يران-عايىپ. تاۋەلسىزدىك جىرلارى
ۇلى-وتانىم،وركەندەپ -وسكەن ەلىم،نۇر-استانام -
ەركە-جىر،
ەستى-ولەڭىم؟!
سەنى -
كورسەم:
ەرتەڭگە -
قوڭىراۋلاتىپ،
كىرە تارتقان -
تاۋەلسىز كوش كورەمىن!
كوش كورەمىن -
تاۋەلسىز... انىق باسقان،
كوشباسشىسى -
كەمەڭگەر،
حالىق -
حوشتان:
قىران-تۇعىر
قازاقتىڭ كۇن-بەينەسى -
جاس ابايلار جازاتىن -
الىپ داستان...
2
تاۋەلسىزدىك؟!
تالاۋراپ -
اتقان تاڭىمسىڭ،
شىعىپ،
قايتا ەنگەن -
جانىمسىڭ!
قاشان -
ەل ساناتىنا ەنگەنشە،
ادالداپ -
جەيتىن نانىمسىڭ!
قاسىقتاي -
قانى قالعانشا،
قورلانىپ -
ەستەن تانعانشا:
زاتىڭدى -
قويشى...
اتىڭا -
زار بولىپ،
وتكەندەر -
قانشا؟!
تاعدىردىڭ تارتىپ -
ازابىن،
تالىققاندا -
حالقىم -
قازاعىم:
ەكى اياعىڭ -
كوكتەن سالبىراپ،
ءتۇستىڭ-اۋ -
جەرگە،
عاجابىم!
ءتۇستىڭ-اۋ...
ءتۇستىڭ،
الىبىم،
نۇرلانتىپ -
دۇنيە-جارىعىن:
اينىماس -
اتا-زاڭىمنان،
التىن-قالىبىمدى -
تانىدىم...
...جۇرەگىمدەگى -
تۇنىق سەزىمسىڭ،
رۋحاني -
ۇلىق كەزىمسىڭ:
«كاليمەگە» -
ءتىلىمدى كەلتىرەر،
اقتىق دەم -
سوڭعى ءسوزىمسىڭ...
...تاۋەلسىزدىك!
3
اتا-زاڭىم -
مازمۇن-ءمانىم:
بارىم-جوعىم،
اشىم-توعىم،
ءتاجىم-تاعىم،
باعىم-سورىم...
...تاڭىرلىك تۇعىر -
تابيعي قالىپ،
پەندەلىك عۇمىر -
بەسىگىم-تابىت...
4
«ءسۇيدىم!» دەسەم -
بەرەمىسىڭ كەلىسىم؟!
«كۇيدىم!» دەسەم -
بەرەمىسىڭ كەلىسىم؟!
تاۋەلسىزدىك،
بارىمدى -
جوق ەنشىلەپ،
قايىرشىلىق كۇيگە ءتۇستىم -
سەن ءۇشىن!
سۇيگەندىكتەن -
بوساعا اڭدىپ جۇرگەنىم،
جەر شۇقىلاپ،
جەتىمسىرەپ كۇلگەنىم!
كۇيگەندىكتەن -
تەرى-قالتا «پىلدەردىڭ»،
تەڭگەسىنىڭ سىلدىرىنا -
«ۇرگەنىم»!
سۇيگەندىكتەن -
اقىن-عۇمىرىن كەشكەنىم،
ولەڭنەن - وق،
جىردان - قىلىش-كەسكەنىم!
كۇيگەندىكتەن -
شەنقور-جەمقور-جەبىردىڭ،
ىعىن ەسىپ،
ىڭعايىنا كوشپەدىم!
سۇيگەندىكتەن -
ءتاج-تاعىڭدى مىندەسەم،
تاڭىرىنەن بەزگەندەردى -
تىلدەسەم!
كۇيگەندىكتەن -
كەشە المايمىن كۇنىمدى،
قايعى - كەشەم،
زار - كەشەمىن،
مۇڭ - كەشەم!
سۇيگەندىكتەن -
«تاۋبە!» دەيمىن وسىعان،
تاۋىپ ميات -
تامعان كوزدىڭ جاسىنان!
