ىشكى تۋريزم نەگە دامىماي وتىر؟

استانا. قازاقپارات - ىشكى تۋريزمدى دامىتۋ - مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ وسى سالاداعى باسىم باعىتتارىنىڭ ءبىرى. ەلىمىزدە جەرگىلىكتى تۋريستىك ورتانىڭ يميدجىن قالىپتاستىرۋ، تارتىمدىلىعىن ارتتىرۋ جونىندەگى جۇمىستار كەيىنگى جىلدارى جۇيەلى جۇرگىزىلىپ كەلەدى.

ەڭبەك دەمالىسىندا قولى ۇزىندار، قالتاسى كوتەرەتىندەر الەمنىڭ، الىس-جاقىن شەتەلدەردىڭ كەرەمەت كۋرورتتارىندا، ايتۋلى جاعاجايلارىنا، جەتىسۋداعى الاكولگە، قىرعىزستاننىڭ ىستىقكولىنە نەمەسە وزبەكستاننىڭ مينەرالدى سۋلارىنا بارسا، جەرگىلىكتى قارا حالىقتىڭ باسىم كوپشىلىگى كورپەسىنە قاراپ كوسىلىپ، مەركە- رادون، مانكەنت، جاڭاقورعان، سارىاعاش سىندى دەمالىس ورىندارىمەن شەكتەلەدى.

تابيعاتى تارتىمدى اقسۋ-جاباعىلى، كوكساي، بەرىكقارا، تاۋ سامالى سياقتى جەرلەرگە دەمالۋعا بارۋدى قاناعات ەتىپ جۇرگەندەر دە كوپ. ءتىپتى وعان مۇمكىنشىلىگى بولماعاندار اۋىلدارىنا ات باسىن بۇرىپ، تۋعان جەرگە بارىپ اۋناپ-قۋناپ قايتادى. ارينە، ەڭبەك دەمالىسىن جوعارى دارەجەدە ءتيىمدى وتكىزىپ، بويعا كۇش-قايرات جيىپ، سەرگىپ-سەرپىلىپ، تىڭ ويلار تاۋىپ قايتقانعا نە جەتسىن. ول دا - مادەنيەتتىلىكتىڭ ءبىر قىرى.

ىشكى تۋريزمدى دامىتۋ ماسەلەسى اياسىندا تاراز، جامبىل وڭىرىندەگى ەل كولەمىنە جاقسى تانىس ەكى ەمدەۋ- ساۋىقتىرۋ، دەمالىس ورنى تۋرالى اڭگىمەلەكپىز. «مەركە- رادون» ساناتوريى - سۇرانىسقا يە دەمالىس ورىندارىنىڭ ءبىرى. تاۋ شاتقالىنا ورنالاسقان شيپاجاي ماڭىنداعى تىنىشتىق ادامعا ەرەكشە اسەر ەتەدى. قىسى-جازى مۇندا كەلۋشىلەر سانى ءبىر ازايمايدى. اسىرەسە جاز ايلارىندا ورىن تاپپايسىڭ. ءتۇۋ سوناۋ باتىستاعى ماڭعىستاۋ، اتىراۋ، ورال، اقتوبە، ورتالىقتاعى قاراعاندى، استانا، پاۆلودار وڭىرلەرىنەن ات تەرلەتىپ دەمالىپ، ەمدەلۋگە كەلەتىندەر كوپ. ءبارىن قىزىقتىراتىنى - شيپالى رادوندىق مينەرال سۋى مەن كەربەز سۇلۋ تابيعاتى.

بۋىندار، بەل- ومىرتقا، جۇرەك- قان، گينەكولوگيالىق اۋرۋلارعا رادون سۋىنىڭ شيپالىق قاسيەتى اسا زور.

وكپە-تىنىس جولدارى اۋرۋلارىنا تاۋدىڭ ساف تازا اۋاسى ەرەكشە اسەر ەتەدى. كەلۋشىلەر تەك رادون ۆاننالارىن الۋمەن شەكتەلمەيدى، مۇندا ماسساج، پارافينمەن ەمدەۋ، فيزيوتەراپيالىق ەمدەر كەڭىنەن قولدانىلادى. ديەتالىق تاماق تا دەنساۋلىققا كوپ پايدالى. ولاردان بولەك، تابەتى بارلارعا قىمىز، ساۋمال سۋسىندارى تاعى بار. قىسقاشا قايىرعاندا، وندا بارىپ ەمدەلگەنىڭىزگە ەش وكىنبەيسىز.

