ورىنبورداعى جالپى قازاق سەزىنە قۇرمەتپەن شاقىرىلعان ءىلياس جانقارا ۇلى كىم

پاۆلودار. KAZINFORM - پاۆلوداردىڭ تەرىسكەيىندەگى تەرەڭكول بولىسىن 16 جىل باسقارعان ءىلياس جانقارا ۇلى - الاش قوزعالىسىن كەڭىنەن قولداعان تۇلعالاردىڭ ءبىرى. قارقارالى پەتيتسياسىنا اتسالىسىپ، ورىنبوردا وتكەن جالپى قازاق سەزىنە قۇرمەتپەن شاقىرىلعان. ەرتىس بويىنىڭ ارىسى سەزدى ۇيىمداستىرۋعا ءبىر ءوزى 100 جىلقى بولدىرگەن.

ءىلياس جانقارا ۇلى - ۋاق رۋىنىڭ ⅩⅨ عاسىردا ءومىر سۇرگەن بەلدى وكىلى جانقارا جانتوبەتوۆتىڭ 18 ۇلىنىڭ ءبىرى. ولكە تانۋشى داۋرەن اياشينوۆتىڭ دەرەگىنشە، ەرگەنەكتى ۋاق بولىسى 1852 -جىلى ەرتىستىڭ وڭ جاعاسىنداعى ەڭ ءىرى بولىس بولعان.

مۇندا 11 اۋىل، 1632 ءتۇتىن، جالپى سانى 6981 ادام تۇرعان. جەرگىلىكتى بايلاردىڭ اسا اۋقاتتى بولعانى بايقالادى، 29369 جىلقى، 8 مىڭنان استام سيىر، 45 مىڭنىڭ ۇستىندە قوي باعىلعان. 1872 -جىلى ەرگەنەكتى- ۋاق- مۇرات بولىسىنا جانقارا ۇلى بوزعوزى بولىس بولىپ سايلانادى. ارحيۆ قۇجاتتارىندا بۇعان قوسا مالعوزى - اۋىل ءبيى، تىلەنشى - اۋىل ستارشىنى بولعانى كورسەتىلەدى. بۇلاردىڭ ىشىندە ەڭ ۇزاق بولىس بولىپ وتىرعانى - بوزعوزى، 30 جىلدان استام ەل باسقارعان.

ال ءىلياس جانقارا ۇلىنىڭ بولىستىق بيلىگى 1886 -جىلدان باستالىپ، ۇزبەي 16 جىلعا جالعاسقان. ەگەر ۇرپاقتارى ايتىپ جۇرگەندەي، تۇلعا 1844 -جىلى دۇنيەگە كەلگەن بولسا، العاش رەت 42 جاسىندا بولىس بولىپ سايلانعان. جاستايىنان اسا زەرەك، ەل ىسىنە ارالاسۋعا بەيىم بولىپ وسكەن ءىلياس جانقارا ۇلى باياناۋىلدا اتاقتى قاماريددەن حازىرەتتەن ساۋات اشىپ، 16 جاسىندا سامارقانداعى شەردور مەدرەسەسىنە بارىپ وقىعان. كەيىن پەتەربوردا ءبىلىمىن ورىسشا جەتىلدىردى. انا تىلىنەن بولەك، ورىس جانە اراب تىلدەرىن جەتىك مەڭگەرگەن.

پاۆلودار وبلىستىق بۇقار جىراۋ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر مۋزەيىنىڭ باسشىسى ەربول قايىروۆ ۇزاق جىلدان بەرى ءىلياس جانقارا ۇلىنىڭ قايراتكەرلىك قىرىن زەرتتەپ جۇرگەن ازامات. ونىڭ قولىنداعى دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، تۇلعا پاتشا نيكولايدىڭ تاققا وتىرۋ سالتاناتىنا قازاق دالاسىنان بارعان دەلەگاتسياعا مۇشە بولادى.

