يپوتەكا الۋ نەگە ءتيىمسىز بولىپ كەتتى

باسپانا - بۇگىنگى قوعامداعى باستى ماسەلەنىڭ ءبىرى. مەملەكەتتىك باعدارلامالار ارقىلى ءبىراز ازامات يپوتەكالىق نەسيە الىپ، باسپاناعا قول جەتكىزدى.

بۇل قولىندا ءۇي الۋعا جەتەتىن قاراجاتى جوق حالىق ءۇشىن دە، بانكتەر ءۇشىن دە ءتيىمدى ءادىس. تابىسى كۇنكورىس كوزىنەن ارتىلمايتىن كوپشىلىكتىڭ قالتاسىنا نارىقتاعى يپوتەكالار ارتىق سالماق سالادى. سەبەبى، تۇرعىن ءۇي باعاسى كۇن ساناپ قىمباتتاماسا، ارزانداماق ەمەس. ەلىمىزدەگى مەملەكەتتىك يپوتەكا باعدارلامالارى ءتيىمدى مە؟ ولاردىڭ ەرەكشەلىگى قانداي، كىم باسپاناعا ۇمىتكەر بولا الادى؟ تولىعىراق قازاقپارات ساراپشىسىنىڭ ماتەريالىنان وقي الاسىزدار.

يپوتەكا الاتىندار كوبەيىپ جاتىر

بيىل ەلىمىزدە باسپانانى نەسيەگە الاتىن ادام سانى كوبەيگەن. جىل باسىنان بەرى قارىزعا ءۇي العىسى كەلگەن ادامدار 4 تريلليون 800 ميلليارد تەڭگەگە يپوتەكا راسىمدەپ ۇلگەرگەن. بۇل - بىلتىرعى كورسەتكىشتەن 4,5 پايىزعا كوپ.

باسپانانى يپوتەكاعا العانداردىڭ باسىم بولىگى استانالىقتار ەكەن. بانكتەر ەلوردا تۇرعىندارىنا 1 تريلليون 500 ميلليون تەڭگەگە جۋىق نەسيە بەرگەن. الماتىلىقتار 1 تريلليون تەڭگەگە يپوتەكا السا، قاراعاندى قالاسىنىڭ تۇرعىندارى 307 ميلليارد تەڭگەگە تۇرعىن ءۇي راسىمدەگەن. مالىمەتكە سۇيەنسەك، ۇلىتاۋ، جەتىسۋ وبلىستارىنىڭ تۇرعىندارى جىلجىمايتىن مۇلىك ءۇشىن ەڭ از يپوتەكا العان.

حالىقتىڭ تۇرعىن ۇيمەن قامتىلۋى

2022-جىلعى دەرەك بويىنشا، ەلىمىزدە تۇراتىن ءبىر ادامنىڭ تۇرعىن ۇيمەن قامتىلۋى 23,4 شارشى مەتردى قۇرادى. كورسەتكىش الدىڭعى جىلمەن سالىستىرعاندا 0,9 پايىزعا ارتقان. الايدا بۇل ءمان ب ۇ ۇ ستاندارتى سانالاتىن 30 شارشى مەتردەن ايتارلىقتاي تومەن. ب ۇ ۇ مالىمەتىنشە، دامىعان ەلدەردە جان باسىنا 30 شارشى مەتر تۇرعىن ءۇي بولۋى ءتيىس، بۇل - ەڭ تومەنگى ستاندارت. ال كەي ەلدەردە تۇرعىن ۇيمەن قامتاماسىز ەتۋ ءتىپتى 60 شارشى مەتردەن اسادى.

قازىرگى تاڭدا ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەر ۇسىناتىن يپوتەكاعا قولدانىستاعى تۇرعىن ۇيلەردەن نەمەسە تىكەلەي قۇرىلىس كومپانيالارىنان جاڭا باسپانا ساتىپ الۋعا بولادى. ال ونداي يپوتەكانىڭ جىلدىق سىياقى مولشەرلەمەسى شامامەن 20-21 پايىزدى قۇرايدى.

