ورتاعاسىرلىق سارايشىق - ۇلىق ۇلىستىڭ استاناسى
اتىراۋ. KAZINFORM - ەرتەڭ اتىراۋدا ۇلتتىق قۇرىلتايدىڭ ءۇشىنشى جيىنى وتەدى. بۇعان دەيىن ۇلتتىق قۇرىلتايدىڭ ءبىرىنشى وتىرىسى ۇلىتاۋدا، ەكىنشى وتىرىسى تۇركىستاندا وتكەن ەدى.
بىلتىر مەملەكەت باسشىسى «ەل تاريحىندا ايرىقشا ورنى بار تاعى ءبىر ايماق - اتىراۋ وبلىسى. ونداعى ايگىلى سارايشىق قالاسىندا اتاقتى حاندارىمىز ورداسىن تىككەن. مەن ۇلتتىق قۇرىلتايدىڭ كەلەسى وتىرىسىن وسى شەجىرەلى ايماقتا وتكىزۋدى ۇسىنامىن»، - دەگەن بولاتىن.
ەندى مىنە، كۇنى ەرتەڭ ساۋلەتى مەن مادەنيەتى تۋرالى تالاي تاريحشى تامسانا جازعان شەجىرەلى ايماقتا يگى جاقسىلار باس قوسادى.
ورتاعاسىرلىق تاريحي قالانىڭ ورنى ماحامبەت اۋدانىنداعى سارايشىق اۋىلىندا جايىق وزەنىنىڭ جاعاسىندا ورنالاسقان. سەگىز جىل بۇرىن تاريحي مەكەندى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن وزەن جاعالاۋىن بەكىتۋ جۇمىسى باستالعان. ال، بىلتىر جاڭا ساپار ورتالىعى اشىلدى. تاريحي قالانىڭ ورنى شەتەلدىك تۋريستەر قىزىعاتىن ارحەولوگيالىق ەسكەرتكىشتەر قاتارىنا ەنگەن. ماسەلەن، سارايشىق مۋزەي-قورىعىنىڭ تاريحىمەن تانىسۋعا 2021-جىلى 12 مىڭ، 2022-جىلى 18,5 مىڭنان اسا ادام كەلگەن.
ⅩⅢ عاسىردان بۇرىن باستالعان تاريح «سارايشىق مەملەكەتتىك تاريحي-مادەني مۋزەي-قورىعى» ر م ق ك ديرەكتورى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى ابىلسەيىت مۇقتاردىڭ پىكىرىنشە، قازاق دالاسىنداعى ەڭ كونە تاريحي قالا ۇلى جىبەك جولىنداعى ساۋدا ورتالىقتارىنىڭ ءبىرى بولعان. ورتاعاسىرلىق قالانىڭ تاريحى تىم تەرەڭدە جاتىر. جازبا دەرەكتەر دە كوپ. ويتكەنى، سارايشىق - ۇلىق ۇلىستىڭ استاناسى دەڭگەيىنە جەتكەن قالا.
«بۇل ورايدا الدىمەن ورتاعاسىرلىق زەرتتەۋشى ءابىلعازىنىڭ ەڭبەگىنە نازار اۋدارۋ كەرەك. ويتكەنى شەجىرەشى ۇلىق ۇلىس حانى - بەركە تۋرالى جازا كەلىپ: «ءبىر كۇنى اتتانىپ، اعاسىنىڭ (باتۋدىڭ) سالدىرعان سارايشىق اتتى شاھارىنا باردى» دەپ انىق كورسەتەدى. ياعني، قالانى تىكەلەي ۇلىق ۇلىس تاريحىمەن بايلانىستىرادى. دەگەنمەن قالانىڭ نەگىزسىز جەردە پايدا بولمايتىنىن ەسكەرسەك، ونىڭ تاريحى تەرەڭدە جاتقانىن سەزىنەسىڭ. كەزىندە بۇل تۋراسىندا الكەي مارعۇلان ورىندى ەسكەرتكەن بولاتىن. سارايشىقتىڭ اتاعى ۇلىق ۇلىس تۇسىندا الەمگە جايىلدى. باتۋ جانە ودان كەيىنگى ەل بيلەۋشىلەرى زامانىندا ساراي-باتۋ (ساراي ءال-ماحرۋس)، ساراي-بەركە (ساراي ءال-جاديد)، سارايشىق قالالارى ماڭىزدى ساياسي، ەكونوميكالىق ورتالىققا اينالدى.