كۇيگەندىكتەن -
تامىرىمدا قان تاسىنىپ،
جاۋار بۇلتتاي -
تۇنەرەم دە باسىلام...
...تاۋەلسىزدىك،
سۇيەم - سەنى،
سۇيەمىن!
سۇيگەندىكتەن -
توزاعىڭا كۇيەمىن:
كۇڭىرەنتكەن
قۇدىرەتىڭ الدىندا -
تاز-كەپەشتى
تاۋ-باسىمدى يەمىن!..
5
ۇرەي جوق، جوقتاي، ءتىپتى، وي-الاڭىم،
ۇيقىمنان - قام-قاپەرسىز ويانامىن:
قايعى ەمىپ، قاسىرەت جۇتپاي -
بۇرىنعىمشا،
20 جىل - ءومىر ءسۇردىم، دەي الامىن.
20 جىل - ءومىر ءسۇردىم، جىرداي عاجاپ،
ءوزىمدى - وزگەلەرگە قىلماي مازاق:
قورلىعىن كەك تۇتپايدى - باياعىشا،
كولدەنەڭ كوك اتتىمەن -
قىرباي قازاق...
...رۋحتاس، ءبىر اتانىڭ بالاسىنداي،
ەسكىنىڭ - بۇگىنگى ءدۇر-جاڭاسىنداي:
20 جىل، كىسى قۇساپ - كەشتىم عۇمىر،
اه ۇرماي، ازىپ-توزباي... الاسۇرماي.
نان جەيمىن... ۋايىم جەمەي -
شەر-كۇيىكتەن،
قارايمىن تومەنگىگە - ەڭ بيىكتەن:
بوستاندىقتا وتكىزگەن - 20 جىلىم،
20 ەسە ارتىق - بودان-ماڭگىلىكتەن.
6
ءبارى بار مەندە!
ادامعا ءتاننىڭ - ءبارى بار!
بولمىس-كەنىمنەن نە ىزدەسەڭ
سونىڭ تابىلار:
قانىمدا مەنىڭ - قايعىنىڭ
قۇيعان ۋى بار،
جانىمدا مەنىڭ - قۋانىشتىڭ
جيعان بالى بار!.
جۇرەك بار مەندە،
باۋىر بار،
ءبۇتىن وكپە بار،
وكپەڭ قارايسا - وزەگىڭدەگى ورتتەن
شوق تامار!
ادامعا ءتاننىڭ ماعان دا ءتانىن
جاريا عىپ،
سايراعان ءتىلدىڭ جازىعى، ءسىرا،
جوق بولار؟!
ءشول دە بار مەندە،
كول دە بار مەندە،
ورمان بار...
ورمانى كۇيگەن ارمانسىز عوي
دەپ قالماڭدار!
كۇلەمىن سىرتتاي،
جىلايمىن ىشتەي -
تاڭدانبا؟!
بولامىن كەششە،
بولامىن كەيدە پايعامبار!..
جاز دا بار مەندە،
كۇز دە بار،
قىس تا،
كوكتەم دە،
بار بولعان جاقسى -
بار، تەگى، كوپتىك ەتكەن بە؟!
كورىنگەننىڭ كوزسىز جەتەگىنە
ەرە بەرەتىن،
تەك، حايۋاننىڭ حايۋاندىعى
عانا جوق مەندە!
ءبارى بار مەندە!
ادامعا ءتاننىڭ - ءبارى بار!
بولمىس-كەنىمنەن نە ىزدەسەڭ
سونىڭ تابىلار..
7
قازاعىما.
وزىڭدىكى - ەلىڭ دە،
وزىڭدىكى - جەرىڭ دە.
ءوزىڭدى ءوزىڭ ەتكەن باق -
تاۋەلسىزدىك - تورىڭدە!
اسقار تاۋ دا - سەنىكى،
باقشا-باۋ دا - سەنىكى...
قالتقىسىز دوس پەنەن
قاتال جاۋ دا - سەنىكى.
اسىل شىقتى مۇرادىڭ،
ۇلتتار باسىن قۇرادىڭ.
كەرەڭ كۇيدەن ارىلدى -
تارس بىتكەن قۇلاعىڭ.
