وسكەمەننىڭ بۇرىنعى جانە قازىرگى كەلبەتى - فوتورەپورتاج
وسكەمەن. KAZINFORM - تاريح دوڭگەلەگى توقتاۋسىز اينالىپ بارادى. ال ەلىمىزدىڭ قالالارى مەن اۋىلدارى جىل وتكەن سايىن سان الۋان وزگەرىسكە ۇشىراپ جاتىر. وسى رەتتە، وسكەمەن شاھارىنىڭ دا كەلبەتى جاڭاشا تۇرلەنۋدە.
بۇل ماتەريالدا شىعىس قازاقستان وبلىسى ورتالىعىنداعى عيماراتتاردىڭ ءبىر عاسىرعا جۋىق ۋاقىتتا قالاي وزگەرگەنىن كورسەتپەكپىز. فوتولار مەن دەرەكتەردى ۇسىنعان و. بوكەي اتىنداعى قالالىق كىتاپحانا قىزمەتكەرلەرىنە العىس بىلدىرەمىز.
1902-جىلى 26- قازاندا وسكەمەندە «حالىق ءۇيى» سالتاناتتى تۇردە اشىلدى. وسىلايشا، ولكەنىڭ تاريحى تۋرالى سىر شەرتەر عيماراتتىڭ سالىنعانىنا 120 جىلدان اسقان.
«بۇل مادەنيەت ورداسىندا بي كەشتەرى، مۋزىكالىق جانە ادەبي كەشتەر، جاڭا جىلدىق مەرەكەلەر جانە باسقا دا رۋحاني شارالار ۇدايى ءوتىپ تۇردى. شاھار تۇرعىندارى مەن مەيماندارى دويبى، شاحمات ويىندارىنىڭ قىزىعىنا كەنەلىپ، كىتاپ وقىدى. گازەت-جۋرنال پاراقتاپ، ءتۇرلى تاقىرىپتارداعى دارىستەر تىڭدادى. كەيىننەن بۇل عيمارات دراما تەاترىنا اينالىپ، جاھاندىق كلاسسيكالىق قويىلىمدار بۇقارا نازارىنا ۇسىنىلدى»، - دەيدى كىتاپحانا قىزمەتكەرى تاڭنۇر باشاي.
قالاداعى ينجەنەرلىك قۇرىلىمى كۇردەلى عيماراتتاردىڭ ءبىرى. 1967-جىلى 6- قاراشادا اشىلعان. ۇلكەن ەكراندى كينوتەاتر كوپ ۋاقىت وتپەي-اق الەۋمەتتىڭ سۇيىكتى دەمالىس ورنىنا اينالدى. سوڭعى جىلداردا عيمارات بىرنەشە مارتە قايتا جوندەۋدەن وتكىزىلىپ، زاماناۋي تەحنولوگيامەن جابدىقتالعان.
1958-جىلى قازاندا قۇرىلىس-جول ينستيتۋتىنىڭ قۇرىلىسى باستالدى. 1965-جىلى جالپى الاڭى 3000 شارشى مەتر بولاتىن باس كورپۋسى پايدالانۋعا بەرىلگەن.
1966-1967-جىلدارى جوعارى وقۋ ورىنىنىڭ قوسىمشا بولىمدەرى - زەرتحانا كورپۋسى، ءماجىلىس جانە سپورت زالدارى، كىتاپحاناسى سالىندى. وقۋ بولىمدەرى مەن تۇرعىندار بازاسىن كەڭەيتۋ ارقىلى ستۋدەنتتەر سانى ارتىپ، «ساۋلەت»، «ينجەنەرلىك-ەكونوميكالىق»، «سۋمەن قامتاماسىز ەتۋ جانە كارىز جەلىلەرى» سەكىلدى جاڭا فاكۋلتەتتەر اشىلدى. بۇگىندە بۇل - د. سەرىكبايەۆ اتىنداعى شىعىس قازاقستان تەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتى.
1959-جىلى 6- قاراشادا وسكەمەن تۇرعىندارى تۇڭعىش رەت ترامۆايعا وتىرعان. قوعامدىق كولىكتىڭ ءجۇرۋ باعدارى قالا ۆوكزالىنان باستالىپ، ۋشانوۆ (قازىرگى قازاقستان)، وردجونيدزە جانە نوۆوشكولنىي (قازىرگى اباي داڭعىلى) كوشەلەرى ارقىلى قورعاسىن-مىرىش كومبيناتىنا دەيىنگى ارالىقتى قامتىدى. ەكولوگيالىق ءتيىمدى كولىك سانالاتىن ترامۆاي بۇگىنگى تاڭدا دا بۇقاراعا قىزمەت كورسەتۋدى جالعاستىرۋدا.