ورتاعاسىرلىق دەرەكتەرگە سۇيەنە ايتساق، سارايشىقتا بەركە حان، توقتى حان مۇسىلماندىقتى قابىلدادى. جانىبەك حان، بەردىبەك حان تاققا وتىرىپ، ەل باسقاردى. ساراي-باتۋ تاريحىن زەرتتەۋشى عالىم ە. پيگاريەۆ 1242/43-1313-جىلدارى ەدىل-جايىق ارالىعىندا استانا دەڭگەيىنە جەتكەن ەكى قالانى - ساراي ال-ماحرۋس پەن سارايشىقتى كورسەتەدى. ال، ءوزىمىز بۇرىننان اڭىز قىلىپ ايتاتىن ءاز-جانىبەك حان تاريحى دا سارايشىقپەن بايلانىستىرىلادى. «اققۋ كولى» مەن «التىن قايىق» تۋرالى اڭىزدار استارىندا ۇلكەن تاريح بار. سارايشىق ەۋروپا مەن ازيانى بايلانىستىرعان التىن كوپىر بولدى. قالانىڭ ماڭىزدى كەرۋەن جولىندا ورنالاسقانىن ۇلىق ۇلىس زامانىندا-اق يبن باتۋتا (1333-1334)، دجوۆانني مارينوللي (1338-1353)، يسپان ءپىرادارى پاسحاليا (1335-1339)، اعايىندى كوپەستەر فرانتسيسكو مەن دومينيكو پيتسيگانيلەر (1367) اتاپ وتەدى.
وسىعان بايلانىستى التىن وردا كەزەڭىن زەرتتەۋشى ر. پوچەكايەۆ «سارايشىقتى كەرۋەن جولدارىنان الىم- سالىق جينايتىن اكىمشىلىك ورتالىق بولدى» دەپ ەسەپتەيدى. ءقازىر سارايشىق ورنىندا جۇرگىزىلگەن ارحەولوگيالىق قازبالار ونىڭ ۇلىق ۇلىستىڭ باستى قالالارىنىڭ ءبىرى بولعانىن ايعاقتايدى. قازبا كەزىندە اشىلعان كەشەندى ساراي، تۇرعىن جايلار، ودان تابىلعان قىش بۇيىمدار، قىتايلىق سەلادون ىدىسى، يراندىق سىرلى قىش تۇرلەرى قالانىڭ باي-قۋاتتى بولعانىن دالەلدەيدى»، - دەيدى ابىلسەيىت مۇحتار.
ديرەكتوردىڭ دەرەگىنە سۇيەنسەك، ХІІІ-ХVІ عاسىرلاردا سارايشىقتا التىن وردا، نوعاي ورداسى، قازاق حاندىعى بيلەۋشىلەرى جەرلەنگەن پانتەون بولعان. قازىر سارايشىقتا «حاندار پانتەونى» ەسكەرتكىشى بار.
«جازۋشى انەس ساراي سارايشىققا كەلگەندە شىنياز شاناي ۇلى اقىن ەڭبەكتەرىنىڭ العاشقى باسىلىمىندا «سارايشىقتا بار دەيدى، 9 حاننىڭ مولاسى» دەگەن جولدار بولعانىن ايتقان ەدى. ءبىز وسى ماسەلەنى سارالاۋدى قولعا الدىق. الدىمەن، پانتەون بولدى ما؟ بۇل تۋراسىندا 1459-جىلعى ۆەنەتسيالىق موناح فرا ماۋرونىڭ كارتاسىندا جايىقتىڭ وڭ جاعالاۋىنا سالىنعان، كۇمبەزبەن بەلگىلەنىپ، «بيلەۋشىلەر قابىرستانى» دەپ جازىلعان دەرەكتى نەگىزگە الايىق. كەيىن بۇل ХVІІІ عاسىردا ورىس عالىمدارى پ. رىچكوۆ، پ. پاللاس، ⅩⅨ عاسىردا ا. ليەۆشين ەڭبەكتەرىندە كورىنىس تابادى. 1937 -جىلى سارايشىقتا العاشقى كەشەندى ارحەولوگيالىق قازبا جۇرگىزگەن ن. ارزيۋتوۆ «التىن وردا حاندارىنىڭ جەرلەنگەن جەرى» دەپ، 1950-جىلى گ. پاتسيەۆيچ «سارايشىقتا جوشى ۇلىسىنىڭ استاناسى جانە العاشقى التىن وردا حاندارىنىڭ جەرلەنگەن ورنى بولعانداي» دەپ جازدى. 1950-جىلى ءا. مارعۇلان: «جازبا قاينار كوزدەرىنەن بايقاۋىمىزشا، ХV-ХVІ عاسىرلارداعى تاماشا ساۋلەت ەسكەرتكىشتەرى قازاق حاندارى جانىبەك پەن قاسىم حانعا سارايشىقتا تۇرعىزىلدى... 1524-جىلى سارايشىقتا قازاق حانى - قاسىمنىڭ قازا تاۋىپ، جەرلەنگەنى قاينار كوزدەرىنەن بەلگىلى» دەگەن توقتامعا كەلدى. سارايشىقتا وتكەن عاسىردىڭ 90-جىلدارى قازبا جۇمىستارىن جۇرگىزگەن ز. ساماشيەۆ پەن د. تالەيەۆ ماقالاسىندا: «كوپتەگەن عىلىمي پروبلەمانىڭ كولەڭكەسىندە كورىنبەي كەلگەن ماسەلەنىڭ ءبىرى سول حاندار جەرلەنگەن كونە قورىمدى تاۋىپ زەرتتەۋ ەدى. ءبىر ايعا سوزىلعان ىزدەۋ جۇمىستارىنىڭ ناتيجەسىندە حاندار جەرلەنگەن زيراتتىڭ ورنالاسقان تەرريتورياسىن انىقتاۋ مۇمكىندىگى تۋدى» دەپ جازعان بولاتىن. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ولار ەل بيلەۋشىلەرى جەرلەنگەن پانتەون ورنىن انىقتاپ، سىزباسىن جاسادى»، - دەيدى ول.
