زەرتتەۋشىلەر جوشىنى قازاق حاندىعىنىڭ نەگىزىن سالۋشى رەتىندە باعالايدى - ءسابيت جامبەك
كوكشەتاۋ. KAZINFORM - زەرتتەۋشىلەر جوشىنى ءبىرتۇتاس قازاق حاندىعىنىڭ نەگىزىن سالۋشى تۇلعا رەتىندە باعالايدى.
بارشا قازاق حاندارى مەن سۇلتاندارىنىڭ ارعى اتاسى، قازاق حالقىنىڭ قۇرامىنداعى تورە اۋلەتتەرىنىڭ ءتۇپ باباسى، قازاق تاريحىندا وشپەس ءىز قالدىرعان، ابزال دا ايبىندى ۇرپاق بەرگەن جوشى ەسىمى ءوزىمىزدىڭ ءتول تاريحىمىزدا اسا اسپەتتەلىپ، ۇلىقتالۋى قاجەت. بۇل تۋرالى ءوزىنىڭ ويىمەن ش. ءۋاليحانوۆ اتىنداعى كوكشەتاۋ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى ءسابيت جامبەك ءبولىستى.
پروفەسسوردىڭ ايتۋىنشا، قازاق تاريحىندا ەسىمى ەرەكشە تۇلعالاردىڭ ءبىرى - جوشى حان. پروتوقازاق (ارعى قازاق) مەملەكەتىنىڭ تۇپكى باستاۋىندا دا وسى جوشى حان تۇر. ول - شىڭعىس حاننىڭ قوڭىرات قىزى بورتەدەن تۋعان ءتورت ۇلدىڭ ۇلكەنى. شىڭعىس حاننىڭ بورتە بايبىشەدەن تۋعان ءتورت ۇلى: جوشى، شاعاتاي، ۇگەدەي، تولە ءوز زامانىندا اتى شىققان، حاننىڭ سايىپقىران ۇلدارى ەدى. جوشى - شىڭعىس حان جورىعىنان كەيىن قازاق دالاسىندا قۇرىلعان جوشى ۇلىسىنىڭ نەگىزىن سالۋشى. ءوز ءداۋىرىنىڭ ەرجۇرەك، العان بەتىنەن قايتپايتىن قايسار تۇلعاسى بولعان. اكەسى شىڭعىس حاننىڭ اسكەري جورىقتارىنىڭ بارىندە جاۋجۇرەك ءباھادۇر، اسا تالانتتى، ءىرى اسكەري باسشى رەتىندە تانىلعان. قاھارلى قاعاننىڭ باتىسقا جاساعان جورىقتارىن باسقارىپ، وڭتۇستىك ءسىبىردى، التايدى، جوڭعار دالاسى مەن شىعىس تۇركىستاندى مەكەندەگەن كوپتەگەن تايپانى باعىندىرىپ، جەتىسۋ ءوڭىرىن الادى.
جوشى 1211-1215 -جىلدارى شىڭعىس حاننىڭ قىتايدى جاۋلاۋ جورىعىنا قاتىسادى. 1218 -جىلى جوشى وزىنە بەرىلگەن قالىڭ تۇمەندەردى باستاپ قىپشاق جەرىندەگى ىرعىز دالاسىندا حورەزم شاحتىڭ 60 مىڭدىق اسكەرىمەن شايقاسقا ءتۇسىپ، كۇشتىڭ تەڭ ەمەستىگىنە قاراماستان ءوزىنىڭ قولباسشىلىق اسكەري دارىنىمەن ەرەكشە كوزگە تۇسەدى. اشىق شايقاستا حورەزم شاح اسكەرى جەڭىلىپ، ءوز جەرلەرىنە شەگىنەدى.
جوشى باسقارعان اسكەر ءارى قاراي وتىرار، سىعاناق، ۇزكەنت، بارشىنكەنت، اسپاس، جاڭاكەنت شاھارلارىن تىزە بۇكتىرىپ، جىل وتكەننەن كەيىن حورەزم مەن تۇركىستان وڭىرلەرىنە يەلىك ەتەدى. شىڭعىس حاننىڭ شاقىرۋىمەن كەلەر جىلدىڭ كوكتەمىندە سايرام مەن تالاستىڭ اراسىنداعى قۇلانباسى جازىعىندا وتكەن قۇرىلتايعا قاتىسادى. الىپ يمپەريا قۇرعان شىڭعىس حان جاۋلاپ العان جەرلەرىن ۇلدارىنا ەنشى قىلىپ بولگەندە جوشىنىڭ ەنشىسىنە ەرتىستەن باستاپ ورال تاۋىنىڭ ارالىعىنا دەيىنگى جەرلەر تيەدى. جوشىنىڭ وردا تۇراعى ەرتىس وزەنىنىڭ بويىندا ورنالاسقان.