باستاپقى جارناسىز يپوتەكا الۋ ءۇشىن جىلجىمايتىن مۇلىكتى كەپىلگە قويۋ كەرەك. باسقا بىرەۋدىڭ اتىنداعى پاتەر نەمەسە جەكە ءۇي دە كەپىلزاتقا قابىلدانا بەرەدى. ايتا كەتەتىن جايت، ءۇيدىڭ لوكاتسياسىنا ەشقانداي شەكتەۋ جوق. ماسەلەن، يپوتەكا استاناداعى پاتەرگە راسىمدەلسە، كەپىلزاتقا قازاقستاننىڭ باسقا ايماعىنداعى باسپانانى ۇسىنۋعا بولادى. ءبىراق ءۇيدىڭ نارىقتىق باعاسى كوپ جاعدايدا يپوتەكا سوماسىنان 20 پايىزعا قىمبات بولادى. يپوتەكانىڭ شەكتى سوماسى 100 ميلليون تەڭگەگە دەيىن بارادى. ال مولشەرلەمەسى يپوتەكانىڭ مەرزىمىنە قاراي ەسەپتەلەدى. نەسيە نەعۇرلىم ۇزاق ۋاقىتقا راسىمدەلسە، اي سايىنعى تولەم از بولعانىمەن، باسپانا ءۇشىن تولەيتىن جالپى قارىز سوماسى سوعۇرلىم جوعارى بولادى. سوسىن كرەديت الاتىن ادامنىڭ جاسىنا شەكتەۋ بار. قارىز الۋشى، كوپ جاعدايدا، 60 تان اسپاۋى كەرەك دەگەن شارت قويىلادى. كەيبىر يپوتەكالاردا تولەپ بىتەتىن كەزدە زايم الۋشىنىڭ جاسى 70 تەن اسپاۋى ءتيىس دەگەن تالاپ قويىلادى.

ەلىمىزدە قانداي يپوتەكالىق باعدارلامالار بار؟

وتباسى بانكتە بىرنەشە يپوتەكالىق باعدارلاما بار.

ماسەلەن، «ءوز ءۇيىم» باعدارلاماسى بارلىق سالىمشىعا ارنالعان. ونىمەن 3,5 پايىزبەن يپوتەكا الۋعا بولادى. ءبىراق ءۇش جىلدىڭ ىشىندە ءۇيدى ساتىپ الۋعا قاجەتتى قاراجاتتىڭ 50 پايىزىن جيناۋ كەرەك. بۇدان بولەك، ارنايى باعالاۋ جۇيەسى بار. باعالاۋ كورسەتكىشى جىل سايىنعى سىياقى كولەمىمەن ەسەپتەلەدى. ەسەپشوتتا نەعۇرلىم كوپ اقشا بولسا، كورسەتكىش تە سوعۇرلىم جوعارى بولادى. تالاپ بويىنشا قارىز الۋشى 16 ۇپاي (باعالاۋ كورسەتكىشى) جيناۋى قاجەت، سوندا دەپوزيتىندە 3 جىل اقشا جيناقتاعان ادام تومەن پايىزبەن ءتيىمدى يپوتەكا الا الادى.

دەگەنمەن 20 پايىز باستاپقى جارنانى سالىپ، الدىن الا زايم الۋعا مۇمكىندىك بار. قالعان اقشانى بانك بەرەدى. ءبىراق نەسيە مولشەرلەمەسى 7 پايىز بولادى. بىردەن 50 پايىزىن قۇيعاندا ارالىق زايم بەرىلەدى. ونىڭ مولشەرلەمەسى دە 7 پايىز. ءبىراق دەپوزيتكە ءۇش جىل تولعاننان كەيىن مولشەرلەمە 5 پايىزعا دەيىن تۇسەدى. يپوتەكا مەرزىمى 6 اي مەن 25 جىل ارالىعىندا بولادى.

