وتكەن عاسىر باسىنداعى قازاق زيالىلارىنىڭ قارىم-قاتىناسى قانداي بولعان؟

استانا. قازاقپارات - 31-مامىر - ساياسي قۋعىن-سۇرگىن جانە اشارشىلىق قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى. وسى كۇنى جاپپاي قۋعىن- سۇرگىن كەزىندەگى زيالىلاردىڭ ءارتۇرلى ارەكەتتەرى ەسىمىزگە تۇسەتىنى جاسىرىن ەمەس، دەپ جازادى El.kz اقپارات اگەنتتىگىنىڭ ءتىلشىسى.

ول كەزدە ەشكىمگە وڭاي بولمادى، ءبارىن ۇركىتىپ-قورقىتتى، ءماجبۇر ەتتى دەيىن دەسەڭ، الدەبىرەۋلەردىڭ ارەكەتىن اقتاعانداي بولاسىڭ. ءبىراق وتە ءبىر قيىن زامان ەدى عوي ول. قىزىل جەندەتتەر كەيدە قورقىتادى، كەيدە الداپ-اربايدى. ارباۋىنا تۇسسەڭ اداسقانىڭ. ءسويتىپ، ءبىرىڭدى بىرىڭە اڭدىتىپ قويادى.

وتكەن عاسىردىڭ 20-30-جىلدارىنداعى قازاق زيالىلارىنىڭ باسىنا وسىنداي زوبالاڭ ءتۇستى. ودان بەرتىندە دە جالعاسقانى انىق. شىندىعىن ايتقاندا، كەڭەس بيلىگى ۇستەمدىك قۇرعان 70 جىل بويى سولاي بولدى عوي. ار مەن ابىرويعا سىناق تۇسەر كەزەڭ ەدى. سول تۇستاعى زيالى قاۋىمنىڭ ءىس-ارەكەتى قانداي بولىپ ەدى دەگەن توڭىرەكتە داۋ ءالى باسىلماي كەلەدى. تاريح تەڭىزىنىڭ تۇبىندە جاتقان تالاي سىر ءبىر كەزدە قالقىپ سۋ بەتىنە شىعادى، بىردە قايتادان تەرەڭگە كەتەدى. بىرەۋ اشى دا بولسا شىندىق ايتىلۋى كەرەك دەسە، ەندى بىرەۋ ساتقىندىق جاسادى دەلىنگەندەردىڭ شاشاسىنا شاڭ جۋىتپاي الەك. قاي-قايسىنىڭ دا ءوز شىندىعى، ءوز كوزقاراسى بار.

سونداي ءارقيلى كۇندەردىڭ بىرىندە تاعى ءبىر ەلەڭ ەتكىزەرلىك جايت قىلاڭ بەرىپ شىعا كەلدى. ونى وتكەن جىلدىڭ باسىندا «الاش» عىلىمي زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، الاشتانۋشى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى سۇلتان حان اققۇلىنىڭ تەلەجۇرگىزۋشى مايا بەكبايەۆاعا بەرگەن سۇحباتىندا ايتىپ ءوتتى.

1938 -جىلى قازاق ادەبيەتىنىڭ سوڭعى ءۇش الىبى - ساكەن سەيفۋللين، ءىلياس جانسۇگىروۆ، بەيىمبەت مايلين اتىلعاندا، ءسابيت مۇقانوۆ باستاعان قازاق كەڭەس ادەبيەتىنىڭ بولاشاق كلاسسيكتەرى كوكتوبەگە شىعىپ، «ەندى قازاق كەڭەس ادەبيەتىنىڭ كلاسسيكتەرى ءبىز بولامىز» دەپ، وسى كۇندى اتاپ ءوتتى. ءوزى دە سولاي بولدى عوي، - دەپ ەدى سول سۇحباتىندا الاشتانۋشى.

