يۋنەسكو تىزىمىندە قازاقتىڭ قانداي مۇرالارى بار؟

استانا. قازاقپارات - الەم بويىنشا ءاربىر ۇلتتىڭ وزىنشە سيپاتى بولادى. ۇلتتىق كود دەپ تۇسىندىرىلەتىن بۇل سيپات ونىڭ مادەنيەتىندە، بىلىمىندە، تىلىندە كورىنۋى مۇمكىن. ءبىرىنىڭ ءتىلى، ەكىنشىسىنىڭ ءدىنى ەرەكشە بولسا، ەندى ءبىرىنىڭ ءبيى نەمەسە تابيعاتپەن بايلانىسى وزگەلەرگە قاراعاندا باسقاشا كەلەدى. وسى ەرەكشەلىكتەردىڭ ءبارىن الەم جۇرتى ماتەريالدى ەمەس (رۋحاني) مادەني مۇرا (اعىلشىنشا intangible cultural heritage) دەيدى. ماقالا بارىسىندا ەلىمىزدىڭ وسى مۇراسى جايىنا توقتالىپ، الەمدىك مادەني مۇرا تىزىمىنە ەنگەن بايلىعىمىز جايىندا توقتالامىز.

بۇل قانداي مۇرا؟

يۋنەسكو (اعىلشىنشا UNESCO) 1945 -جىلى قۇرىلعاننان كەيىن الەم بويىنشا عىلىم مەن ءبىلىم، مادەنيەت سالاسىن دامىتۋعا ەڭبەك ەتەدى. قۇرامىندا 200-گە جۋىق مۇشە ەلى بار ۇيىم مادەني مۇرانى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن العاش رەت 1972 -جىلى «الەمدىك مادەني مۇرا» دەپ ارنايى كونۆەنتسيا قابىلداعان. بۇل قۇجاتقا سايكەس «الەمدىك مادەني مۇرا» تىزىمىنە ەنگەن ءاربىر نىسان ءوزىنىڭ مەملەكەت اۋماعىندا قورعالۋى ءتيىس جانە جاھاندىق دەڭگەيدە ناسيحاتتالۋى كەرەك. بۇل تىزىمگە قازاقستان اتىنان تۇركىستانداعى ياساۋي كەسەنەسى مەن الماتى وبلىسىنداعى «تامعالى تاس» باستاعان بارلىعى 5 ەسكەرتكىش ەنىپ تۇر.

وتكەن عاسىردىڭ 90-جىلدارى يۋنەسكو مۇشەلەرى بەيزاتتىق مۇراعا دا كوڭىل اۋدارۋ كەرەكتىگىن ايتا باستادى. بۇل ماقساتتى سوزدەن ىسكە اسىرۋ ءۇشىن 2001 -جىلى يۋنەسكو ءوز مۇشە مەملەكەتتەرى مەن قوعامدىق ۇيىمدار اراسىندا ارنايى ساۋالناما جۇرگىزدى. ناتيجەسىندە، 2003 -جىلى حالىق ورىنداۋشىلىق ونەرى، مەرەكە تويلاۋ، ءدىني-عۇرىپتار، نانىم-سەنىمدەر، ءداستۇرلى ونەر (قولونەر) جايلى بىلىمدەر، ت. ب. ماتەريالدى ەمەس (رۋحاني) مادەني مۇرالاردى قورعاۋ كونۆەنتسياسى دايىندالدى.

كونۆەنتسيا بويىنشا يۋنەسكو- نىڭ بەيزاتتىق مادەني مۇرانىڭ رەپرەزەنتاتيۆتى تىزىمىنە ەنگەن ەلەمەنتتەر الەمدىك مۇرا رەتىندە تانىلادى. ونى الەم تاراپىنان دا، ۇسىنعان ءوز مەملەكەتى تاراپىنان دا ساقتاۋ جولدارى قاراستىرىلىپ، مۇراگەرلەردى (سول ەلەمەنت تۋرالى ءبىلىمى بار ادام) ناسيحاتتاۋ مىندەتتەلەدى. ەگەر جوعالۋ ءقاۋپى بولسا، ارنايى گرانت ءبولىپ قايتا جاڭعىرتىپ الۋى كەرەك.

الەمدىك ءتىزىم

2003 -جىلى ارنايى كونۆەنتسيا قابىلدانعاننان كەيىن، الەم حالقى بىرتىندەپ ءوز مەملەكەتىندە زاڭ نورمالارىن كونۆەنتسياعا ساي لايىقتاي باستادى. ناتيجەسىندە، 2008 -جىلدان باستاپ جىل سايىن جاھاندىق ونەر مەن ءبىلىم ادامزاتتىڭ رۋحاني مۇراسى تىزىمىنە ەنىپ ءجۇر. يۋنەسكو-نىڭ رەسمي سايتىندا كورسەتىلگەن مالىمەتكە سايكەس، وسى كۇنگە 130 استام مەملەكەتتەن بار-جوعى 700-گە جۋىق ەلەمەنت تىزىمدە تۇر.