قازىر «شاڭىراق» جوباسى بويىنشا ءوتىنىم قابىلدانبايدى. سەبەبى «نۇرلى جەر» مەملەكەتتىك باعدارلاماسى توقتاتىلعان. ونىڭ ورنىنا تۇرعىن ءۇي-كوممۋنالدىق ينفراقۇرىلىمدى دامىتۋدىڭ 2023-2029-جىلدارعا ارنالعان تۇجىرىمداماسى قولعا الىندى. «باقىتتى وتباسى» باعدارماسى دا توقتاتىلدى. دەگەنمەن تۇرعىن ۇيگە مۇقتاج ازاماتتار 5 پايىزبەن ستاۆكامەن، ءۇي باعاسىنىڭ 10 پايىزىن العاشقى جارنا رەتىندە تولەپ، 20 جىلعا نەسيە الۋعا بولادى. ول ءۇشىن جەرگىلىكتى اكىمدىكتىڭ باسپاناعا مۇقتاج ازاماتتار تىزىمىندە بولۋ قاجەت.

سونىمەن قاتار ەلىمىزدە جەڭىلدەتىلگەن يپوتەكالىق باعدارلاما بار. ول - «7-20-25». بۇل باعدارلاما بويىنشا 7 پايىزدىق كرەديتتى 20 پايىز العاشقى جارنامەن 25 جىلعا الۋعا بولادى.

باعدارلاما تالاپتارى:

ءوتىنىم بەرگەن ادامنىڭ باسقا باسپاناسى بولماۋى كەرەك؛

يپوتەكا تەك جاڭادان سالىنعان ۇيلەرگە بەرىلەدى، ول باسپانانىڭ قۇجاتى دا بولۋى شارت؛

باسپانانىڭ باعاسى شەكتى سومادان اسپاۋعا ءتيىس (استانا، الماتى، اقتاۋ، اتىراۋ مەن شىمكەنتتە - 25 ميلليون تەڭگە، قاراعاندى مەن تۇركىستاندا - 20 ميلليون، باسقا ايماقتاردا 15 ميلليون تەڭگە)؛

ايتا كەتەيىك، 7 پايىزدىق يپوتەكانى ءبىر رەت قانا الۋعا بولادى. بيىلدان باستاپ بۇل باعدارلاماعا توقسان سايىن 100 ميلليارد تەڭگەدەن بولۋگە شەشىم قابىلداندى. ءبىراق ليميت تەز تاۋسىلىپ قالىپ جاتىر. سوعان قاراماستان ۇلتتىق بانك ءوز شەشىمىن وزگەرتپەي وتىر. سەبەبى باعدارلامانىڭ اقشاسىن بىردەن ءبولىپ بەرسە، باسپانا نارىعىندا سۇرانىس كۇرت كوتەرىلەدى. سونىڭ سالدارىنان باعا ءوسىپ كەتەدى.

«يپوتەكا الۋعا اسىقپاۋ كەرەك»

بۇل تۇستا ەكونوميست ساراپشى ماقسات حالىق يپوتەكالىق باعدارلامالاردىڭ ءبارى ءتيىمسىز بولىپ قالعانىن العا تارتادى.

«قازىر يپوتەكالىق باعدارلامالاردىڭ ءبارى ءتيىمسىز. 7-20-25 ءتيىمدى ەدى، قازىر ونىڭ وزىنە شەكتەۋ قويىلدى. ۇكىمەت ءتيىمدى يپوتەكالىق باعدارلاما جاساۋعا قاۋقارسىز بولىپ وتىر. قازىر ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەردىڭ يپوتەكالىق نەسيەلەرىنە قاراساق، 20 پايىز بولىپ تۇر. بۇل يپوتەكالىق نەسيە العان ازامات وتە قيىن قارىزدىڭ شىرماۋىنا باتادى دەگەن ءسوز. سوندىقتان ءدال قازىرگى ۋاقىتتا ازاماتتارىمىزعا يپوتەكالىق شارتقا وتىرۋعا اسىقپاڭىزدار دەپ كەڭەس بەرەمىن»، - دەپ اتاپ ءوتتى ەكونوميست.

