تابيعي ءوسىم ساقتالعاندا قازاق 100 ميلليوننان اسقان الىپ ەل بولار ەدى - سماعۇل ەلۋباي
استانا. قازاقپارات - 1897-جىلى رەسەي يمپەرياسى تۇڭعىش حالىق ساناعىن وتكىزدى. وسى ساناق قورىتىندىسى بويىنشا قىرعىزدار - 200 مىڭ، تاجىكتەر - 350 مىڭ، تۇرىكپەندەر - 280 مىڭ، وزبەكتەر - 726 مىڭ، سارتتار - 968 مىڭ، قاراقالپاقتار - 104 مىڭ، قازاقتار 4 ميلليون 84 مىڭ ادام دەپ كورسەتىلدى. وسىندا كورسەتىلگەن ورتالىق ازيا حالىقتارى، ياعني ءبىزدىڭ كورشىلەرىمىز، ارادان 120 جىل وتكەندە ءوز تابيعي وسىمىمەن، بۇگىندەرى، ءبىرى 26 ەسە، ءبىرى 28 ەسە، ءبىرى 30 ەسە كوبەيىپتى.
تەك بۇگىنگە دەيىن قازاقتار عانا ەلىمىزدە نەبارى 3 ەسەدەن ءسال اسىپتى. «سوربۇلاقتىڭ باسىنا سورعا بولا قوندى اكەم» دەمەكشى، قازاقستاننىڭ سورىنا ستالين جىبەرگەن گولوشەكين تاپ بولماعاندا ءبىز دە بۇگىندە تابيعي وسىمىمىزبەن نە 26، نە 28 ەسە كوبەيىپ جالپى سانىمىز 100 ميلليوننان اسقان الىپ ەل بولىپ وتىرادى ەكەنبىز. بۇل - قاراپايىم اريفمەتيكا. مۇنى ەسەپتەۋ ءۇشىن دەموگراف بولۋ مىندەتتى ەمەس. تەك كوبەيتۋ كەستەسىن بىلسەڭىز بولدى.
قازاقستاننىڭ تۇڭعىش استاناسى ورىنبوردا قۇرىلعان تاريح ينستيتۋتىنىڭ تۇڭعىش ديرەكتورى ا. چۋلوشنيكوۆ 1921-جىلى جارىققا شىققان «وچەركي يستوري كيرگيز- كايساتسكوگو نارودا» اتتى كىتابىندا ستاتيستيكاعا سۇيەنە وتىرىپ، قازان توڭكەرىسىنە دەيىن قازاق حالقىنىڭ سانى 8,5 ميلليون ادام بولعانىن جازدى.
1919-جىلى وتكەن كەڭەستەردىڭ ءبىر سەزىندە تۇرار رىسقۇلوۆ ازامات سوعىسى جىلدارى، ياعني 1918-1919-جىلدارى، قازاق اۋىلى اق پەن قىزىلداردىڭ توناۋىنا ۇشىراپ، سالدارىنان 1 ميلليون 214 مىڭ قازاق اشتان قىرىلدى دەپ مالىمدەدى.
ال ازامات سوعىسىنان كەيىن 1920-1922-جىلدارى شىققان «پرودرازۆەرستكا» «بەرسەڭ قولىڭنان، بەرمەسەڭ جولىڭنان!» دەپ توناۋدى زاڭداستىرىپ، شارۋانىڭ الدىنداعى مالىن، قولىنداعى نانىن تارتىپ الدى. ماقسات - بىرەۋ. قالاداعى كەڭەس وكىمەتىن اسىراۋ. اۋىل نە بولسا و بولسىن. بۇل سۇرقيا ساياسات سالدارىنان اۋىل تاعى اپاتقا ۇشىرادى. الاشوردا اتىنان اشتىقپەن كۇرەس كوميسسياسىن باسقارعان جاس مۇحتار اۋەزوۆ 1922-جىل اياعىندا جاساعان بايانداماسىندا بۇل ەكىنشى اشتىقتان 1 ميلليون 700 مىڭ قازاق قىرىلدى دەدى.
ال گولوشەكين تۇسىنداعى ءۇشىنشى اشتىققا كەلەر بولساق، بۇل قازاقتىڭ باسىنا ورناعان ناعىز عاليماتيا بولدى. بۇل اشتىقتىڭ شىعۋىنا تاريح الدىندا ەكى باسشى جاۋاپكەر. ستالين مەن گولوشەكين. ەكەۋىنىڭ دە ۇلتى ورىس ەمەس. بۇل ەكى باسشى قازاقستاندا «كىشى وكتيابر» دەگەن دوزاقتى ورناتتى. اۋقاتتى شارۋالاردىڭ قاققاندا قانىن، سوققاندا ءسولىن الدى. حالىقتى باي-كەدەي دەپ ەكىگە ءبولدى. اۋقاتتى شارۋالاردى تاپ رەتىندە جويۋعا كىرىستى. بۇعان ستاليننىڭ 1930-جىلعى «كۋلاكتاردى تاپ رەتىندە جويۋ» جونىندەگى ايگىلى جارلىعى جول اشتى. 1928-جىلى باستالعان وسىناۋ توپالاڭنان قازاقستانداعى مال سانى 40 ميلليوننان قىسقارىپ 4 ميلليونعا ءبىر-اق ءتۇستى. حالىقتىڭ مالى ەت بولىپ ماسكەۋ، لەنينگراد، كۋيبىشيەۆ ءتارىزدى رەسەي شاھارلارىنا جونەلتىلدى. قازاقستان قالالارىنا تاراتىلدى.