جوشىنىڭ قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ باستاۋىندا تۇرعان تۇلعا ەكەندىگى جايىندا تاريحشىلار س. گ. كلياشتورنىي مەن ت. ي. سۇلتانوۆ بىلاي دەپ جازادى:
«دجۋۆايننىڭ ايتۋىنشا، شىڭعىس حاننىڭ ۇلكەن ۇلى جوشىنىڭ جەر ۇلەسى، ەرتىستىڭ باتىسىندا، قايالىق (جەتىسۋ) پەن حورەزم شەكاراسىنان باستاپ، ساكسين مەن بولگار جەرلەرىنە دەيىن، ياعني تاتار جىلقىلارىنىڭ تۇياعى تيگەن جەرلەردى الىپ جاتتى. وسىلايشا، قازاقستان اۋماعى ءۇش موڭعول ۇلىسىنىڭ قۇرامىنا كىردى: كوپ بولىگى - ەلدىڭ سولتۇستىگىندەگى دالا كەڭىستىگى جانە ەرتىستىڭ جوعارعى اعىسىنان الكولگە دەيىنگى ارالىق، سونداي- اق ودان ءارى باتىسقا قاراي ىلە جانە سىرداريا وزدەندەرىنە دەيىنگى جەر جوشى ۇلىسىنىڭ قۇرامىنا كىردى. وڭتۇستىك جانە وڭتۇستىك- شىعىس قازاقستان - شاعاتاي ۇلىسى، ال سولتۇستىك- شىعىس جەرلەرى - وگەدەي ۇلىسىنىڭ يەلىگىندە بولدى. ءبىز ءۇشىن جوشى ۇلىسىنىڭ قىزىق، ويتكەنى ءدال وسى اۋماقتا قازاق مەملەكەتتىلىگى قالىپتاسىپ، دامىدى».
ەرتىستەن اتىراۋعا دەيىنگى كەڭ بايتاق جەردە كەيىنگى كوك وردانىڭ نەگىزى بولعان دەشتى قىپشاقتىڭ ۇلى ۇلىسىن قۇردى. شاعاتاي ورتا ازياداعى يەلىكتەرگە قوجالىق ەتتى. ەل تاريحىن زەردەلەپ جۇرگەن ادەبيەتشى- عالىم تۇرسىن جۇرتباي جوشىنىڭ قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ باستاۋىندا تۇرعانىن: «قالاي دەگەنمەن دە، جوشى شىڭعىس حاننىڭ ورداسىنان ءبولىنىپ قالدى دا، دەشتى قىپشاقتاعى تۇركى تىلدەس تايپالاردىڭ باسىن قوسىپ، تاۋەلسىز دەربەس مەملەكەت قۇرۋعا كىرىستى. بۇل بۇگىنگى قازاق جەرىن قامتيتىن ۇلىس ەدى. سوندىقتان دا زەرتتەۋشىلەر ءبىراۋىزدان جوشىنى ءبىرتۇتاس قازاق حاندىعىنىڭ نەگىزىن سالۋشى ادام رەتىندە باعالايدى»، - دەپ كورسەتەدى.