«1953-جىلى لەنينگرادتىق ساۋلەتشىلەر ك. بورتاشيەۆيچ جانە ل. ماكوۆەيەۆتەردىڭ جوباسى بويىنشا مەتاللۋرگتەر مادەنيەت سارايىنىڭ قۇرىلىسى باستالدى. ول كەزەڭدە كلاسسيكالىق ساۋلەت جوعارى باعالانعاندىقتان مادەنيەت سارايىنىڭ كورىنىسىنە ەجەلگى ساۋلەت ونەرىنە ءتان پىشىندەر ەنگىزىلگەنىن بايقاۋعا بولادى. سولاردىڭ ءبىرى - كىرپىشتەن قالانعان باعانالار كوپ ۋاقىت وتپەي- اق قۇلاپ قالعان. كەلەشەكتە تاعى وسىنداي ولقىلىقتار قايتالانباس ءۇشىن كىرپىشتىڭ ورنىنا بەتون قويىلىپتى. ال عيماراتتىڭ ءىشىن ءوز ەلىمىزدىڭ سۋرەتشىلەرى بەزەندىردى»، - دەيدى تاڭنۇر باشاي.
عيماراتتىڭ توبە ماڭدايشاسىنداعى مۇسىندىك توپتار الماتىلىق سۋرەتشى حاكىمجان ناۋرىزبايەۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن جاسالعان. مەتاللۋرگتەردىڭ قاجىرلى ەڭبەگىن بەينەلەيتىن ءمۇسىندى بەينەلەۋ ءۇشىن «مودەل» رەتىندە وسكەمەندىك ەڭبەككەرلەر ارنايى شاقىرىلعان ەكەن.
1973-جىلى ورتالىق الاڭدا يا. ۋشانوۆتىڭ ەسكەرتكىشى اشىلدى. اۆتورلارى: مۇسىنشىلەر - ۆ. ي. وگنيەۆ، ۆ. ا. كۋشنارەنكو، ا. ن. دۋشكين.
يا. ۋشانوۆ - كەڭەس وكىمەتى كەزىندە وسكەمەندە سوۆدەپتىڭ تۇڭعىش ءتوراعاسى بولىپ سايلانىپ، ولكەدە سوتسياليستىك قۇرىلىستى قۇرۋعا باسشىلىق ەتكەن. 1918-جىلى اق گۆاردياشىل اتامان اننەنكوۆتىڭ بۇيرىعىمەن وسكەمەن مەن سەمەي ارالىعىندا، ەرتىس وزەنى ۇستىندە «مونعول» پاروحودىنىڭ پەشىنە تىرىدەي تاستالىپ، ءولتىرىلدى.
1952-جىلى ك س ر و مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ قاۋلىسىنا سايكەس وسكەمەن پەداگوگيكالىق ينستيتۋتى قۇرىلدى. العاشىندا ورىس ءتىلى جانە ادەبيەتى، فيزيكا-ماتەماتيكا، جاراتىلىستانۋ سياقتى ءۇش فاكۋلتەتى بولدى. 30 وقىتۋشى ساباق بەرىپ، بارلىعى 332 ستۋدەنت ءبىلىم العان.
1956-جىلى ءتورت جىلدىق باعدارلاما بويىنشا العاشقى ماماندار تۇلەپ ۇشتى. 1991-جىلى وسكەمەن پەداگوگيكالىق ينستيتۋتى شىعىس قازاقستان مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى بولىپ قايتا قۇرىلدى. 2003-جىلى قازان ايىندا قازاقستان ۇكىمەتىنىڭ قاۋلىسىمەن جوعارى وقۋ ورنىنا بەلگىلى عالىم-لينگۆيست، پروفەسسور سارسەن امانجولوۆ ەسىمى بەرىلدى.
1964-1968-جىلدار ارالىعىندا سالىندى. قۇرىلىسىن جۇرگىزۋ كەزىندە ەلىمىزدە تۇڭعىش رەت 64 مەترلىك جابىندى قۇرىلىمى پايدالانىلىپ، نەگىزگى الاڭمەن بىرگە جاتتىعۋعا ارنالعان مۇز ايدىنى دا جاسالدى.
«العاشىندا نەگىزگى ارەنا 5200 كورەرمەنگە شاقتالىپ جاسالعان ەدى. 2001-جىلى قايتا جوندەۋ جۇرگىزىلىپ، 4400 كورەرمەنگە دەيىن ازايتىلدى. سارايدىڭ ىشكى كورىنىسى بىرنەشە مارتە وزگەرتىلدى. ال سىرتى سول قالپىندا ساقتالعان. 2011-2012-جىلدارى عيماراتتىڭ قاسبەتى عانا وزگەرتىلدى. ساۋلەتشىلەردىڭ ۇسىنىسى بويىنشا جاڭا قاسبەت كورىنىسى حوككەي ويىنى قاقپاشىسىنىڭ باس كيىمىنە ۇقساتىپ جاسالدى»، - دەيدى كىتاپحاناشى.