وسىلايشا، وتىز تىستەن شىققان ءسوز وتىز رۋلى ەلگە تاراپ كەتتى. ارينە، ونداي ءسوزدى قالت جىبەرمەيتىن ءوز ارىپتەستەرىمىزدىڭ ارقاسىندا. تاراعانى دۇرىس بولمادى دەي المايمىز. ايتىلعان نارسەنىڭ ءبارىبىر جەردە قالماسى ايان. ءبىراق ءبىز ءبىر نارسەنى ۇمىتىپ كەتىپپىز. الاش تانۋشى بۇل دەرەكتى قايدان الدى؟ كىم ايتقان نەمەسە قايدا جازىلعان؟ وسىنى سۇلتان حان اققۇلىنىڭ وزىنەن سۇرادىق.

سول 1938 -جىلى ساكەن (ءسادۋاقاس) سەيفوللا ۇلى، ءىلياس جانسۇگىر ۇلى جانە بەيىمبەت مايلى ۇلى «حالىق جاۋى» دەگەن ناقاق ايىپپەن اتىلىپ كەتكەننەن كەيىن ءسابيت مۇقانوۆ باستاعان كەڭەس ءداۋىرىنىڭ 20-30-جىلدارداعى العاشقى اقىن-جازۋشىلارى ءبىر توپ بولىپ كوكتەبەگە شىعىپ، «ەندى ءبىز كلاسسيك بولامىز» دەپ جۋعانى تۋرالى اڭگىمەنى مەن 1990-95 -جىلدارى مۇحتار اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ قىزمەتكەرى بولىپ جۇرگەن كەزىمدە سونداعى ۇلكەن بۋىن عالىمدارىمىزدىڭ اۋزىنان ەستىدىم. ال «ەستىگەن قۇلاقتا جازىق جوق» دەگەن بار. ونىڭ ۇستىنە بۇنىڭ اشى دا بولسا شىندىق ەكەنىنە ەشقانداي كۇمانىم بولعان ەمەس. ويتكەنى مەن ءسابيت مۇقانوۆ تۋرالى ودان دا باسقا، ودان دا سۇمدىق اڭگىمەنى ەستىگەنمىن. ونىڭ ىشىندە ءسابيت مۇقانوۆتىڭ 1973 -جىلى سوتسياليستىك ەڭبەك ەرى اتاعى بەرىلەيىن دەپ تۇرعان كەزدە اياق استىنان دۇنيە سالۋىنىڭ ءبىر ۇلكەن جۇمباعى، سىرى بار. بۇل تۋرالى ايتپاي-اق قويايىن. ونى اڭگىمە اراسىندا دوستارىما ايتىپ جۇرەمىن. بۇنى دا ادەبيەتتانۋشى عالىمدارىمىزدىڭ ۇلكەن بۋىنى وكىلىنىڭ اۋزىنان ەستىگەنمىن، - دەيدى فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى.

ال فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، ادەبيەتتانۋشى كۇلاش احمەتوۆانىڭ بۇل سوزگە كۇمانى ءارى قارسى ءۋاجى بار. ول بۇنىڭ بۇگىنگە بىرەۋلەردىڭ ايتقانىمەن جەتكەنىن، ياعني تاسقا باسىلعان دەرەگى جوقتىعىن بىلاي قويعاندا، قاراپايىم قيسىنعا دا كەلمەيتىن اڭگىمە ەكەنىن العا تارتادى.

كوكتوبەگە بايلانىستى سۇلتان حان اققۇلىنىڭ قاتەسىن جەلى وقىرماندارى سول ساتتە-اق ايتقان. ال ساكەن مەن ءسابيتتىڭ دوستىق قارىم-قاتىناسىن بىلمەۋ، نە بولماسا اراسىنا فاكتىسىز سىنا سالا سويلەۋ، عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىن باسقارىپ وتىرعان عالىمعا لايىق پا؟ الاش اتىنداعى ينستيتۋتتى باسقارۋ دەگەنىمىز الاشتى اۋماعىمەن، سول كەزدەگى قاتىسى بار زامانداستارىمەن قوسا زەرتتەۋ ەمەس پە؟.. سوسىن، سۇلتان حان «وسى كۇندى اتاپ ءوتتى» دەيدى. ءبىراق ساكەن، ءىلياس، بەيىمبەت ءبىر كۇندە اتىلعان جوق. بۇل - بىرىنشىدەن. ەكىنشىدەن، 1938 -جىلى كوكتوبەگە جول دا تۇسپەگەن. كوكتوبە 1965-1970 -جىلدارى بەسجىلدىق جوسپارمەن سالىندى، - دەيدى كۇلاش احمەتوۆا.