«نەگىزىنەن جوشىنىڭ ءومىر جولىنا قاراپ وتىرساق، ونىڭ اكەسى شىڭعىسپەن ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى كوپتەگەن قايشىلىقتى جايلاردىڭ بولعاندىعىن ەل اراسىنداعى اڭگىمەلەر مەن زەرتتەۋشىلەر ەڭبەكتەرىندەگى جازبالاردان بايقايمىز. ول - جوشى ولىمىنە قاتىستى اڭىز- اڭگىمەلەر مەن تاريحشىلار قالدىرعان جازبالاردا ايقىن بايقالادى. تاريحشى ءجۇزباني: «جوشى قىپشاقتاردىڭ جەرى مەن سۋى، اۋاسىن كورگەن كەزدە، دۇنيەدە بۇدان ارتىق جەردىڭ، بۇدان ارتىق ساف اۋانىڭ، ءمولدىر سۋدىڭ بولۋى مۇمكىن ەمەس ەكەنىن ۇعىپ، قىپشاقتاردى جاقسى كورىپ كەتكەنى سونشا، ءوزى وسىندا قالىپ، بۇل ەلدى بۇلىنشىلىكتەن ازات ەتۋگە بەل بايلاعان. ول ءوزىنىڭ پىكىرلەس ادامدارىنا: «شىڭعىس قاعان، ءسىرا، الجىعان، ويتكەنى وسىنشاما جەردى ويرانداپ، مۇنشا حالىقتى قىرعىنعا ۇشىراتتى. سوندىقتان مەن اڭعا شىققان كەزدە اكەمدى ءولتىرىپ، مۇسىلماندارمەن وداق قۇراتىن شىعارمىن»، - دەگەندى ايتقان. ونىڭ بۇل ويىن شاعاتاي سەزىپ قاپ، اكەسىنە جەتكىزگەن دە، اكەسى وعان بىلدىرمەي ۋ بەرىپ ولتىرۋگە ءامىر ەتكەن» دەپ جازدى»، - دەيدى ءسابيت جامبەك.
ايتۋىنشا، ايبىندى حانزادا جوشىعا قاتىستى اڭگىمەلەردە ونىڭ اكەسى شىڭعىستىڭ وزگە بالالارىمەن وتكىزگەن قۇرىلتايعا قاتىسپاي قالعانى دا ايتىلادى. سونىمەن بىرگە شىڭعىس پەن جوشى اراسىنداعى قايشىلىقتا، جوشىنىڭ بولمىسى، قىپشاق تايپالارىنا كوزقاراسى، ىشكى مۇددەسى، كوزدەگەن مۇراتى تۇرسىن جۇرتبايدىڭ اتالمىش ەڭبەگىندە بىلايشا بەرىلىپتى:
«قاھارىنان قار ەرىپ، زاھارلى دەمىنە مۇز قاتقان قاعاننىڭ قارعىسىنان قورىقپاي قۇرىلتايعا دا قاتىسپاي، دارالانىپ، قالعان جوشىنىڭ بۇل قارسىلىعىنىڭ ورىندى سەبەپتەرى دە بار ەدى. ەرجۇرەك، الىپ كۇشتىڭ يەسى، زەرەك تە ءبىلىمدى، ءادىل جوشىنىڭ شەشەسى بورتە قوڭىرات قىزى ەدى جانە ول تۇڭعىش ۇلىنا مەركىت تايپاسىنىڭ ىشىندە تۇتقىندا جۇرگەندە جۇكتى بولعان ەدى. وگەي ۇلدى وكپەگە تەپپەسە دە، وزەگىن ءۇزىپ بەرمەگەن شىڭعىس ونى سىناۋ ءۇشىن جانە تۇركى ءتىلدى جۇرتقا وشىكتىرۋ ماقساتىمەن بىرەسە مەركىتتەرگە، بىرەسە نايمان مەن كەرەيگە، ەڭ سوڭىندا قىپشاقتارعا قارسى سوعىسقا ايداپ سالدى. قاعاندىق مۇددەنى كوزدەگەن جوشى جانىن ايامادى، ۇنەمى جەڭىسكە جەتىپ وتىردى. سوندىقتان دا قاتال اكە وعان قاستاندىق جاسامادى ءارى قالعان ۇلدارىنىڭ شەشەسى بورتەنىڭ كوڭىلىن قيمادى. اقىلى تولىپ، ءوز ەركىن بيلەي باستاعان كەزدەن بىلاي جوشى قانتوگىسكە قارسى شىعىپ، جاۋلاپ العان ەلىن جاپپاي قىرىپ سالماي، مامىلەمەن كوندىردى جانە قالالاردى قيراتپادى. ءوزى ءبىلىم جولىنا قۇمارتتى. ءبىراق شىڭعىس وعان كىتاپتىڭ ورنىنا قالقان، قالامنىڭ ورنىنا قىلىش ۇستاتتى».