سپورت نىسانىنىڭ جانىنا حوككەيشى بوريس الەكساندروۆتىڭ ءمۇسىنى ورناتىلعان. اۆتورى - ءمۇسىنشى ۆالەريي درانيشنيكوۆ.
كولەمى جاعىنان ساراي ىسپەتتى ەڭسەلى. دەگەنمەن، ونىڭ قۇرىلىسى كەزىندە ءبىرقاتار كەدەرگى بولدى. 1959 -جىلى گرەك ونەرى ۇلگىسىندەگى عيمارات سالىنىپ بىتكەن ەدى. الايدا، ۇساق- تۇيەك جۇمىستارى عانا قالعان كەزدە كۇتپەگەن جاعداي بولدى. كەڭەس ۇكىمەتى «جاڭا قۇرىلىستاردا گرەك مانەرىنە ءتان نىشاندار مەن باعانالار بولماۋ كەرەك» دەگەن قاۋلى شىعاردى. ءالى اشىلۋ سالتاناتى بولىپ ۇلگەرمەگەن نىسان بۇل جاڭا تالاپتارعا ساي بولماي شىقتى.
ناتيجەسىندە، ورتالىق مادەنيەت ءۇيىنىڭ ءبىرقاتار جەرىن قايتا وزگەرتۋگە تۋرا كەلدى. باعانالار الىنىپ تاستالىپ، فويە كەڭەيتىلدى. ءسويتىپ، مادەنيەت ءۇيى مىڭ ادامعا شاقتالعان قاراپايىم جوباعا اۋىستىرىلدى. از ۋاقىت ىشىندە- اق ەرەسەكتەر مەن بالالارعا ارنالعان ءتۇرلى كلۋب- ۇيىرمەلەر جانە كىتاپحانا اشىلدى. ءقازىر بۇل «ەرتىس كونتسەرت» كوممۋنالدىق مەكەمەسى.
وتكەن ⅩⅩ عاسىردىڭ باسىندا قالانىڭ ورتالىق قيىلىسىندا «ساۆا سەمەنوۆ پەن ونىڭ ۇلدارىنىڭ ساۋدا ءۇيى» سالىندى. بۇل تۇڭعىش قالالىق امبەباپ دۇكەن بولعان. العاشىندا - كوپەستىڭ ساۋدا ءۇيى، 1930-جىلى - وسكەمەن اۋداندىق تۇتىنۋ قوعامىنىڭ دۇكەنى، ال 1940-جىلى «امبەباپ دۇكەن» دەگەن رەسمي اتاۋعا يە بولدى. 1960-جىلدان باستاپ بۇگىنگى كۇنگە دەيىن «ساۋلە» دۇكەنى اتاۋىمەن حالىققا قىزمەت كورسەتۋدە.
1998-جىلى ەرتىس جاعالاۋىنداعى كوشەگە كسرو يادرولىق سالاسىنىڭ باسشىسى ە. پ. سلاۆسكيدىڭ ەسىمى بەرىلدى. 2011-جىلى 25- تامىزدا ونىڭ ەسكەرتكىشى ورناتىلدى. اۆتورلارى: مۇسىنشىلەر - ا. لياگين جانە ح. كۋلچايەۆ.
ەرتىس جاعالاۋىندا ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس باتىرلارىنا جانە ينتەرناتسيوناليست- جاۋىنگەرلەرگە ارنالعان مەموريالدى ەسكەرتكىشتەر تۇر. مۇندا و. بوكەي اتىنداعى قالالىق كىتاپحانا دا ورنالاسقان.
2010-جىلى 27- مامىردا ەرتىس كوپىرىنە شىعار اينالىسقا ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ نىشانى ىسپەتتى بولعان «بايتەرەك» بوي كوتەردى. بيىكتىگى - 28,5 مەتر. ال استاناداعى بايتەرەكتىڭ بيىكتىگى - 105 مەتر.
2019-جىلى قالادا «سامال» ساياباعى اشىلدى. بۇرىن بۇل جابايى جاعاجاي ەدى. دەمالىس ورنى جۇرتشىلىقتىڭ ەمىن- ەركىن سەرۋەندەپ، دەمالۋىنا ساي جابدىقتالعان. Street Workout، روللەردروم ءۇشىن ارنايى اۋماقتار جانە سكەيتبورد تەۋىپ، فۋتبول، ۆولەيبول، باسكەتبول ويناۋ ءۇشىن الاڭدار پايدا بولدى. تابيعاتپەن تىنىستاپ، سۋعا ءتۇسۋ ءۇشىن جاعاجاي دا سالىندى.