«يپوتەكالىق نەسيە ءتيىمدى بولۋى ءۇشىن ەڭ اۋەلى ەلدەگى ينفلياتسيامەن كۇرەسۋ قاجەت»

ساراپشى ءوز سوزىندە الەمدىك تاجىريبەدە مەملەكەتتىك يپوتەكا جايلى ءسوز قوزعاپ، يپوتەكالىق نەسيە ءتيىمدى بولۋى ءۇشىن ەڭ اۋەلى ەلدەگى ينفلياتسيامەن كۇرەسۋ قاجەت ەكەنىن تىلگە تيەك ەتتى.

«جالپى الەمدىك تاجىريبەگە قاراساق، مەملەكەتتىك يپوتەكا 3-4 پايىزبەن بەرىلەدى. اسىرەسە، دامىعان ەلدەردە سولاي. ۇلتتىق بانكتىڭ ءتوراعاسى اۋىسىپ، 6- قازاندا بازالىق پايىز مولشەرلەمەسى تومەندەدى. بازالىق پايىز مولشەرلەمەسى تومەندەگەندە نەسيە پايىزى دا ءبىرشاما تومەندەۋى قاجەت. ءبىراق بىزدە قارقىندى ينفلياتسيا ساقتالىپ وتىر. 14 پايىز دەڭگەيىندەگى ينفلياتسيا - ول از ەمەس»، - دەدى ول.

«ونىڭ ۇستىنە، امەريكادا دوللاردىڭ بازالىق مولشەرلەمەسى قاراشادا تاعى كوتەرىلۋى مۇمكىن دەگەن بولجام بار. ونداي بولسا، دوللار تاعى كۇشەيەدى. تەڭگەمىزدىڭ بازالىق پايىز مولشەرلەمەسى تومەندەسە، تەڭگە سايكەسىنشە قۇنسىزدانادى. وسىنداي قاراما-قارسى ماسەلەلەر بار. مەنىڭ ويىمشا، يپوتەكالىق نەسيە ءتيىمدى بولۋى ءۇشىن ەڭ اۋەلى ەلدەگى ينفلياتسيامەن كۇرەسۋ قاجەت. اقشا-نەسيە ساياساتىندا ينفلياتسيالىق تارگەتتەۋ ساياساتى دۇرىس جۇرسە - ينفلياتسيا دا تومەندەيدى. يمپورتتىق تاۋارلاردىڭ ورنىن الماستىرا الاتىن ونىمدەر كوپتەپ شىعارىلۋى كەرەك. سول كەزدە بىزدە ينفلياتسيا تۇراقتالىپ، تەڭگە قۇنسىزدانباي، يپوتەكالىق پايىز مولشەرلەمەسى ءبىرشاما تۇسەتىن ەدى. ول ءۇشىن ۇكىمەت دۇرىس جۇمىس ىستەۋ كەرەك»، - دەدى ماقسات حالىق.

باسپانا قىمباتتاي بەرە مە؟

ۇلتتىق ستاتيستيكا بيۋروسى تۇرعىن ءۇي نارىعىنداعى باعا وسكەنىن مالىمدەدى. ءبىر جىلدا (2022-جىلعى تامىزعا قاراعاندا بيىلعى تامىزدا) جاڭا تۇرعىن ۇيلەر باعاسى 4,4 پايىز ءوسىپ، پاتەرلەردى قايتا ساتۋ باعاسى 2,9 پايىز تومەندەگەن. سونىمەن قاتار، بيۋرو اباتتاندىرىلعان تۇرعىن ءۇيدى جالعا الۋ تولەمى وتكەن جىلعى ءتيىستى ايمەن سالىستىرعاندا 2023-جىلعى تامىزدا 17 پايىزعا ارتقانىن مالىمدەدى. وڭىرلەر بويىنشا جاڭا ۇيلەردىڭ باعاسى ءبىر جىلدىق ماندە اقتاۋدا - 18 پايىز، سەمەيدە - 16 پايىز، پاۆلوداردا 15,5 پايىز ەڭ كوپ قىمباتتاعان.