مالشى حالىقتىڭ مالىن الۋ جانىن الۋمەن بىردەي ەدى. كەڭەستەرگە قارسى 360 تان استام كوتەرىلىس بولدى. شارۋالار قازاقستاندا، ۆولگا بويىندا، ۋكراينادا قارا شىبىنداي قىرىلدى. قازاقستاندا سول 1931-1932-جىلدارداعى اشتىقتان 2 ميلليون 300 مىڭ قازاق، 200 مىڭ ورىس شارۋاسى قىرىلدى.
قازاقستان جازۋشىسى ۆالەري ميحايلوۆ: «وتكەن عاسىر باسىندا نەبارى 15 جىل ىشىندە اشتىقتان قازاق جارتى حالقىنان ايىرىلدى. بۇنداي تراگەديا تاريحتا بۇرىن-سوڭدى بولعان ەمەس. بۇنى ءاربىر قازاق بىلۋگە ءتيىس!» دەپ جازدى.
قازاقستاندى بولشەۆيكتەر باسقارعان 15 جىل ىشىندە، 3 اشتىق سالدارىنان 5 ميلليونداي قازاق قىرىلدى. ناقاقتان-ناقاق. يمانى ۇيىرىلمەي، جانازاسى وقىلماي، سۇيەگى ەن دالادا شاشىلىپ قالدى. تاريح الدىنداعى وسىناۋ ورنى تولماس قىلمىسىن كومپارتيا 70 جىل بويى جاسىردى. ال شىندىقتى ايتقانداردى اۋىزعا ۇردى. تاريحى وقۋلىق، باسپا ءسوز ءتىلىن تىستەۋمەن وتىردى. تەك كسرو قۇلاعاننان كەيىن، تاۋەلسىزدىك تۇسىندا عانا اشتىق، رەپرەسسيا تۋرالى اڭگىمە باستالدى. 1992-جىلى قۇرىلعان مەملەكەتتىك كوميسسيا 300 مىڭنان استام جازىقسىز جاپا شەككەندى اقتادى. حالىقتىڭ ولگەنى ءتىرىلىپ، وشكەنى جاندى.
قازاقستان پرەزيدەنتىنىڭ جارلىعىمەن 1997-جىلدان باستاپ 31-مامىر «ساياسي قۋعىن سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى» بولىپ جاريالاندى. دۇرىسى «اشتىق جانە ساياسي قۋعىن- سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى» بولۋى كەرەك ەدى. جارلىقتا «اشتىق» ءسوزى بولمادى. وسى سوزدەن ۇركەتىن سانامىزداعى كەڭەستىك يدەولوگيا سالقىنى بولسا كەرەك. اشتىق - قازاقتىڭ تەڭ جارتىسىن جالماعان ۇلتتىڭ ۇلى قاسىرەتى. بۇل جالپىۇلتتىق قاسىرەت ۇلىقتالار كۇن 31-مامىردىڭ وتاندىق تاريحتاعى ورنى تىپتەن بولەك. ەندەشە، بۇل كۇن اتاۋىندا «اشتىق» ءسوزىنىڭ بولۋى ادىلەتتى دە الەۋەتتى تاريح تالابى دەپ بىلەمىز.
وتكەن جىلى قازاقستان پارلامەنتى عاسىر تولعان ۇلتتىق قاسىرەتىمىزگە تۇڭعىش رەت ورىندارىنان تۇرىپ ءبىر مينۋت ءۇنسىز تاعزىم ەتتى. بۇل ءماجىلىس ءتوراعاسى ە. قوشانوۆ باستاماسىمەن ارۋاقتار رۋحىنا ارنالعان وتكەن تۇنعىش پارلامەنتتىك رەسمي تاعزىم ەدى. بۇل ءىس-شارا 31-مامىر كۇنى پارلامەنتتىك دەڭگەيدە تاعى دا بولاتىنى بەلگىلى. ياعني قازاقستان حالقى، ۇلتتىڭ ۇلى قاسىرەتىن ءبىر اتانىڭ بالاسىنداي ۇيىسىپ جوعارى دەنگەيدە ۇلىقتاۋدى جالعاستىراتىنى بەلگىلى. ويتكەنى 31-مامىر - ۇلتىنا قاراماستان قازاقستان حالقىن ۇيىستىراتىن كۇن. جالپى ۇلت بولىپ اشتىق، رەپرەسسيا قۇرباندارىن ەسكە الاتىن كۇن.
