يتبالىقتار ءولىمىن زەرتتەۋ ءۇشىن زاڭناماعا وزگەرىستەر قاجەت - ەكولوگ
استانا. KAZINFORM - ماڭعىستاۋدا يتبالىقتار قىرىلىپ جاتىر. 28-قازاندا اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگى كاسپي تەڭىزىنىڭ جاعالاۋىنان 100 دەن اسا يتبالىقتىڭ ولەكسەسى تابىلعانىن حابارلاعان ەدى. كوپ وتپەي بۇل سان 300 گە جۋىقتادى.
جانۋارلاردىڭ بۇلايشا قىرىلۋىنىڭ سەبەبى ازىرگە بەلگىسىز، نەگىزى يتبالىقتار 24-قازاننان بەرى ولە باستاعان. وسى ورايدا Kazinform ءتىلشىسى ق ر ەكولوگيا جانە تابيعي رەسۋرستار مينيسترلىگى قوعامدىق كەڭەسىنىڭ مۇشەسى جانە ECOJER قاۋىمداستىعىنىڭ ماڭعىستاۋ وبلىسى بويىنشا ايماقتىق ەكولوگيالىق كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى ادىلبەك قوزىباقوۆقا حابارلاسىپ، ماسەلەنىڭ سەبەبىن بىلۋگە تىرىستى.
- جالپى، كاسپيدە يتبالىقتاردىڭ قىرىلۋ وقيعاسى جىل سايىن قايتالاناتىن سەكىلدى. شامامەن قازىر تەڭىزدە قانشا يتبالىق بار، ولار جىل سايىن ازايىپ جاتىر ما، الدە كەرىسىنشە كوبەيىپ جاتىر ما؟
- راسىندا دا يتبالىقتاردىڭ ءولىمى جىل سايىن تىركەلەدى. بۇل تەك يتبالىقتارعا عانا ەمەس، باسقا جانۋارلارعا دا قاتىستى. ءبىراق مەن بۇل وقيعالاردى تابيعي زاڭدىلىققا جاتقىزار ەدىم. جانۋارلاردىڭ سانى كوبەيگەن سايىن ءولىمى دە ارتادى. مىسالى، 100 مىڭ يتبالىقتىڭ 1 پايىزى - 1 مىڭ. جىل سايىن وسىنشا كولەمدە قىرىلسا - قالىپتى جاعداي.
ال وسى جولى تابىلعان 300 دەي يتبالىق پوپۋلياتسيا سانىنىڭ (ەگەر 100 مىڭ دەپ قاراستىراتىن بولساق - رەد.) بار بولعانى 0,3 پايىزىن قۇرايدى. ماسەلە يتبالىقتىڭ ولىمىندە ەمەس، ناقتى قاداعالاۋ مەن باقىلاۋدىڭ بولماۋىندا.
كاسپي تەڭىزىندە ءارتۇرلى اقپارات كوزدەرى بويىنشا 100 مىڭنان 300 مىڭعا دەيىن يتبالىق بار دەپ ايتىلادى. مىنە، ناقتى ساناق، مونيتورينگ، باقىلاۋ جۇمىستارىنىڭ بولماۋىنان سانىن تاپ باسىپ ايتا المايمىز. سوندىقتان يتبالىق سانى كوبەيىپ جاتىر نەمەسە ازايىپ جاتىر دەپ توپشىلاپ سويلەۋ قيىن.
- يتبالىقتاردىڭ قىرىلۋىنا ءارتۇرلى سەبەپتەردى ايتۋشىلار بار. ءبىرى ءوندىرىستىڭ اسەرىنەن دەسە، كەيبىرى اۋرۋلاردى العا تارتادى. ءسىزدىڭ ويىڭىزشا، ونىڭ باستى سەبەبى نەدە، قانداي فاكتورلاردى اتار ەدىڭىز؟ ماسەلەنى قالاي قولعا العان ءجون؟
- جوعارىدا ايتىپ وتكەنىمدەي، قازىر ناقتى اقپاراتقا قول جەتپەي وتىر. سۋدىڭ لاستانۋى، تابيعي قۇبىلىستار، براكونەرلەر قۇرعان اۋ نەمەسە كەمەلەردىڭ دە زاردابى تيگەن بولۋى مۇمكىن. وسى فاكتورلاردىڭ ءبىر دە بىرەۋىن جوققا شىعارمايمىن جانە ناقتىسىن دا ايتا المايمىن. تەك پىكىر بىلدىرۋمەن شەكتەلۋگە ءماجبۇرمىز. ەگەر مونيتورينگ جۇمىستارىنا تاۋەلسىز ساراپشىلار، ارنايى ءبىلىمى بار ماماندار تارتىلسا، وندا ناقتى دەرەكتەردى ۋاقىتىندا بىلەر ەدىك. ول اقپاراتتار الەۋمەتتىك جەلىلەردە جاريالانىپ وتىرۋى كەرەك.