دەگەنمەن مۇندا ءالى دە بولسا قالاۋىن تاۋىپ، يگەرىلەتىن ىستەر جەتەرلىك. ساناتوري- شيپاجاي اۋماعىن اباتتاندىرۋعا كوڭىل ءبولىپ، گۇلزارلاردى كوبەيتۋ، كىشى ارحيتەكتۋرالىق قۇرىلىستاردى جاڭارتۋ، قوسىمشا ورىندىقتار ورناتىپ، تابانجولدار جاساپ، وزەن جاعالاۋلارىن تارتىپكە كەلتىرۋ قاجەت-اق.

وڭىردەگى تاعى ءبىر كوزتارتار تاماشا دەمالىس ورنى - جۋالى اۋدانىنداعى «كوكساي» شاتقالى. حالىق جازۋشىسى شەرحان مۇرتازا كوكسايدى ءبىراز شىعارمالارىنا ارقاۋ ەتكەن. شەراعاڭ ەڭبەك دەمالىسىن اتاقتى كۋرورت، ساناتوريلەردە وتكىزگەننەن گورى، تۋعان توپىراعى مىڭبۇلاققا، تالاپتىعا كەلىپ، ەل-جۇرتپەن ديدارلاسىپ، ءبىر مەزگىل اتپەن سەرۋەندەپ، تاۋدىڭ ساف اۋاسىمەن تىنىستاپ، ءمولدىر سالقىن سۋىنا شومىلىپ، ارمانسىز دەمالىپ قايتقاندى ۇناتادى ەكەن.

كوز قىزىقتىرار كورىكتى تابيعاتىمەن، ساف تازا اۋاسىمەن، سۇيەككە دەيىن قاريتىن سالقىن ءموپ- ءمولدىر تاۋ وزەنىمەن تالايدى تامساندىرعان كوكساي شاتقالى تارازدان تىم قاشىق ەمەس. بار بولعانى 70 شاقىرىمداي جەردە. ونىڭ 18 شاقىرىمى اسفالتتانباعان، تەگىستەلگەن تاس جول. جول قىرعىز اعايىندارمەن شەكارالاس ايماققا تاياۋ وتەدى، مەملەكەتتىك شەكارا بەلگىلەرى ءار جەردەن كورىنىس بەرەدى.

كۇنشىعىس جاقتا تەرەڭ قۇز - كوكساي كانونى. ايتۋشىلار بۇل كانون تەرەڭدىگىمەن، كورىكتىلىگىمەن ەلىمىزدەگى شارىننان كەيىنگى ەكىنشى ورىن الادى دەيدى. ال شارىن – ا ق ش-تاعى كولورادو كانونىنان كەيىنگى الەمدەگى ەڭ تەرەڭ قۇزدىڭ ءبىرى. تاۋعا جاقىنداي بەرە باسىن اققالپاق شالعان، قار-مۇز باسقان تاكاپپار ماناس، شىڭعىس شىڭدارى مەن مۇندالايدى. ماناس شىڭى - تيان-شاننىڭ باتىس ايماعىنداعى ەڭ بيىك شىڭ (4800 مەتر). كوكساي وزەنى ەكى ەلدىڭ ەگىن شارۋاشىلىعىن قاجەتتى سۋمەن قامتاماسىز ەتىپ وتىر.

كوكساي شاتقالى كەيىنگى بىرەر جىلدىڭ مۇعدارىندا ءبىراز وزگەرىسكە ۇشىراپتى. تاۋدى ەكى جارىپ، كولىككە ىڭعايلى تاس جول جۇرگىزىلگەن، ەلەكتر ەنەرگياسىمەن قامتاماسىز ەتىلگەن. بۇرىنعى سۋ اعىسىن باقىلايتىن قىزمەتكەردىڭ ءۇي ماڭى شاعىن ەتنواۋىلعا اينالدىرىلىپ، 7-8 اقشاڭقان كيىز ۇيلەر تىگىلىپ، ايالداۋعا ىڭعايلى ساكىلەر تال- داراقتار كولەڭكەسىنە ورناتىلىپتى. اقكوبىك بولىپ تومەن ۇمتىلىپ، بۇلقىنىپ، سارقىراپ اعىپ جاتقان سۋى مول تاۋ وزەنى، ونىڭ قۇلاققا جاعىمدى سارقىراعان ءۇنى، تال-داراققا مالىنعان كورىكتى تاۋ بەتكەيلەرى، ءيسى جۇپار اڭقىعان وسىمدىكتەر الەمى، تازا، ساف اۋا، تىنىشتىق قۇشاعىنداعى نىلدەي كوك اسپان، كوككە ورانعان بەتكەيلەر كەز كەلگەن ادامدى وزىنە ىنتىق ەتەدى.