«ەرتىستىڭ پاۆلودار ءوڭىرىنىڭ تەرىسكەيىندەگى تەرەڭكول اۋدانىنىڭ اتاۋى - تاريحي اتاۋ. كەزىندە بۇل جەردە تەرەڭكول بولىستىعى بولعان. اتالعان بولىستىقتىڭ اۋماعىنا ول زاماندا قازىرگى رەسەيدىڭ شەكارالاس اۋداندارىنىڭ، اتاپ ايتقاندا قاراسۋىق پەن باعان وڭىرلەرى جانە ءوزىمىزدىڭ تەرەڭكول، ۋسپەن اۋداندارىنىڭ باسىم بولىگى ەنىپ تۇرعانىن تاريحي دەرەكتەر دالەلدەپ وتىر. 19-عاسىردىڭ سوڭى مەن 20-عاسىردىڭ باسىندا وسى بولىستىقتا ءىلياس جانقارا ۇلى قاتارىنان 5 مارتە بولىس بولىپ سايلانىپ، ەل باسقارۋ ىسىندە ادىلدىگىمەن اتى شىعادى. جانقارا بايدىڭ ۇرپاقتارىنان بولىستىق ارىلماعان دەگەن ءسوز بار.

بوزقوزى 30 جىل بولىس بولسا، ودان كەيىن ءىلياس تەرەڭكولدە - 15 جىل، قاراوبادا - 6 جىل، ال ەڭ كىشى ءىنىسى قۇسايىن 18 جىل بولىس بولعان. 1905 -جىلى ول قارقارالى پەتيتسياسىن ازىرلەۋگە بەلسەنە اتسالىستى. بۇل قۇجاتتى 21 بولىس باسقارۋشىسى مەن 21 بي دايىنداعانى ءمالىم. قىر قازاقتارىنىڭ جەرىنەن ايرىلىپ بارا جاتقانىنا توزبەگەن ءىلياس جانقارا ۇلى دالا گەنەرال- گۋبەرناتورى وتكىزگەن جيىندارعا تالاي مارتە قاتىسىپ، حالىق اتىنان ءسوز سويلەگەن. 1901 -جىلى ونىڭ كىشى ءىنىسى قۇسايىن تەرەڭكول بولىسى بولىپ سايلانىپ، ءىلياستىڭ ءوزى 1908 -جىلى قاراوبا بولىسى بولىپ سايلانادى.

ال 1909 -جىلى اعايىندىلار قاجىلىق جاساۋ ءۇشىن مەككەگە ساپار شەگەدى. ول ساپاردان قايتىپ كەلگەن سوڭ ەكەۋى پاۆلودار ۋەزى بويىنشا پريكازدىق زاسەداتەل بولىپ سايلانادى. ءىلياس جانقارا ۇلى رەسەي مەملەكەتتىك دۋماسىنا قازاق دالاسىنان ءاليحان بوكەيحانوۆتى سايلاۋ الدىنداعى ناۋقاندا ونىڭ اتىنان ەل الدىندا ءسوز سويلەۋشىلەردىڭ قۇقىعىن يەلەنگەن ءارى سەمەي وبلىسىنان قۇرمەتتى سايلاۋشىلار تىزىمىنە ەنگەن ەكى ازاماتتىڭ ءبىرى بولعان.

ونىڭ الاش قوزعالىسىنا دا بەلسەندى قاتىسقانى ايتىلادى. 1917 -جىلى جەلتوقساندا ورىنبور قالاسىندا وتكەن جالپىقازاق سەزىنىڭ دەلەگاتى بولعان. سەزدى شاقىرۋشىلار ءا. بوكەيحان ۇلى، ا. بايتۇرسىن ۇلى، م. دۋلات ۇلى، ە. ومار ۇلى، س. دوسجان ۇلى جانە وسى سەزگە قاتىسۋشىلاردىڭ ىشىندە م. شوقاي دا بار ەدى.

ساكەن سەيفۋللين كەيىن ايرىقشا قۇرمەتپەن شاقىرىلعاندار اراسىندا جانقارا ۇلىن اتاعانى ءمالىم. ءىلياس جانقارا ۇلى بۇل تۇستا 73 جاستا ەدى. قارتايىپ قالعانىنا قاراماستان، الاش وكىمەتىنە ماتەريالدىق تۇرعىدان كوپ قولداۋ جاساعان. اتالعان سەزدى ۇيىمداستىرۋ شىعىندارىن جابۋ ءۇشىن ءوز اتىنان 100 جىلقىنى قوياندى جارمەڭكەسىنە ايداتادى. الاش اۆتونومياسىنىڭ باعدارلاماسى جاسالعاندا سوڭىنا قول قويۋشىلار اراسىندا ونىڭ ەسىمى تۇر»، - دەپ باياندادى ەربول قايىروۆ.