ول الگىندەي اڭگىمەلەردىڭ شىعۋىنا مۇددەلى ادامدار بار دەپ ەسەپتەيدى. ياعني ادەبيەتتانۋشىنىڭ ويىنشا، «ءسابيت ماعجاندى ساتتى، ودان كەيىن ساكەندى ساتتى» دەگەن سياقتى جانە تاعى باسقالار تۋرالى وسى تەكتەس ءارقيلى سوزدەر قازىر ناقتى دايەگى جوق دولبار عانا بولىپ تۇر. مۇنىڭ ءبارى الاش قايراتكەرلەرى اقتالا باستاعاندا «كىم ساتتى؟» دەگەن سۇراققا جاۋاپ ىزدەۋ ناتيجەسىندە شىققان. ءبىراق بۇگىنگى زەرتتەۋشىلەردىڭ بۇل تۇرعىدا ءدال تيگىزەر دالەلى جوق كورىنەدى.

الاش قايراتكەرلەرى اقتالعان 1988 -جىلدىڭ سوڭى، 1989 جىلدىڭ باسى... قاراپايىم حالىق «ولگەنىمىز ءتىرىلدى، وشكەنىمىز جاندى» دەپ قۋانىپ، «كىم نە جازىپتى، قاشان قولعا تيەدى؟» دەپ كۇتىپ وتىرعاندا، زەرتتەۋشىلەردىڭ العاشقى لەگىنىڭ كەيبىرى «كىم ۇستاتتى؟» دەگەن سۇراقپەن ساكەننىڭ «تار جول، تايعاق كەشۋىنىڭ» سوڭىنا ءتۇستى.

اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت ينستيتۋتى قايراتكەرلەردىڭ ءومىربايانىنان باستاپ شىعارماشىلىعىن ءسابيت مۇقانوۆتىڭ «ⅩⅩ عاسىردىڭ باسىنداعى قازاق ادەبيەتى» (1931 ج) ەڭبەگىنەن ءوز ىڭعايلارىنا قاراي پايدالانىپ جاتتى. سەبەبى ولاردىڭ ءومىرباياندارى مەن شىعارمالارىنىڭ اتى اتالىپ، تالدانعان جالعىز مونوگرافيا مۇقانوۆتىڭ ەڭبەگى بولاتىن. سول كەزدەگى شالا-شارپى زەرتتەۋمەن ساكەنگە كۇماندانعاندار ول ويلارىنان اينىپ، قازىر ءسابيت مۇقانوۆقا اۋىسۋىنىڭ سەبەبى سول. ونى «سۋعا كەتكەن تال قارمايدى» دەسەك بولار. كەزىندە اسىعىپ-اپتىعىپ ايتىپ قالعانداردىڭ كوبى دۇنيەدەن ءوتتى. ال بۇگىنگى بەلسەندى - سول كەزدىڭ شاكىرتى، - دەيدى فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى.

كۇلاش احمەتوۆانىڭ ايتۋىنشا، ول كەزدەگى قازاق زيالىلارى ءبىر-ءبىرىن ساتپاعانى بىلاي تۇرسىن، ءبىر-بىرىمەن جاقسى ارالاسقان، ءبىر-بىرىنە شىن كوڭىلمەن قول ۇشىن سوزىپ وتىرعان.