«كوپ جىلدار بويى يگەرۋسىز جاتقان كوكساي شاتقالىن كوپشىلىك راقاتىن كورەتىن دەمالىس ورنىنا اينالدىرۋ يدەياسى 2018 -جىلى كەلدى. 40 گەكتار جەردى 49 جىلعا جالعا الىپ، كەزدەسكەن قيىندىققا قاراماي، قولعا العان جۇمىستى بىرتە-بىرتە يگەرىپ جاتىرمىز. ارنايى جوبامىزدى 2024- 2026 -جىلدارى ىسكە اسىرامىز. وعان 4,5 ميلليارد تەڭگە قارجى جۇمساماقپىز. 40 شاقتى جەرگىلىكتى تۇرعىندى تۇراقتى جۇمىسپەن قامتاماسىز ەتتىك.

تاۋ قويناۋىندا ەتنواۋىل ۇيىمداستىرىپ، تىنىعۋشىلاردى ساۋمالمەن، قىمىز، شۇباتپەن قامتاماسىز ەتىپ، بىرنەشە سپورت كەشەنىن، سۋ باسسەيندەرىن، اسحانا مەن ءدامحانا اشىپ، تاۋ شاتقالدارىنا تۋريستىك مارشرۋتتار جاساۋ، اتپەن ساياحات ۇيىمداستىرۋ ويىمىزدا بار. ءتىپتى بيىك تاۋ اڭعارىنداعى ءمولدىر سۋلى ايناكولگە سوقپاق جول ارقىلى تۋريستىك مارشرۋت اشساق دەيمىز. سونىمەن قاتار 40 ورىندىق ەكىقاباتتى ءقوناقۇي سالۋ دا - الدىمىزدا تۇرعان ماقسات. اناۋ بيىكتىككە كوتەرىلەتىن بەتوننان ساتىجول ارقىلى پانورامالىق الاڭ جاسادىق.

تاۋ بەتكەيىنە كاناتتى جول تارتىپ، قىس مەزگىلىندە قوناققا كەلگەندەردىڭ شاڭعى، شانامەن سىرعاناۋىنا مۇمكىندىك جاسادىق. كونكي تەبۋگە دە جاعداي جاسايمىز. سوندا «كوكساي» دەمالىس ورنى قىسى-جازى كوپشىلىككە ءۇزىلىسسىز قىزمەت ەتەتىن بولادى. بۇگىندەرى تازا اۋادا دەمالعىسى كەلەتىن قالا تۇرعىندارى از ەمەس. مۇندا اپتا سايىن 200- 250-گە جۋىق تىنىعۋشىلار ءبىر- ەكى كۇنگە كەلىپ- كەتىپ جاتىر. ايىنا ورتا ەسەپپەن 2000-نان استام ادام كەلەدى. ولارعا قىزمەت ەتۋ - ءبىزدىڭ باستى پارىزىمىز. ورىن جەتپەي، قينالىپ قالاتىن كەزدەرىمىز دە جوق ەمەس. الداعى جىلدارى دەمالۋشىلار سانى ارتا تۇسەتىنىنە كامىل سەنەمىز. وبلىس باسشىلىعىمەن 18 شاقىرىم اسفالت جول، گاز قۇبىرىن تارتۋ ماسەلەسىن قاراستىرىپ جاتىرمىز. تاس جولدىڭ كەدىر- بۇدىرى كوپ بولعاندىقتان، دەمالۋشىلار قينالىپ جەتەتىنىن كورىپ ءجۇرمىز.