«دالا ءۋالاياتى» گازەتىنىڭ 1891 -جىلعى سانىندا جازىلعانداي، سول جىلى اق پاتشا مۇراگەرى نيكولاي رومانوۆ رەسەي يمپەرياسىنىڭ قاراۋىنداعى ايماقتارمەن تانىسۋ ماقساتىندا قازاق دالاسىنا ساپارلاپ كەلىپ، ومبى قالاسى مەن ەرتىس وزەنىنىڭ جاعاسىنداعى قازاق اۋىلىندا بولۋدى ماقسات ەتەدى.

قازاق دالاسىنىڭ يگى جاقسىلارى اق پاتشا مۇراگەرىن ومبىدان ون ەكى شاقىرىم جەردەگى ەرتىس وزەنىنىڭ جاعالاۋىندا كۇتىپ الادى. وزەن جاعاسىندا كيىز ۇيلەردەن تۇراتىن شاعىن قالاشىق پايدا بولىپ، سولاردىڭ ىشىندە تەرەنكول بولىسى ءىلياس جانقارا ۇلى دا ءوز وتاۋىن تىككەن.

پاتشا مۇراگەرى جانقارا ۇلىنىڭ كورمەگە ارناپ بەزەندىرگەن كيىز ۇيىنەن كۇندەلىكتى تۇرمىسقا قاجەتتى بۇيىمدار - قارۋ-جاراق، ىدىس-اياق، ۇلتتىق كيىم-كەشەك تۇرلەرى مەن مۋزىكالىق اسپاپتاردى تاماشالايدى.

ءتىپتى، قىزىقتى زوولوگيالىق كوللەكتسيا - بال اراسى، قۇمىرسقا، ۋلى قاراقۇرت پەن جىلاندار، ودان بولەك، تاس پەن قولا داۋىرىندەگى تۇتىنۋ زاتتارى - بالتا، پىشاق، قايلا، وزگە دە زاتتاردى كەزىكتىرەدى. قازاق حالقىنىڭ تۇرمىسىنا قاجەتتى زاتتاردى كورگەن پاتشا مۇراگەرى بۇل جادىگەرلەر تۋرالى كىتاپ جازۋعا كەڭەس بەرەدى. كەيىن ولكەنىڭ گەنەرال-گۋبەرناتورى، بارون تاۋبە سىيلى قوناقتى قارسى الۋدا بەلسەندىلىك تانىتقان قازاقتىڭ ءبي-بولىستارىن ارنايى ماراپاتتايدى.

قازاقتىڭ ءبي-بولىستارى كورسەتكەن جادىگەرلەر پەتەربورداعى مۇراجايعا جەتكىزىلىپ، ورىس جۇرتشىلىعىنىڭ نازارىنا ۇسىنىلادى.

ولاردىڭ ىشىندە پاتشا مۇراگەرىمەن بىرگە سۋرەتكە تۇسكەن قازاقتىڭ ءبي- بولىستارىنىڭ سۋرەتى (ونىڭ ىشىندە ءىلياس جانقارين دە بار) پەتەربور مۋزەيىنەن ورىن الادى. اتاپ وتەرلىگى، بۇل ءىس-شاراعا شىڭعىس ءۋاليحانوۆ، ءسادۋاقاس شورمانوۆ، قۇنانباي سۇلتان، يسا بەردالين جانە وزگە دە تانىمال قازاقتار قاتىسقانى تاريحتان ءمالىم. وسى ەرەكشە وقيعا تۋرالى 1891 تاريحشى يۋري پوپوۆتىڭ «سۆەت دالەكيح يمەن» اتتى كىتابىندا دا دەرەكتەر كەلتىرىلگەن.

رومانوۆتار اۋلەتىنىڭ 300 جىلدىق مەرەيتويى تۋرالى پەتەربورداعى مەملەكەتتىك مۇراجايدا ورىن العان كونە سۋرەتتەردىڭ استىنا جازىلعان جوعارى شەندى ازاماتتاردىڭ قاتارىندا ءىلياس جانقاريننىڭ دە اتى-ءجونى كورسەتىلگەن.