قارا، مىنا عاجاپقا:
تەڭدىك ءتيدى قازاققا -
ەزگىدەگى ۇرپاعىڭ،
ەندى، اينالماس مازاققا!
تەمىر ەتتىڭ ءتوزىمدى،
قۇلدىق-سەزىم بەزىندى.
الەمگە - اشىپ قارادىڭ،
باسىر بولعان كوزىڭدى.
وزىڭدىكى - تۋىڭ دا،
وت پەن اۋا، سۋىڭ دا.
حالىق بولۋدىڭ قامىن ەت،
بەلدى بەكەم بۋىن دا!
ۇمىت ەسكى زارىڭدى -
الاۋىزدىق سارىندى:
تارپاڭ-ءناپسىڭ توكپەسىن
ەتەكتەگى «تارىڭدى»؟!
...قاناتىڭنان قايرىلىپ،
قىر-ارقاڭنان مايرىلىپ:
«قوناق» - تاۋەلسىزدىكتەن،
قالا كورمە ايرىلىپ!..
8
تۇڭعىش پرەزيدەنتىمە.
قۇدىرەت-كۇشىڭ -
سەزلسن،
«قۇدايدان» سوڭ،
جاقىنىم:
شىرقاۋ-كوكتە -
وزڭسڭ، ال،
تومەندە -
اقىنىڭ!
تومەندە -
ول...
تۇڭعيىق -
تاس-تۇنەكتڭ
ىشندە:
ساۋلەڭدى-
شاش،
نۇر -
قۇيىپ،
جاسىنىڭدى -
تۇسرمە؟!
جاپىرىلىپ -
قوعاداي،
«قۇلداي» -
قۇراق ۇشامىن:
بىلەسىڭ -
ەت-ءتى،
وبال-اي،
ۋ -
«ءىشىپ» -
زار -
«قۇسامىن»؟!
شارشامايتىن،
تالمايتىن،
«الەمەتپەن» -
ايقاستىم:
ولمەي -
ايىعا المايتىن،
ۇزىلمەلى -
«ناۋقاسپىن»!
«سىبايلاستىق» -
دەيتۇعىن،
جان-جۇرەكتە -
«جارا» بار:
«دەرتىم» -
ۇڭگىپ...
«جەيتۇعىن»،
نادان -
اك-م-قارالار...
...كەيىپ تۇرىپ،
ايادىم،
«كەڭ» عوي -
ءبىزدىڭ وكىمەت:
دۇرىستاپ -
«قىزمەت-بايانىن»،
جازا المايدى -
ەكى بەت؟!
جازعانىڭ -
نە،
جۇرگىزىپ،
كوبى -
وقي دا المايدى:
سوندا،
«اقىماق» قىلعىزىپ،
ولار -
«كىمدى» الدايدى؟!
سوردان -
«سورپا» ساپىرىپ،
قۇيدى -
«سوپاق-استاۋعا»:
«ءالديىم» -
الەم-تاپىرىق،
انا-ءتىلىم -
«جاعىن» اشپاي ما؟!
...تابيعاتتاي -
ءيسىنپ،
جاقپاي -
بيلك كۇيەسىن:
سەزسەڭ،
شىركىن،
ءتۇيسىنىپ -
ولەڭىمنڭ كيەسىن؟!
9
اقىن-دوسىما.
قاندى قاساپ -
قىرعىن كەزدە... تۋعانبىز،
تۋا-سالا -
قوردىڭ جولىن قۋعانبىز:
باستا -
بيلىك بولماي...
بودان-كەمسەڭدەپ،
كوڭىل كىرىن -
كوز جاسىمەن جۋعانبىز!
عۇمىر كەشتىك -
سوي-قوعامدا
بەيسەنىم،
سارقىپ ىشتىك -
قايعى-شەردىڭ
گوي-ءسولىن!
سودان -
بولار...
ءوتتى -
جيرەن-ومىردەن:
كەڭشىلىگىڭ،
جاراسحانىڭ،
سەيسەنىڭ...
ءداۋىتالىڭ،
تىنىشبايىڭ...