بۇل قاتاردا الپاۋىت مەملەكەتتەر ا ق ش، قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسى، رەسەي فەدەراتسياسىمەن قاتار، كامبودجيا، بوتسۆانا، پاناما سياقتى ەلدەردىڭ دە مادەني مۇرالارى بار. مىسالى، ارگەنتينا اتىنان «تانگو» بي ونەرى، مەكسيكادان «ولىلەر مەيرامى»، «دارۋىشتەر ءبيى» (تۇركيا)، رەسەيدىڭ «حوروۆودى» سياقتى تانىمال ەلەمەنتتەردى ايتۋعا بولادى.

الەمدىك تىزىمگە ەنۋ ءۇشىن ءبىرقاتار تالاپتى ورىنداۋ كەرەك. ەڭ الدىمەن ۇسىنىلعان ەلەمەنتتى ۇستاۋشى مۇراگەرلەردىڭ ۆيدەو جانە جازباشا رۇقساتى قاجەت. كەيىن ەلەمەنت جايىندا اعىلشىن مەن فرانتسۋز تىلىندە تانىستىرۋ بەينەبايانى تۇسىرىلەدى. ەڭ سوڭىندا ارنايى انكەتا تولتىرىلىپ، وكىلەتتى ورگاننان يۋنەسكو-نىڭ باس شتابىنا ۇسىنىس حات جىبەرىلەدى. جىل سايىن (كەيدە جىلىنا ەكى رەت) ۇيىمنىڭ مۇشەلەرى جينالىس اشىپ، بارلىق ۇسىنىستاردى قاراستىرادى.

قازاقستان ەنشىسى

2011 -جىلى قازاقستان ماتەريالدى ەمەس (رۋحاني) مادەني مۇرالاردى قورعاۋ كونۆەنتسياسىن راتيفيكاتسيالاپ، كەلەسى جىلى زاڭدى تۇردە قولدانىسقا ەندى. وسى ۋاقىتقا دەيىن 13 ەلەمەنت ادامزات مۇراسى رەتىندە يۋنەسكو تىزىمىندە تۇر.

● 2014 -جىل

قازاقستان اتىنان ەكى نوميناتسيا ۇسىنىلدى. ءبىرى - «قازاقتىڭ ءداستۇرلى دومبىراداعى كۇي ونەرى» (1)، ەكىنشىسى - «قىرعىز بەن قازاقتىڭ كيىز ءۇيدى دايىنداۋدىڭ ءداستۇرلى بىلىمدەرى مەن داعدىلارى» (2).

«قازاقتىڭ ءداستۇرلى دومبىراداعى كۇي ونەرى» نوميناتسياسى قازاقتىڭ دومبىرادا كۇي تارتۋ ونەرىنە ارنالعان. نەگىزگى ماقساتى - بايىرعى كۇي ورىنداۋ مانەرىن ساقتاپ قالۋ. ەلەمەنتتىڭ مۇراگەرلەرى رەتىندە كۇيشى قاۋىم دەپ كورسەتىلگەن.

«قىرعىز بەن قازاقتىڭ كيىز ءۇيدى دايىنداۋدىڭ ءداستۇرلى بىلىمدەرى مەن داعدىلارى» ەلەمەنتى حالىقارالىق جوبا رەتىندە تانىستىرىلدى. تىزىمدە كورسەتىلگەن اقپاراتقا سايكەس، قازاقستانمەن قاتار قىرعىزستان دا كيىز ءۇي قۇرۋ ونەرىنىڭ يەلەرى.

● 2015 -جىل

بۇل جىلى ءبىر عانا نوميناتسيا دايىندالعان. «ايتىس ونەرى» (3) نوميناتسياسىن قىرعىزستان مەن قازاقستان بىرلەسە دايىنداپ وتكىزگەن. ادامزاتتىڭ مادەني مۇراسى رەتىندە دە حالىقارالىق ءوتىنىم دەپ كورسەتىلگەن.

● 2016 -جىل

بۇل جىلى ءۇش بىردەي ەلەمەنت (ەكەۋى حالىقارالىق) ەنگەن.

(4) دەپ ۇسىنىلعان ەلەمەنتتىڭ حالىق اراسىندا باسقاشا دا اتاۋلارى بار دەپ كورسەتىلگەن: جۇقا نان، شەلپەك، جۇقپا نان، جاي نان، قامىر، پاتەر، باتەر، باتەر نان، قاتتاما نان، قۇداي نان. بۇل ەلەمەنتتى ازەربايجان، يران، قازاقستان، قىرعىزستان، تۇركيا بىرلەسىپ دايىنداعان. وسى ونەردى مەڭگەرگەن بارلىق ادام مۇراگەر دەپ تانىلادى.