سونىمەن قاتار جۋىردا «وتباسى بانك» ءتوراعاسى ءلاززات يبراگيموۆا قازاقستاندا جىلجىمايتىن مۇلىك باعاسى قانداي بولاتىنى تۋرالى پىكىر بىلدىرگەن بولاتىن. ونىڭ سوزىنشە، بۇگىنگى ينفلياتسيالىق احۋالمەن باعانىڭ تومەندەۋى مۇمكىن ەمەس.

«مەن جىلجىمايتىن مۇلىك نارىعىنىڭ ساراپشىسى رەتىندە جالپى ينفلياتسيا دەڭگەيى جاعدايىندا پورتفەلدىك ينۆەستيتسيالارمەن اينالىسپايتىن، قۇندى قاعازدار نارىعىندا جۇمىس ىستەمەيتىن ادامدار سالاتىن نەگىزگى كاپيتالدىڭ ءتۇسۋى ەكىتالاي دەپ ويلايمىن. ويتكەنى ينفلياتسيا ازىق-تۇلىك ەمەس تاۋارلارعا دا اسەر ەتىپ وتىر. سوندىقتان ءبىز ساراپشى رەتىندە باسپانا باعاسىنىڭ ءتۇسۋىن كۇتىپ وتىرعان جوقپىز»، - دەدى «وتباسى بانك» باسشىسى.

ەكونوميست ماقسات حالىقتىڭ پايىمىنشا، باعانىڭ تۇسكەنى ەمەس، تۇراقتالعانى ماڭىزدى.

«باستاپقى نارىقتىڭ وزىندە كوپتەگەن كومپانيالار ءبولىپ تولەۋ جۇيەسىن قوستى. سونىمەن قاتار «كولىك قوياتىن ورىندى تەگىن بەرەمىز» دەگەن سياقتى نەشە ءتۇرلى قادامدارعا بارىپ جاتىر. ونىڭ ءبارى بەلگىلى ءبىر دارەجەدە باعا وزگەرەتىنىن، ءبىراق قاتتى تومەندەمەيتىنىن كورسەتەدى. ويتكەنى قۇرىلىس كومپانيالارى داعدارىسقا ۇشىرايدى. ول جەردە جۇمىس ىستەيتىن ازاماتتار جۇمىسسىز قالادى. سوندىقتان بىزگە باعانىڭ تۇسكەنى ەمەس، تۇراقتالعانى كەرەك»، - دەدى ول.

جوعارىدا ايتقانىمىزداي، بۇگىندە ەۋروپا نەمەسە ا ق ش- تىڭ تۇرعىن ۇيمەن قامتاماسىز ەتۋ كورسەتكىشتەرىمەن سالىستىرعاندا، ءبىزدىڭ حالىقتىڭ باسپانامەن قامتىلۋ رەيتينگىندە تومەنگى ورىندا تۇرمىز. بيىلعى ءبىرىنشى توقساندا رەسپۋبليكاداعى ورتاشا اتاۋلى ايلىق جالاقى 340,6 مىڭ تەڭگەنى قۇرادى. ءبىر جاعىنان جالاقى 2019-جىلعى ورتاشا كورسەتكىشتەن (186,8 مىڭ تەڭگە) 82,3 پايىزعا كوبەيدى دەسەك تە، ەكىنشى جاعىنان، بۇل ءوسىم ينفلياتسيانى جاپپايدى. وعان قوسا جالاقىنىڭ ساتىپ الۋ قابىلەتى ءبىر جىلدا 0,6 پايىزعا تومەندەگەن. وسىلايشا، جالاقىنىڭ وسۋىنە قاراماستان، حالىقتىڭ باسىم بولىگى كەدەيلەنىپ بارادى. وسى تۇستا، حالىق جەڭىلدەتىلگەن يپوتەكالىق نەسيەلەۋ باعدارلاماسىنا مۇقتاج بولىپ وتىر.

اۆتور ۆەنەرا جولامان قىزى