ⅩⅩ عاسىر باسىنداعى قازاق زيالىلارىنىڭ قارىم-قاتىناسى جاقسى بولعان. وعان ناقتى دالەل - 1917 -جىلدىڭ شىلدەسىندە ورىنبوردا وتكەن جالپىقازاق جيىنىنىڭ ەكى حاتشىسىنىڭ ءبىرى ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ بولسا، ەكىنشىسى ساكەننىڭ دوسى - اقمولا وبلىسىنان قاتىسقان اسىلبەك سەيىتوۆ ەدى. كوزى اشىق، ساناسى وياۋ ادام وسىدان-اق باعامداي ءبىلۋى كەرەك. ال 1936 -جىلى ماعجان جۇمابايەۆ تۇرمەدەن ارىپ-اشىپ الماتىعا كەلەردە كىمگە حات جازدى؟ كىممەن اقىلداستى؟ كىم قۇشاعىن جايىپ قارسى الدى؟ ماعجان كىمنىڭ ۇيىندە قونا جاتىپ قوناق بولدى؟ ونى كىم ميرزويانعا تالانتتى اقىن دەپ ماقتاپ، ەرتىپ اپارىپ تانىستىردى؟ الدىن الا قالاماقىسىن كەپىل بولىپ الىپ بەرگەن كىم؟ ارينە، ءسابيت مۇقانوۆ پەن ساكەن سەيفۋللين، - دەيدى ول.

سول ءۇشىن دە مۇقانوۆتىڭ ءوزىنىڭ باسىنا قارا بۇلت تونگەن. پارتيادان شىعارىلىپ، جازۋشىلار وداعىنىڭ باسشىسى قىزمەتىنەن قۋىلدى. بۇل جاعداي تۋرا سول قاندى قاساپ ءورشىپ تۇرعان 1937 -جىلى بولعان. ونىڭ ۇستىنە ءسابيت ماعجاندى جەرلەس اعا، ۇستاز تۇتتى. ادەبيەت تانۋشىنىڭ ويىنشا، سوندىقتان دا شاكىرتى ۇستازىن ساتتى دەگەن ەش قيسىنعا كەلمەيدى. ءارى ماعجان جۇمابايەۆتى تەرگەۋ ماتەريالدارىندا ونداي مالىمەت جوق بولىپ شىققان.

دەسە دە، سۇلتان حان اققۇلىنىڭ سوزىنە قاراعاندا، مالىمەتتەر بۇگىنگە جەتپەي جويىلىپ كەتۋى دە مۇمكىن.

ءتىپتى مەن ءوز كوزىممەن كورگەنمىن. «كازاحستانسكايا پراۆدا» جانە سول كەزدەگى «ەڭبەكشى قازاق»، وسى كۇنگى «ەگەمەن قازاقستان» گازەتتەرىندە ءسابيت مۇقانوۆتىڭ «قارا تاقتاعا جازىلىپ جۇرمەڭدەر، كوسەمدەر» دەگەن ماقالاسى بولعان. قازىر قازاقستانداعى كىتاپحانالاردان، «ەڭبەكشى قازاقتىڭ»، «كازپراۆدانىڭ» سول ساندارىنان الگى ماقالانى تابا المايسىزدار. ونى ويىپ الىپ تاستاعان. مىنە، وسىنداي ءجايتتار بار. نەگىزى، اقىن-جازۋشىلاردى، جالپى شىعارماشىلىق وكىلدەرىن قۇزىرلى ورگانداردىڭ وزدەرىنە تىڭشى رەتىندە، جانسىز رەتىندە ۇستاۋى - ول كەڭەس داۋىرىنە ۇيرەنشىكتى قۇبىلىس بولاتىن. ياعني و گ پ ۋ (بىرلەسكەن مەملەكەتتىك ساياسي باسقارما - رەد. )، ن ك ۆ د (ىشكى ىستەر حالىق كوميسسارياتى - رەد. ) ودان كەيىن م گ ب (مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك مينيسترلىگى - رەد. )، ك گ ب (مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتى - رەد. ) سەكىلدى اتىنان ات ۇركەتىن ورگانداردىڭ كەز كەلگەن مەكەمەدە، ونىڭ ىشىندە شىعارماشىلىق ادامدارىنىڭ، زيالىلاردىڭ ورتاسىندا مىندەتتى تۇردە ءبىر تىڭشىسى، «توقىلداقتارى» بولعانىن كەڭەس ءداۋىرىن باسىنان كەشكەن ادامنىڭ بارلىعى تولىق راستاي الادى، - دەيدى الاشتانۋشى.