«قازاق كۇرەسى» (5) نوميناتسياسى ۇلتتىق سپورت ءتۇرى رەتىندە قازاق حالقى اراسىندا كەڭ تارالعان دەپ كورسەتىلگەن. جىل سايىن الەم مەن ازيا/ەۋروپا چەمپيوناتتارىمەن قاتار، ەل ىشىندە «قازاقستان بارىسى» ءتۋرنيرى وتكىزىلىپ تۇراتىنى باياندالعان.

«ناۋرىز مەرەكەسى» (6) اۋعانستان، ازەربايجان، ءۇندىستان، يران، يراك، قازاقستان، قىرعىزستان، پاكىستان، تاجىكستان، تۇركيا، تۇرىكمەنستان، وزبەكستان مەملەكەتتەرىنە ورتاق دەپ بىرلەسىپ جاساقتالعان نوميناتسيا رەتىندە تۇر.

2017 -جىل

بۇل جىلى قازاقستان اتىنان دەربەس ەلەمەنت باق سىنادى. «اسىق اتۋ» (7) دەپ اتالاتىن ويىن ءتۇرى ەجەلدەن قازاق دالاسىندا قولدانىستا بولعانىن جانە قازىرگى تاڭدا حالىق اراسىنا ناسيحاتتاپ جۇرگەن «اسىق اتۋ» فەدەراتسياسى جايىندا اتاپ وتكەن.

2018 -جىل

«قازاق جىلقى وسىرۋشىلەرىنىڭ كوكتەمگى مەرەكەلىك سالت- داستۇرلەرى» (8) نوميناتسياسى اتا سالتتى ۇستاپ جۇرگەن حالىق ءبىلىمى جايىندا. انكەتادا كورسەتىلگەن مالىمەتكە سايكەس، حالىق ىشىندە بۇل ەلەمەنت قىمىزمۇرىندىق، بيە بايلاۋ، ايعىر قوسۋ دەپ تە اتالا بەرەدى ەكەن.

«قورقىت اتا: ەپيكالىق مادەنيەت، حالىق اڭىز اڭگىمەلەرى جانە اۋەندەرى» (9) ەلەمەنتى حالىقارالىق ۇسىنىم رەتىندە جىبەرىلگەن. ۇسىنىم يەلەرى ازەربايجان، قازاقستان جانە تۇركيا. نوميناتسيادا قورقىت اتا حالىق جىرشىسى، مۋزىكانت، باتاگوي اقساقال رەتىندە كورسەتىلگەن.

● 2020 -جىل

«توعىزقۇلاماق» ويىنى (10) ەنگىزىلدى. بۇل بارلاۋدى جانە ستراتەگيالىق ويلاۋدى دامىتاتىن ويىن ءتۇرى دەپ تانىستىرىلعان ەكەن. قازاق ەلىمەن بىرگە تۇركيا مەن قىرعىزستان ۇسىندى.

● 2021 -جىل

وسى جىلى ءبىر حالىقارالىق جوبا ۇسىنىلدى. بىرىككەن اراب امىرلىكتەرى، اۋستريا، بەلگيا، چەحيا، فرانسيا، گەرمانيا، ۆەنگريا، يتاليا، قازاقستان، كورەي رەسپۋبليكاسى، موڭعوليا، ماروككو، پاكىستان، پورتۋگاليا، قاتار، ساۋد ارابياسى، يسپانيا، سيريا سياقتى بارلىعى 18 مەملەكەت ۇجىمداسا وتكىزگەن «قۇسبەگىلىك ونەر» (11) ەلەمەنتى ماتەريالدى ەمەس (رۋحاني) مادەني مۇرا دەپ تانىلدى.

● 2022 -جىل

بۇل جىلى ەكى ەلەمەنت (بىرەۋى حالىقارالىق) ەنگەن.

قازاقستان جەكە ءوزى مەملەكەت تاراپىنان «ورتەكە» (12) ءداستۇرلى ورىنداۋشىلىق ونەر دەپ ۇسىندى.

بۇل جىلى «قوجاناسىر اڭگىمەلەرى» (13) دەگەن اتپەن حالىقارالىق ۇسىنىم دا جاسالىپ، ماقۇلدانعان ەكەن. ۇسىنىم يەلەرى: ازەربايجان، قازاقستان، قىرعىزستان، تاجىكستان، تۇركيا، تۇرىكمەنستان، وزبەكستان.

 

رۇستەم نۇركەنوۆ

aikyn.kz