ونىڭ پايىمىنشا، زەرتتەۋشىلەر سارايشىقتىڭ تاريحى ⅩⅢ عاسىردان بۇرىنعى كەزەڭنەن باستالاتىنىنا توقتالعان. ەڭ ماڭىزدىسى، سارايشىق قازاق حاندىعىنىڭ استاناسى بولعان. تاريحي قالانىڭ ورنىنان تابىلعان قۇندى جادىگەرلەر دە از ەمەس. ەندى سول جادىگەردىڭ ءبارى ساپار ورتالىعىنىڭ التى ەكسپوزيتسيالىق زالى مەن كورمە پاۆيلونىنا قويىلعان. التىن وردا كەزەڭىندەگى سارايشىقتىڭ ماكەتىن جاساۋعا عالىمدار كومەكتەسكەن. بارلىق ەكسپوزيتسيانىڭ مۋلتيمەديالىق نۇسقاسى جاسالعان. بۇل ساپار ورتالىعىنا كەلەتىن قوناقتاردىڭ قازاق، ورىس جانە اعىلشىن تىلدەرىندە اقپارات الۋىنا مۇمكىندىك بەرەدى.
قاسىم حان سارايشىقتا جەرلەنگەن بە؟
ورتاعاسىرلىق سارايشىق قالاسىنىڭ ورنىندا جىل سايىن ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىسى جۇرگىزىلىپ كەلەدى. ماسەلەن، 2020-جىلى التىن وردا مەن نوعاي ورداسىنىڭ، كەيىن قازاق حاندىعىنىڭ باس شاھارى اتانعان سارايشىق قالاسىنىڭ ورنىنان وزگەشە ءقابىرحانا تابىلعان. تاريحي دەرەكتەرگە سۇيەنىپ، زەرتتەۋ جۇرگىزگەن ارحەولوگتەر قابىرحانانىڭ ۇلتىمىزدىڭ ۇلى تۇلعاسى - قاسىم حاننىڭ جەرلەنگەن ورنى بولۋى مۇمكىن ەكەنىن جوققا شىعارمايدى.
«ورتاعاسىرلىق زەرتتەۋشىلەر ەڭبەكتەرىنە نازار اۋدارساق، 1602-جىلعى قادىرعالي جالايىردىڭ «شەجىرەلەر جيناعىندا» قاسىم حان «اقىرىندا سارايشىقتا دۇنيە سالدى. بۇل كۇندەرى ونىڭ ءقابىرى سارايشىقتا جاتىر» ، 1665-جىلعى ءابىلعازىنىڭ «تۇرىك شەجىرەسىندە» التىن وردا حاندارى توقتاعۋ حان جونىندە «پاتشالىق ءومىرى التى-اق جىل بولدى، سارايشىق شاھارىندا جەرلەندى» دەپ، جانىبەك حان تۋرالى «ول ون جەتى جىل پاتشالىق قۇردى. سارايشىقتا جەرلەندى» دەپ جازىلعان. بۇعان قوسىمشا وتەمىس قاجىنىڭ، ءابىلعازىنىڭ، ابدۋلعاففار ءقىرىميدىڭ جانە نوعاي جىرلارىنداعى جاناما دەرەكتەرگە سۇيەنە وتىرىپ، سارايشىقتا التىن وردا حاندارى موڭكە تەمىر حان، بەردىبەك حان، توقتامىس حاننىڭ باسى، قازاق حاندارىنىڭ اتاسى باراق حان جەرلەنگەن دەگەن بولجام جاسايمىز»، - دەپ ءتۇسىندىردى ابىلسەيىت مۇحتار.