ەرلانىڭ،
كورگە بىرگە كومىپ -
نۇرلى ارمانىن!
سودان -
بولار...
سەزدىك -
بىزدەر تىم ەرتە...
دۇنيەنىڭ -
وپاسىزىن،
جالعانىن!
سەزدىك -
بىزدەر...
ءدايىم
سەزىپ-بىلەمىز،
بىلەمىز دە -
بىلمەگەنسىپ جۇرەمىز:
تۋلاپ،
تۇياق سەرپپەيمىز -
قوي عۇرلىم،
مىڭق ەتپەيمىز -
باۋىزداڭىز...
-رەڭىز؟!
تىرنەكسىز -
تۇل...
وڭەزدەنىپ -
ءولى ەسەپ،
«جازعانىمىز» -
كىمگە قامساۋ،
نەگە سەپ؟!
ۇقپاي -
دالمىز!
بىزدەن گورى -
ءمۇتتايىم،
تاۋەلسىزدىك -
«جۇك» ارتپاعان
«توق-ەسەك»!
قان-كۇرەڭىپ،
شايپاۋ شابىت -
شاقىرىپ،
اڭگىلەنىپ،
شابىنادى -
ول -
اقىرىپ...
«ءتىرى» قالعان -
بىزدەر،
بەيكۇي...
بەيجىنىس،
ءدوي-قامشىدان -
ىققان...
بەينە...
ماقۇلىق...
سياقتانعان...
ساياق...
بوياق-تاقىمبىز،
تالتايامىز...
دەمەگىنە -
ماقۇلمىز!
وي،
سۇمدىق-اي،
ءبىز -
بەيداۋا...
كوز جۇمباي -
مارقۇمدانعان
ءهام
قۇلدانعان -
باقۇلمىز!
باقۇلمىز -
ءبىز...
قۇددى -
قۇلپىتاستايمىز،
باسىمىزعا -
«كاكى» ەتسە،
جاق -
اشپايمىز:
ماڭگۇرت،
توپاس،
توبىر،
كەششە،
ميعۇلا،
ىنجىق،
ولەز...
ءيى،
ىشقىرى -
بوستايمىز!
باقۇلمىز -
ءبىز...
دوستىم،
قامسىز...
قاپىلمىز...
جانسىز جىردى -
«جانازالاپ» جاتىرمىز:
جۇمىر جەردىڭ بەتىندەگى
ەڭ سورلى،
ەڭ بەيشارا،
ەڭ بەيباقىت -
اقىنبىز!
باقۇلمىز -
ءبىز...
10
اقىنىڭنان -
تۇڭىلمە،
رۋحىڭا -
ول -
ەگە!
حالقىم،
ءتۇپتىڭ-تۇبىندە -
جارايمىن ءبىر كادەڭە!
الەۋەتىڭ ءبۇلىندى -
اينالىپ مۇڭ-زارىما:
ءتىسىم كەسىپ ءتىلىمدى -
قارايامىن قانىما...
...قايعى جۇتقان ولەڭىم -
جارىلادى اعىنان:
نالەتىڭنىڭ،
ولەمىن -
ساعان اتقان وعىنان!
11
(شەر-تولعاۋ)
قايعى قانات قاقپاسىن،
قارعىس قاپىل اتپاسىن -
اتى بار دا، زاتى جوق
عارىپ بولۋدان ساقتاسىن.
حايىرىن بەرسىن ارتىنىڭ -
سىپىرۋىن سىپىردىق
بوداندىقتىڭ نوقتاسىن.
جوقپىز دەسەك - كۇپىرمىز،
بارمىز - بەلى بۇكىرمىز.
قۇلاق - مۇكىس، كوز - باسىر،
ءتىلى شۇبار ءبۇتىنبىز.
تاۋەلسىزبىز - قولداعى
قادىرىن بىلمەس التىننىڭ -
شۇكىر، شۇكىر، شۇكىرمىز.
ەلدىك كەرەك - ەس كەرەك،
قازاق - بايعۇس - بەس بولەك...
كەمەلدىكتىڭ ءتاڭىرى -
اقىلدان جوق ەش كومەك.