«قازاق اراسىندا جوشىنىڭ ءولىمى جونىندە ءار ءتۇرلى اڭگىمە تاراعان. ونىڭ بىرىندە - جوشى اڭ اۋلاپ جۇرگەندە، جارالانعان قۇلاننىڭ ايعىرى شايناپ ءولتىردى دەسە، ال ەكىنشىسىندە اتتان قۇلاپ، موينى ءۇزىلىپ ءولدى دەلىنەدى. ءۇشىنشى ءبىر اڭگىمەدە جەكە بيلىككە ۇمتىلىپ، اكە ىرقىنا كونبەي، اساۋلىق تانىتقان ۇلىن شىڭعىس ارنايى جەندەتتەرىن جىبەرىپ، بەل ومىرتقاسىن ءۇزدىرىپ ءولتىرىپتى- مىس دەلىنەدى.
بۇل جايتتى عالىم-جازۋشى م. ماعاۋين: «شىڭعىستىڭ ۇلكەن ۇلى جوشى اڭدا جۇرگەندە قازا بولعان. مازارى قاراعاندى وبلىسىنىڭ تەرريتورياسىنداعى كەڭگىر وزەنىنىڭ بويىندا تۇر. كۇنى بۇگىنگە دەيىن كۇيشىلەر كەت- بۇعانىڭ جوشى ءولىمىن ەستىرتۋى دەپ «اقساق قۇلان، جوشى حان» اتتى كۇي تارتادى. قازاق شەجىرەلەرىنىڭ ايتۋىنشا، نايماننىڭ ءبىر بۇتاعى بالتالى - وسى كەت-بۇعادان تاراعان ۇرپاق. حالىق ولەڭدەرىندە كەت-بۇقا ەسكىدە وتكەن باتاگوي اقساقال رەتىندە ەسكە الىنادى»، - دەپ جازادى. وسىنداي اڭىزدى ورتاعاسىرلىق «شادجارات ال- اتراك» (تۇرىكتەر شەجىرەسى) اتتى پارسى تىلىندە ⅩⅤ عاسىردا جازىلعان تاريحي ەڭبەكتەن دە كەزدەستىرۋگە بولادى»، - دەپ تولىقتىردى پروفەسسور.
ول اتاپ وتكەندەي، مۇندا شىڭعىس حانعا جوشى ءولىمىن ەستىرتۋشى كەت-بۇعا ەسىمى ۇلى جىرشى، كەيدە اتالىق جىراۋ دەپ بەرىلەدى. وسى اڭىزداردىڭ بارلىعىنىڭ مازمۇندارى بىردەي بولىپ كەلەدى.
«قالاي دەسەك تە جوشى حان قازاق دالاسىندا، ۇلىتاۋ جەرىندە ولگەنى ايقىن. ونىڭ دالەلدى ايعاعىنداي، بابا تاريحتىڭ كۋاسىندەي، كونە زاماننىڭ كوزىندەي، ەسكەرتكىش بوپ، جەزقازعان قالاسىنان 45 شاقىرىمداي جەردە كەڭگىر وزەنىنىڭ سول جاعاسىندا جوشىنىڭ ەسكى مازارى سول كۇيىندە ءالى تۇر. قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ باستاۋىندا تۇرعان، بارشا قازاق حاندارى مەن سۇلتاندارىنىڭ ارعى اتاسى، قازاق حالقىنىڭ قۇرامىنداعى تورە اۋلەتتەرىنىڭ ءتۇپ باباسى، قازاق تاريحىندا وشپەس ءىز قالدىرعان، ابزال دا ايبىندى ۇرپاق بەرگەن جوشى ەسىمى ءوزىمىزدىڭ ءتول تاريحىمىزدا اسا اسپەتتەلىپ، ۇلىقتالۋى قاجەت دەپ ويلايمىز»، - دەپ تۇيىندەدى ءسابيت جامبەك.
ايتا كەتسەك، الماتىدا جوشى ۇلىسىنىڭ 800 جىلدىعىنا وراي ۇيىمداستىرىلعان حالىقارالىق كونفەرەنسيادا تورونتو ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ عالىمى دجيۋ-يۋپ لي «قازاقتاردى جوشى حان قۇرعان ۇلىستىڭ نەگىزگى مۇراگەرى دەۋگە بولادى» دەپ پىكىر بىلدىرگەن ەدى.
اۆتور
اسلان وسپانوۆ