ءبىراق مۇنداي جاعداي بولماعاندىقتان اركىم سان قيلى پىكىرىن جازا بەرەدى. مىسالى، الەۋمەتتىك جەلىلەردە ادامدار «مۇمكىن ولار اۋىرىپ قالعان شىعار، تەڭىزدە مۇناي توگىلگەن شىعار» دەپ ءوز بەتىنشە بولجاپ جاتادى. بۇل سوزدەردى ايتۋعا، جاريالاۋعا ءبىز تىيىم سالا المايمىز. ويتكەنى قوعامنىڭ دا، ەكولوگتاردىڭ دا قولىندا دالەل جوق. ءوز كەزەگىندە ءبىز وندىرىستىك ورىندارعا بارىپ، سەبەپسىز ايىپ تاعا المايمىز. كوردىڭىز بە، ارەكەت ەتۋ ءۇشىن تاعى دا ناقتى دايەكتەرگە بارىپ تىرەلەمىز.
بۇعان جول بەرمەۋ ءۇشىن ماسەلەنى زەرتتەۋگە تاۋەلسىز ساراپشىلاردى تارتۋ قاجەت. ءبىراق مۇندا دا كەدەرگىلەر جەتەرلىك. مىسالى، ق ر كاسىپكەرلىك كودەكسىنە سايكەس، تاۋەلسىز ساراپشىلاردى تەك قانا مەملەكەتتىك بيۋجەتتەن قارجىلاندىرىلاتىن كومپانيالار ەسەبىنەن تارتۋعا بولادى. تەك وسىدان سوڭ ولاردى تەكسەرىسكە ەكولوگيا دەپارتامەنتى مەن پروكۋراتۋرا شاقىرىپ، جۇمىستارعا ارالاستىرا الادى.
ەگەر ولار بيۋدجەتتەن قارجىلاندىرۋعا تاۋەلدى بولسا، قالاي تاۋەلسىز ساراپشىلار دەپ اتاي الامىز؟ مەنىڭ ويىمشا، مونيتورينگتىك جۇمىس كەزىندە مەملەكەتتەن قارجى المايتىن، تەك تابيعات جاناشىرى ەسەپتەلگەن ماماندار شاقىرتىلۋعا ءتيىس. ال بۇل پروتسەستى جوعارىدا ايتقان كاسىپكەرلىك كودەكسكە ءتيىستى وزگەرتۋلەر ەنگىزىپ قانا ىسكە اسىرامىز. وسى ۇسىنىسىمىزدى تالاي مارتە جيىنداردا ايتىپ ۇلگەردىك.
- اڭگىمەڭىزگە راقمەت!
***
اشىق دەرەككوزدەردە ⅩⅩ عاسىردىڭ باسىندا كاسپي تەڭىزىندە 1 ميلليوننان استام يتبالىق مەكەن ەتكەنى تۋرالى اقپاراتتار ءجيى كەزىگەدى. ال 2005-جىلى جۇرگىزىلگەن ساناق بويىنشا، كوك ايدىندا شامامەن 110 مىڭ يتبالىق قالعانى انىقتالدى. دەمەك، 1 عاسىردىڭ ىشىندە 10 ەسەدەي ازايعانىن توپشىلايمىز.
ايتسە دە 2020-جىلى كاسپيدە 170 مىڭعا جۋىق يتبالىق بارى، ياعني، قايتا كوبەيە باستاعانى بەلگىلى بولدى. جالپى، ەكولوگتار يتبالىقتاردىڭ كاسپيدىڭ سولتۇستىگىندە كوپ بولاتىنىن العا تارتادى. بۇل جەرگە جەتۋ ءۇشىن ولار تۇرىكمەنستان شەكاراسىنان باستاپ جايىق وزەنى ساعاسىنا دەيىنگى ميگراتسيالىق ءدالىزدى پايدالاناتىن كورىنەدى. ال بۇل ءدالىزدىڭ كوپ بولىگى لاستانىپ ۇلگەرگەنى ايتىلعانىمەن، عىلىمي نەگىزدەر بولماي تۇر.