سۇلتان حان اققۇلىنىڭ ويى مۇنداي اڭگىمەنىڭ ءبارىن جاسىرىپ-جاپپاي، اشىق ايتىپ وتىرۋ كەرەك دەگەنگە سايادى.

«مەنىڭ بۇل مالىمەتتەردى ايتىپ جۇرگەن سەبەبىم بار. «ايتىلماسا ءسوزدىڭ اتاسى ولەدى» دەيدى. ءبىز كەڭەس داۋىرىندەگى جالعان قۇندىلىقتارمەن تاربيەلەندىك. ءبىراق ەندى سول زامانداعى نەبىر سۇمدىقتاردى اشىپ ايتاتىن كەز كەلدى. سونىڭ ءبارى تۇگەل اشكەرە ەتىلىپ، حالىق مۇنى بىلۋگە ءتيىس. ويتكەنى ءبىز كەڭەسسسىزدەندىرۋ، كوممۋنيسسىزدەندىرۋ ءداۋىرىن باستان كەشپەدىك. بىلايشا ايتقاندا، كەڭەس داۋىرىندەگى جالعان قۇندىلىقتاردان، جالعان، اي ءجۇزدى جازۋشى، عالىمدارىمىزدان ءالى ارىلعان جوقپىز. ولاردىڭ اتىن اتاپ، ءتۇسىن تۇستەگەن جوقپىز. ەندى تاۋەلسىزدىك داۋىرىندە ءبىز وسى كەڭەس زامانىنداعى كەلەڭسىز قۇبىلىستاردىڭ بارلىعىنىڭ بەتىن اشۋىمىز كەرەك. سوندا عانا ءبىزدىڭ قوعام جالعان قۇندىلىقتار مەن كوسەمدەردەن ارىلادى. ايتپەسە، سول كەلەڭسىز قۇبىلىستاردان ەشقاشان تازارا المايمىز. ءسويتىپ، ۇلتىمىزدىڭ مادەنيەتىنە، سالت-داستۇرىنە، دىلىنە لايىقتى ءىس-ارەكەت جاسالماي قالادى»، - دەيدى ول.

الاش تانۋشىنىڭ ويىنشا، جازىقسىز قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان ارىستارىمىزدىڭ اقتالا باستاعانىنا 40 جىلعا جۋىق ۋاقىت بولسا دا، ⅩⅩ عاسىر باسىنداعى جانە ونىڭ بەرگى جاعىنداعى تاريحىمىزدىڭ قالتارىس-بۇلتارىسىن ءالى كۇنگە دەيىن تۇگەندەپ ايتقان جوقپىز. ال ءوزى وسى تۇرعىدا ەڭبەك ەتۋدى ەش توقتاتپاق ەمەس.

كەڭەس داۋىرىندە ءبىز الاش پارتياسىن، الاش رەسپۋبليكاسىن مەيلىنشە جامانداپ، ءبىر عانا امانگەلدىنى ءولتىردى دەپ، بۇكىل الاش قايراتكەرلەرى - ءاليحان، احمەت، ءمىرجاقىپتاردى تۇگەل قارالاپ شىققان جوقپىز با؟ امانگەلدى باتىر دەيمىز. ءسويتىپ، تورعاي ويازىنىڭ بىرىندەگى كوتەرىلىستى جوق جەردەن بۇكىل قازاق حالقىنىڭ 1916 -جىلعى باس كوتەرۋىنىڭ نەگىزى قىلىپ قويدىق قوي. ال سونى ىستەگەن كەيكى باتىردى نەگە ءبىز كەڭەس ءداۋىرىنىڭ كەزىندە امانگەلدىمەن قاتار قويىپ، نەگە ونى حالىق قاھارمانى قىلمادىق؟

