردا ول قازاق حالقىنىڭ وزىق مادەنيەتىمەن جاقسى تانىس بولسا كەرەك، ناتيجەسىندە، وسىنداي كىتاپتى جازىپ قالدىردى. الىپ تەرريتوريالى كەڭەس ەلدەرىنىڭ ىشىنەن قازاق ۇلتىنىڭ ەرتەگىلەرىنە قىزىعىپ، سونى كىتاپ قىلىپ جازۋ اۆتور ءۇشىن ءبىر ماقسات بولسا، ءبىز ءۇشىن ءبىر ۇلكەن جەتىستىك. ءيا، وتكەن عاسىرلاردا ءبىزدىڭ دالامىزعا قانشاما شەتەلدىك ساياحاتشىلار، وقىمىستىلار مەن عالىمدار كەلىپ قايتتى. ولار ۇلى دالامىزدان كورگەن- بىلگەندەرىن جۇيەلەپ، كىتاپ قىلىپ باسپادان شىعارىپ، وقىرمانعا ۇسىندى. ەندىگى ءبىزدىڭ مىندەت سول ەسكى كىتاپتاردىڭ اراسىنان قازاققا قاتىستىلارىن تاۋىپ، تاريحىمىزدىڭ تەرەڭ، مۇرالارىمىزدىڭ باي ەكەنىن تاعى ءبىر قىرىنان دالەلدەۋ بولماق.
دۇيسەنالى ءالىماقىن
ۆاشينگتون، ا ق ش
«انا ءتىلى» گازەتى. 2023