جالپى، كوپتەگەن قيىندىق تۋىپ وتىرعانى جاسىرىن ەمەس. ءبىراق باسەكەگە قابىلەتتى بولساق، بولاشاقتا «كوكساي» دەمالىس ورنى جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ عانا ەمەس، شەتەلدىكتەردىڭ دە سۇرانىسىنا يە بولاتىن ەڭ كورىكتى دەمالىس ورنىنا اينالاتىنىنا سەنىمىمىز مول»، دەيدى دەمالىس ورنىنىڭ باسشىسى، جەرگىلىكتى كاسىپكەر نۇرمۇحامەد يساقوۆ.

وڭىردە تاڭعاجايىپ تاۋ شاتقالدارى، توعايلار از ەمەس. «كوكساي» شاتقالى - سولاردىڭ بىرەگەيى. ونىڭ جوعارى بولىگى، 1925 -جىلى بۇرىنعى كەڭەس وداعىندا العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ اشىلعان ايگىلى اقسۋ- جاباعىلى ۇلتتىق تابيعات قورىعىنىڭ بۋفەرلى ايماعى. تابيعاتىنىڭ سۇلۋلىعىنان بولەك، مۇندا سيرەك كەزدەسەتىن، ءتىپتى رەليكتى، ەندەميكالىق اعاشتار مەن سانداعان ءتۇرلى وسىمدىك بار.

زەرتتەۋشى عالىمداردىڭ ايتۋىنشا، شاتقالدا 1200-گە جۋىق وسىمدىك وسەدى. ەمدىك قاسيەتى بار وسىمدىكتەر دە از ەمەس. جويىلىپ بارا جاتقان، قورعاۋعا الىنعان بىرنەشە اعاشتار ءتۇرى، بۇتاقتار، وسىمدىكتەر دە كەزدەسەدى. تابيعاتتى ايالاي الماساق - بىزگە سىن. بارىمىزدى باعالاي بىلگەنىمىز ءجون. تابيعات پەن ادام - ەگىز ۇعىم. دەمالىس ورىندارىنا، تابيعاتقا ساياحات جاساپ شىققاندار تابيعاتقا جاناشىرلىقپەن قاراۋى كەرەك. سەبەپسىز، ءجونسىز بۇلاقتاردى لايلاپ، بۇتاقتاردى سىندىرىپ، شوپتەردى تاپتاپ، گۇلدەردى جۇلۋ ۇلكەن ابەستىككە جاتادى.

تابيعاتتىڭ جاۋى - ءورت. ونىڭ ورىن الۋ سەبەبى كوبىنە كوپ كەيبىر دەمالۋشىلاردىڭ مادەنيەتسىزدىگى، تاربيەسىنىڭ تومەندىگى، وشپەگەن تەمەكى تۇتقىلىن قالاي بولسا سولاي تاستاي سالۋ، جاققان وتتى سوندىرمەي كەتۋ، بالالاردىڭ وتپەن ويناۋى. دەمالىس ورنى اۋماعىن قورشاپ، وعان كىرىپ- شىعاتىن ارنايى قاقپا-ەسىك ورناتسا ارتىق بولماس ەدى. سوندا تىنىعۋعا كەلگەندەر بەيبەرەكەت ءجۇرىپ، شاشىپ-توگىپ، قورشاعان ورتاعا كوپ زالال كەلتىرمەس ەدى.

«تاعى ءبىر ويدا جۇرگەن ماسەلە - «كوكساي» شاتقالىندا سۋ ەلەكترستانساسىن سالۋعا ءوزى سۇرانىپ تۇرعان ىڭعايلى، ۇتىمدى ورىن بار. ول قازىرگى دەمالىس ورنىنا اينالدىرامىز دەپ جۇرگەن ورىننان ءسال جوعارى، ەگەر قونىسىنان 300 مەتر ارىرەك وزەن بويى. تاۋ وزەنى سول تۇستا ەكى جاقىن جارتاس اراسىن ءتىلىپ وتەدى. مەنىڭ ويىمشا، قۇرىلىس كوپ قارجىنى قاجەت ەتپەيدى. بىلىكتى مامانداردىڭ، جەرگىلىكتى بيلىك ورىندارىنىڭ وسى ماسەلە قاپەرىندە جۇرسە ارتىق بولماس ەدى. ونى ىسكە اسىرۋعا، البەتتە، مەملەكەت مۇدەلى بولىپ، ناقتى قولداۋ كورسەتۋى قاجەت»، دەيدى جۋالى اۋدانىنىڭ ورمان- تابيعاتتى قورعاۋ شارۋاشىلىعىنىڭ بۇرىنعى باسشىسى، تاجىريبەلى ورمانشى ءاليجان باتىرحان ۇلى مۇرتازايەۆ.