ويتكەنى ول بولشەۆيكتەردى باسىن كەسىپ ءولتىرىپ، ونى نايزانىڭ باسىنا شانشىپ قويعان. ال تورعاي ويازىنداعى كوتەرىلىستى باستاعان امانگەلدى ەمەس، ءابدىعاپپار حان ەمەس پە ەدى؟ نەگە سونى كوتەرمەدىك؟ نەگە امانگەلدىنى عانا ايتتىق؟ ويتكەنى ءالىبي جانگەلدين ونى تۇيە قۇساتىپ مۇرنىنان جەتەكتەپ جۇرگەن. «بولشەۆيك» دەگەن «قىپشاق» دەگەننىڭ ورىسشا اۋدارماسى دەپ الدايدى. سوسىن امانگەلدى ءمىرجاقىپ پەن احمەت باستاعان الاش اسكەرىنە قارسى شىققان كەزدە ارعىن اسكەرىنە قارسى شىقتىم دەپ ويلاعان. سونداي ادامدى جەر-كوككە سىيعىزباي ماقتاپ، ءتىپتى ول تۋرالى قازاقتىڭ تۇڭعىش فيلمى ءتۇسىرىلدى.

ول، نەگىزى، ساياسي كوزقاراسى رۋشىلدىقتان ارى اسا الماعان ازامات قوي. وسىدان ەكى جىل بۇرىن قازاقتىڭ تۇڭعىش كوممۋنيستەرى تۋرالى ماقالا جازعانمىن. ءالىبي جانگەلدين، تۇرار رىسقۇلوۆ، ساكەن سەيفۋللين، باقىتجان قاراتايەۆتاردىڭ كىم ەكەنىن تۇگەل ايتتىم. سولاي نەگە اشىپ جازبايمىز؟ ويتكەنى تاريحىمىزدا، ادەبيەتىمىزدە ءالى كۇنگە دەيىن كەڭەستىك مەكتەپتەن، سوتسرەاليزمنىڭ شەكپەنىنەن شىققان اقىن- جازۋشى، عالىمدارىمىز ۇستەمدىك ەتىپ وتىر. سول كەڭەس وداعى كەزىندەگى اقىن- جازۋشىلارىمىزدى توبەمىزگە كوتەرىپ، جامان ۇيرەنىپ قالعانبىز، - دەيدى - دەيدى سۇلتان حان اققۇلى.

مىنە، ءار تاراپتىڭ ءوز شىندىعى بار. وسىلايشا، جاپپاي قۋعىن-سۇرگىن كەزىندەگى جانە ونىڭ الدىنداعى قازاق زيالىلارىنىڭ ءىس ارەكەتتەرىنە قاتىستى زەرتتەۋشىلەردىڭ پىكىرى دە ەكىگە جارىلىپ وتىر. ەكىگە عانا ەمەس-اۋ، بۇل تۇرعىدا ءارقالاي ويدىڭ تەتىگىن اعىتىپ جۇرگەندەر بار. «شىندىق ايتىلسىن دەيمىز. سول شىندىقتىڭ نەگە كەرەگى بار؟» دەگەندەردى دە ەستىپ وتىرمىز. سول باياعى اتاقتى ادامداردىڭ اتىنا داق تۇسىرمەۋ، ولارعا شاڭ جۋىتپاۋ سارىنىنداعى پىكىرلەردى دە ۇشىراتامىز.

بۇل جەردە ماسەلە ءسابيت نەمەسە ساكەن اتالارىمىزدا عانا ەمەس. بىزدە ءالىمساقتان بىرەۋدى ايالاساق، سونى ءمىنسىز پەرىشتەگە اينالدىرىپ، ال اياماساق، جەتى اتاسىنا دەيىن جەك كورىپ كەتەتىن ادەت قالىپتاسقان. دۇنيەگە اق پەن قارا دەپ قانا قارايمىز. اناۋ باتىستاعىداي تاريحتى دا، ونداعى ۇلى تۇلعالاردى دا، قالاي بولدى، سولاي ايتۋىمىز كەرەك قوي. سايىپ كەلگەندە، ناعىز شىندىق سودان تۋادى. ەندىگى جەردە وعان ۇركە قاراۋدان دا ارىلۋعا ءتيىسپىز.