باۋىر - ءىرىپ بارادى،
بۇيرەك - ءشىرىپ بارادى،
وكپە - جانىپ وشكەن وت.
ءتور دەگەنىڭ - تۇيىقتاي،
ءور دەگەنىڭ - يىقتاي.
سانا - ءولى ۇيقىدا،
مي - سۋدان دا سۇيىقتاي.
الاۋىزدىق - اجداها
اشا ءتۇسىپ ارانىن
تارتادى كەپ ۇيىقتاي.
كۇن كەشەمىز بۇعىنىپ،
جان القىمعا تىعىلىپ.
باقىت بايەك ناپسىگە،
جەزوكشەدەي قىدىرىپ.
جەل وتىندە جەلكىلدەپ -
جۇرەك جۇرەك ەمەستەي،
باس ورنىندا - جۇدىرىق.
قورمىز دەسەك - نالەتپىز،
زورمىز دەسەك - الەكپىز.
اس ىشكەلى وتىرمىز
نامازسىز ءهام دارەتسىز.
اق-قارانى ەكشەمەي
ەكىلەنە بەرەتىن
ءتۇبى تەسىك شەلەكپىز.
ۇساقتالعان ءىرىمىز...
دەگەنمەنەن، ءتىرىمىز:
جاتتى بويدان ءتۇڭىلتىپ،
ءبىرىمىزدى ءبىرىمىز
جاقىن تۇتىپ سىيلاساق -
تىلەك قوسىپ تىلەككە،
سالماق سالىپ جۇرەككە -
ءبىر اتادان تارالىپ،
ءبىر انادان تۋعانداي،
ءبىر ەنەنى ەمگەندەي -
ءبىر جەڭنەن قول شىعارىپ،
ءبىر جاعادان باس كوتەرىپ -
جاندى اياماي قيناساق -
باياندى بولىپ ەركىمىز،
ايىعاردايىن دەرتىمىز،
ارىلاردايىن ءمىنىمىز -
يەن تۇزگە قاشپاستاي
ەل بولاتىن ءتۇرىمىز.
ءتۇسىپ سارا قالىپقا،
ۇمتىلاردايمىز جارىققا.
ازعىن توپاس توبىردىڭ
تالاق عىپ توزعىن كەبىنىن
اينالاردايمىز حالىققا -
اينالاردايمىز الىپقا!..
12
مەن -
قايدا جۇرسەم دە قازاقپىن:
ۇلى -
تۇرىك...
قىتاي جەرىندە!
مەن -
قايدا جۇرسەم دە ازاتپىن:
شىعان شەتتە دە،
تۋعان ەلىمدە!
مەن -
قايدا بارسام دا قازاقپىن:
الىپ -
اق ۇيدە...
قىزىل الاڭدا!
مەن -
قايدا بارسام دا ازاتپىن:
كۇللى الەمدە -
بۇكىل عالامدا!
مەنىڭ قازاقتىعىم -
رۋحاني ازاتتىعىمدا:
بەرىشتەيىن بەركىن،
ەسكەن جەلدەي ەركىن!
مەنىڭ ازاتتىعىم -
قاراپايىم قازاقتىعىمدا:
قويدان مومىن قوڭىر،
دارحان دالا كوڭىل...
...تاۋبەلىكپەنەن -
تاڭى اتقان،
قازاقتى -
قۇداي جاراتقان:
اقىل-ويىنا -
التىن جالاتىپ،
جان-جۇرەگىنە -
نۇرىن تاراتقان!
13
ۇجىماق باردا -
توزاق بار،
راحات باردا -
ازاپ بار:
ازعانىمدى -
ەل ەتتى،
توزعانىمدى -
جەر ەتتى،
شەتەلدەن كەلگەن -
قازاقتار!
تاڭىردەي جەبەپ -
توتەننەن،
سۇراتپاي ساۋعا -
بوتەننەن:
تۇنەگىمدى -
جارىق قىلدى،
توبىرىمدى -
حالىق قىلدى،
قازاقتار -
كەلگەن شەتەلدەن...
از-قۇنارىمدى -
تاۋىپ...
جايلاندىم،
ماڭگى ولمەسكە،
ەندى...
اينالدىم!
يران-عايىپ