ءىلياس جانقارا ۇلىنىڭ شوبەرەسى ساۋلە مۇراتوۆانىڭ ايتۋىنشا، 1891 -جىلى شىڭعىس ۋاليحانوۆپەن بىرگە ءبىر توپ قازاقتىڭ باس كوتەرەر ءبي-سۇلتاندارى تۇسكەن تاريحي سۋرەتتەگى ادام ارعى اتاسى ءىلياس ەكەنىن كونەكوز قاريالار مەن تۋىستارى دالەلدەپ بەرىپتى. بۇل سۋرەتتە ورتادا شىڭعىس سۇلتان ءۋاليحانوۆ، الدىڭعى قاتاردا سول جاقتان ءبىرىنشى ءىلياس جانقارا ۇلى وتىر. «پۋتەشەستۆيە ناسلەدنيكا سەساريەۆيچا» كىتابىندا بۇل سۋرەتتىڭ استىندا «باتىس- ءسىبىر سۇلتاندارى» دەپ جازىلعان.

كوپكە دەيىن الاش تاريحىن زەرتتەۋشىلەر سۋرەتتەگى ءىلياستى وزگە تۇلعالارمەن دە شاتاستىرىپ جۇرگەن، ماسەلەن ونى پاڭ نۇرماعامبەت دەپ تە اتاعان عالىمدار بولعان. كەيبىر ەڭبەكتەردە ءتىپتى ءىلياس جانسارين نەمەسە شانكارين دەپ اتالىپ كەتكەن.

«جانقارانىڭ ۇلدارى وتە داۋلەتتى بولعان. اعايىندىلاردىڭ جىلقىسىنىڭ ءوزى 2 مىڭنان اسقان. ال اتامىز ءىلياس وتكىزگەن استار مەن تويلاردا مۇسا شورمانوۆ پەن ونىڭ ۇلى سادۋاقاس شورمانوۆ، عۇلاما ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەي ۇلى، قۇنانباي وسكەنباي ۇلى، شاكارىم قۇدايبەردى ۇلى، قازانعاپ ساتىبالدى ۇلىنىڭ ۇرپاعى يسا بەردالين جانە كۇش الىبى قاجىمۇقاننىڭ ارنايى مەيمان بولىپ قايتقانى جايلى ۇلكەندەرىمىز ۇنەمى ايتىپ وتىراتىن.

ءىلياس جانقارا ۇلى تۋرالى جازىلعان تاريحي دەرەكتەر مەن ەستەلىكتەر نەگە از دەگەنگە كەلسەك، وتىزىنشى جىلدارى قازاق دالاسىندا جاپپاي ورىن العان ساياسي قۋعىن-سۇرگىن كەزىندە قاۋىپ- قاتەردى سەزگەن ۇلى (اتامىز) مۇرات ءىلياسوۆ قۇجاتتاردى جويىپ جىبەرەدى. بۇل كەزەڭدە مۇرات ءىلياس ۇلى باياناۋىلدا پروكۋرور بولىپ قىزمەت اتقارعان ەدى. ءبىراق اتامىز دا قازاق زيالىلارىنىڭ باسىنا تۇسكەن قاۋىپ-قاتەردەن قۇتىلىپ كەتە المايدى. ەلىنەن كەتىپ، رەسەي اۋماعىندا باس ساۋعالاپ جۇرەدى. تەكتىنىڭ تۇياعى 1945 -جىلى كەمەروۆودا قايتىس بولادى»، - دەپ ەستەلىكتەرمەن ءبولىستى ساۋلە ماعاۋيا قىزى.

جوعارىدا قارقارالى پەتيتسياسىن ازىرلەۋگە قاتىسقانى تۋرالى اڭگىمە ەتتىك. «سەميپالاتينسكي ليستوك» گازەتىنىڭ 1906 -جىلعى 10-ماۋسىمداعى سانىندا جانقارا ۇلىنىڭ بۇل ەڭبەگىن ناقتىلاي تۇسەتىن مىناداي دەرەكتەر بار.

كەيىن پەتيتسيانى سەمەيدە قۇرىلعان دەلەگاتسيا قۇرامىندا ءى. جانقارين پەتەربورعا الىپ بارۋشىلار قاتارىندا بولعان. بۇل ارەكەتى ءۇشىن پاتشا وكىمەتى تاراپىنان سەنىمسىز تۇلعالار تىزىمىنە ەنگىزىلگەنى تۋرالى ارحيۆتىك حات تا ساقتالىپ قالعان.