وكىنىشكە قاراي، ءوڭىردىڭ، ءتىپتى ەلىمىزدىڭ تالاي كورىكتى جەرلەرى حالىقارالىق تۋريزم ايماعىنا، وتاندىق دەمالىس ورتالىعىنا تولىق اينالماي وتىر. ىشكى تۋريزمدى دامىتىپ، جانداندىرامىز دەسەك تە، بۇل ماسەلە توڭىرەگىندە شەشىمىن تاپپاعان، ءتىپتى اقساپ جاتقان ءىس از ەمەس. «قولدا باردا التىننىڭ ءقادىرى جوق» دەگەندەي، اسەم تابيعاتىمىزدى پايدالانا الماي وتىرعانىمىزدىڭ باستى سەبەبى - دەمالىس ورىندارىن تۇراقتى تابىس كوزىنە اينالدىراتىن تۋريزم ساياساتى ءالى دە دۇرىس جولعا قويىلماعان. دەمالىس ورىندارىنىڭ كوپشىلىگىنىڭ ينفراقۇرلىمى سىن كوتەرمەيدى. مۇنى رەتكە كەلتىرۋگە جەكەنىڭ تالابىمەن بىرگە مەملەكەتتىڭ قولداۋى كەرەك.

جوعارىدا ءسوز ەتكەن ايماعىمىزداعى كورىكتى تابيعاتتىڭ ءىنجۋ-مارجانى مەركى، كوكساي تۋرالى از ايتىلىپ، از جازىلىپ جۇرگەن جوق. وكىنىشتىسى، سول كەرەمەت تابيعات سىيىن رەتىن تاۋىپ ىشكى تۋريزمگە، قالىپتى دەمالىس ورىندارىنا اينالدىرا الماي وتىرعانىمىز. وبلىستىق تۋريزم جانە سپورت باسقارماسى، جەرگىلىكتى اكىمدەر ىشكى تۋريزمدى ودان ءارى دامىتۋعا جەتكىلىكتى كوڭىل بولگەندەرى ءجون. حالىق تابيعات سىيىنىڭ يگىلىگىن كورگىسى كەلەدى.

تاعى ءبىر ايتا كەتەتىن ماسەلە، بىزدە دەمالىس مادەنيەتى دۇرىس قالىپتاسپاعان. كوركەم تابيعاتىمىزدى ەڭ الدىمەن ءوزىمىز باعالامايمىز. قالتالىلار شەتەل (تۇركيا، بىرىككەن اراب امىرلىكتەرى، تايلاند، گرۋزيا، ت. ب. ) اسىپ جاتسا، قاراپايىم حالىقتىڭ باسىم كوپشىلىگى ءوز اۋلىنىڭ توڭىرەگىنەن شىعا بەرمەيدى. ونىڭ دا سەبەبى بار. اۋپىرىمدەپ جان ساقتاپ جۇرگەن قارا قازاقتىڭ ءبىر جاققا بارىپ دەمالۋىنا قالتاسى كوتەرمەيدى.

مۇمكىن، بۇعان الەۋمەتتىك جاعدايلار دا اسەر ەتەتىن شىعار. كۇنكورىستىڭ كۇيبەڭىمەن ءجۇرىپ ءبىر-ەكى كۇنىمىزدى دەمالىسقا ارناۋعا دا ۋاقىتىمىز جوق. ءبىراق وزگە جۇرتقا قاراساق، ءبارى دە دەمالىس ۋاقىتىندا دەمالىپ، جۇمىس كۇندەرى جۇمىس ىستەپ ءجۇر. قايتا جۇمىستان قاجىپ جۇرگەن كەزدە ءبىر كۇن بولسا دا ۋاقىتىمىزدى دەمالىسقا ارناپ جاتساق، دەنىمىزگە قۋات، كوڭىلىمىزگە ءدات، جانىمىزعا شابىت الىپ قالار ەدىك. التىن ۋاقىتىمىزدى، بار مۇمكىندىگىمىزدى ءتيىمدى پايدالانا الماي جۇرگەنىمىز ويلانتادى.

ساعىندىق وردابەكوۆ،

مەديتسينا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور

تاراز