الايدا 1992-جىلدان باستاپ ارحيۆ ماتەريالدارىن جيناۋ مەن جارىققا شىعارۋ جۇمىستارى باستالىپ كەتكەن بولاتىن. بۇل ساۋاپتى قوزعالىس سودان بەرى توقتامادى. 2020-جىلى پرەزيدەنت قاسىم- جومارت توقايەۆ سول كەزدەگى مەملەكەتتىك حاتشى ق. كوشەربايەۆقا اشتىق جانە قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن تولىق اقتاۋ جانە تاقىرىپقا قاتىستى ارحيۆ ماتەريالدارىن تولىق جيناۋ، جاريالاۋ جونىندە تاپسىرما بەرىپ، بۇل قوعالىسقا تىڭ سەرپىن بەردى.
ناتيجەسىندە، سەنات ءتوراعاسى م. اشىمبايەۆتىڭ باسشىلىعىمەن اشتىق جانە ساياسي قۋعىن-سۇرگىن ماتەريالدارىنىڭ كوپتومدىعى جاريالانا باستادى. ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن تولىق اقتاۋ جونىندەگى كوميسسياعا مەملەكەتتىك كەڭەسشى ە. قارين تىكەلەي باسشىلىق ەتتى. تاريحشىلاردىڭ ماڭداي تەر، تابان ەتىنىڭ ارقاسىندا بۇگىندە قولىمىزعا 30 تومدىق قىرۋار ارحيۆ ماتەريالدارى ءتيىپ وتىر. سونىڭ ارقاسىندا بۇگىندە قازاقستان تاريحى قايتا جازىلا باستادى. ياعني ءبىز كەڭەستىك يدەولوگيا سالقىنىنان ارىلا باستادىق. سول كەڭەستىك يدەولوگيا سالقىنىنان ارىلا باستاعان سايىن جارتى ۇلتتى جالماعان اشتىق جانە ساياسي-قۋعىن سۇرگىن قۇرباندارىن ۇلىقتاۋ دا جاڭارا تۇسپەك، جاڭعىرا تۇسپەك.
الايدا بۇل سالادا كەزەك كۇتىپ تۇرعان تاعى ءبىر جۇمىس بار. ول - قازاقستانداعى اشتىق پەن ساياسي قۋعىن-سۇرگىن تاقىرىبىن شەتەلدە ناسيحاتتاۋ. ءبىرلى-جارىم شەتەل زەرتتەۋشىلەرى ءتيىپ- قاشىپ بولسا دا بۇل تاقىرىپتا تام-تۇمداپ جازىپ كەلەدى. ال كەيىنگى جىلدارى شەتەلدىك ەكى عالىم قازاقستانداعى اشتىق جانە قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنا ەكى ۇلكەن مونوگرافيا ارنادى. ونىڭ ءبىرى، امەريكالىق تاريحشى - سارا كامەرون. ونىڭ «اشىققان دالا» اتتى مونوگرافياسى ا ق ش-تا 2020-جىلى شىقتى. ەكىنشىسى - تۇرىك عالىمى دجەميلە كىنادجى. ونىڭ «قازاقستانداعى ساياسي رەپرەسسيا» اتتى دوكتورلىق مونوگرافياسى انكارادا وتكەن جىلى شىقتى.
ءبىراق كىتاپتىڭ اتى - كىتاپ. تارالىمى شەكتەۋلى. اشتىق جانە رەپرەسسيا تاقىرىبىن تاراتۋدا وسى تاقىرىپقا ارنالعان كوركەم فيلمدەردىڭ ورنى بولەك. ەندەشە، بۇل تاقىرىپقا ارنالعان كوركەم فيلمدەردى شەتەلدىك ب ا ق وكىلدەرىنە، تاريحشىلارعا كورسەتۋدى قازاقستاننىڭ شەتەلدەگى ەلشىلىكتەرى قولعا الۋىنا ابدەن بولار ەدى. سوندا، وسىدان ءجۇز جىل بۇرىن بولشەۆيكتەر بيلىگى تۇسىندا قازاق حالقىنا جاسالىنعان قارالى قياناتتان الەم حاباردار بولار ەدى. ەكىنشىدەن، بۇگىنگى جەر باسىپ جۇرگەن ۇرپاقتىڭ، ياعني ءبىزدىڭ، كاليماسى قايىرىلماي، جانازاسى وقىلماي كەتكەن جارتى حالىق رۋحى الدىندا ءجۇزىمىز جارقىن بولا باستار ەدى. پەرزەنتتىك تاريحي پارىزىمىز وتەلە باستار ەدى. بۇنى جاساي الماساق - ەلدىگىمىزگە سىن.
سماعۇل ەلۋباي،
قازاقستان حالىق جازۋشىسى
Egemen Qazaqstan