1916 -جىلى ول سەمەي وكرۋگتىك سوتىنا ارىن بايمۇرزين، احمەت قايىتوۆ، ابباس ايمانوۆتارمەن بىرگە القابيلەر سوتى بولىپ ەنەدى. ال ءىنىسى قۇسايىن پاۆلودار ۋەزدىك زەمستۆوسىنداعى دەلەگاتتار قۇرامىنا سايلاندى.

قازاق دالاسىندا الاشوردا وكىمەتىن قۇرۋ تۋرالى ءسوز قوزعالا باستاعاندا جانقارا ۇلدارى ونى العاش قولداعاندار اراسىنان تابىلدى. 1917 -جىلى ورىنبوردا Ⅱ جالپى قازاق سەزى وتكەندە ول پاۆلودار ۋەزى اتىنان ارنايى قاتىسىپ، ءبىرقاتار ماڭىزدى قۇجاتتارعا قول قويعان.

سەز حاتتاماسىندا ايتىلعانداي، قازاق-قىرعىز اۆتونومياسىن جەدەل تۇردە جاريالاۋعا الاش قايراتكەرلەرى، اتاپ ايتقاندا، ءاليحان بوكەيحان ۇلى، ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلى، احمەت بايتۇرسىن ۇلى جانە وزگەلەرى العاشقىدا قارسى بولعان. قارسى بولۋشى 42 ادامنىڭ اراسىندا №34 بولىپ ءىلياس جانقارا ۇلىنىڭ ەسىمى تۇر. بۇل قارسىلىق - تۇبەگەيلى قارسىلىق ەمەس، تۇركىستان زيالىلارى پىكىرىن تولىقتىرىپ بارىپ قولداۋعا باعىتتالعان ساياسي امال ەدى. ول تۋرالى «قازاق» گازەتىندە باياندالعان.

ساكەن سەيفۋلليننىڭ «تار جول، تايعاق كەشۋ» رومانىندا: «بۇل تەلەگراممادا ايتىلعان، ۋەز باسى ەكى اقساقال جانە وبلاستنوي كوميتەتتەن شاقىرعان ەكى زيالىنىڭ ۇستىنە ايرىقشا تەلەگرامما بەرىپ، مىناۋ كىسىلەر دە شاقىرىلدى. «ۇران»، «سارىارقا»، «بىرلىك تۋى»، «تىرشىلىك» گازەتتەرىنەن جانە جاڭا اشىلعان قاۋىمداردان ءبىر-ءبىر وكىلدەردەن... جانە يلياس قاجى جانقارا ۇلى» دەپ جازادى.

ءىلياس جانقارا ۇلىنىڭ اۋىل- ايماعىنا، ەل ازاماتتارىنا اسا قامقور بولعانىن الاش قايراتكەرلەرى جاقسى بىلگەن. اقىن سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆتىڭ ءبىلىم الۋىنا دەمەۋ كورسەتسە، ۇلى مۇرات ساكەن سەيفۋللينمەن سىيلاس دوس بولىپتى. تەرەڭكول بولىستىعىندا مەكتەپ، مەدرەسەلەر سالۋعا ماتەريالدىق قولداۋ جاساعان. وسىنىڭ ناتيجەسىندە توڭكەرىستەن سوڭ كەڭەس وكىمەتى ورناعاندا اقساقالدىڭ ەل اراسىنداعى بۇرىنعى ابىرويى تومەندەمەگەن. ارحيۆ قۇجاتتارىنا سۇيەنسەك، تەرەڭكول ايماعىنىڭ ارىسى 1924 -جىلى دۇنيە سالادى.

اتاپ وتەرلىگى، جانقارا ۇرپاعىنىڭ جازعى جايلاۋى - قازىرگى ۋسپەن اۋدانى، قىستاۋى - تەرەڭكولدەگى بايقونىس مەكەنى بولىپتى. تۇلعانىڭ بەيىتى ۋسپەن اۋماعىندا جاتىر. توڭىرەگىندە الاش ارداقتىسىنىڭ اۋلەت مۇشەلەرى جەرلەنگەن. ءومىرىنىڭ سوڭعى ەكى جىلىندا بايان وڭىرىندە تۇراقتاپ، شورمانوۆتار اۋلەتىمەن تۇراقتى بايلانىستا بولعان دەگەن دە دەرەك بار. تۇلعانىڭ تۋعانىنا بيىل 180 -جىل تولىپ وتىر.

 

اۆتور

مۇرات اياعان