مۋزەي-قورىق ديرەكتورىنىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، رەسەيلىك عالىم ۆ. ترەپاۆلوۆ: «سارايشىقتا جانىبەكتىڭ، بۇرىندىقتىڭ جانە قاسىمنىڭ ورداسى بولدى» دەگەن. دەمەك، قازاق حاندىعىنداعى العاشقى حاندار سارايشىقتى ەشقاشان نازارىنان تىس قالدىرماعان.
«تۇلعا تاريحىنداعى زەرتتەلەتىن ماسەلەنىڭ ءبىرى - قاسىم حاننىڭ جەرلەنگەن جەرى. ونىڭ سارايشىقتا جەرلەنگەنىنە ەش تالاس جوق. كەزىندە ونى عۇلاما عالىم الكەي مارعۇلان دا ىزدەدى. ءبىراق كسرو كەزىندە قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ تاريحىنا قارسى شوۆينيزم ساياساتى وعان جول بەرمەدى. 1950-جىلعى سارايشىقتاعى قازبا جۇمىستارىنان سوڭ قىسىم كورگەن الكەي اتامىز بۇل ماسەلەگە قايتا ورالمادى. كەيىنگى ىزدەستىرۋ جۇمىستارىن تاۋەلسىزدىك جىلدارى زەينوللا ساماشيەۆ باستاعان ارحەولوگتەر جۇرگىزدى. دەگەنمەن ولار قازبا جۇمىسىنىڭ سوڭىندا: «حاندار جەرلەنگەن زيرات تابىلعان جەردەن جازبا دەرەكتەردە اتتارى اتالاتىن حانداردىڭ قابىرلەرىنىڭ ورنالاسقان جەرى انىقتالعان جوق. سوندىقتان كەلەشەكتە بۇل ماسەلەگە قايتىپ ورالۋىمىز مۇمكىن» دەگەن قورىتىندىعا كەلدى.
قاسىم حاننىڭ سارايشىقتا جەرلەنگەنىنە بىرنەشە دالەلدى دەرەك بار. بىرىنشىدەن، 1840-جىلدارى جاڭگىر حان بوكەيحان ۇلى سارايشىققا كەلگەندە ۇلى اتاسىنىڭ باسىنا بەلگى قويىپ، «حان مولاسى» اتالاتىن اۋماقتى قورشاتقان ەكەن. كەيىن بۇل بەلگى جوعالعان.
ەكىنشىدەن، اتىراۋلىق عالىمدار 2019-جىلى رەسەيدىڭ مۇراعاتىنان سارايشىق قالاسىنىڭ كونە ەستەلىك-سىزباسىن تاۋىپ اكەلگەن ەدى. ورىستىڭ زەرتتەۋشى-عالىمى الەكسەي الەكسەيەۆ 1861-جىلعى ەڭبەگىندە حان زيراتى ورنىن انىق كورسەتىپ، ونى «اۋليە-سكلەپ» دەپ بەلگىلەپتى. ول ءوزى كورگەن «حان مولاسىن» كۇمبەزدى ءارى ەڭسەلى كەسەنە بولعانىنا سيپاتتاما بەرىپتى. عالىم كۇمبەزدىڭ ءۇش جاعىندا تەرەزەسى، ال شىعىسىندا ەسىگى بولعانىن جازعان.
ۇشىنشىدەن، جەرگىلىكتى ارحەولوگتەر دە سارايشىقتىڭ تەرەڭگە جاسىرىلعان كومبەدەي شەجىرەلى تاريحىن ۇدايى زەرتتەپ كەلەدى. سول زەرتتەۋلەرگە قاراعاندا، الەكسەي الەكسەيەۆ كەلتىرگەن دەرەكتەر اشىلىپ جاتقان كەسەنەنىڭ سۇلباسىمەن سايكەس كەلەتىنى انىقتالدى.
ال، كەيىنگى جىلدارى تابىلعان تاريحي دەرەكتەر دە سارايشىقتا قاسىم حاننىڭ جەرلەنگەنىن تولىقتاي ايعاقتايدى. حاننىڭ جەرلەنگەن ورنىن انىقتاۋ ماقساتىنداعى ەكسپەديتسيامىز جەمىستى بولدى دەۋگە نەگىز بار. الەكسەي الەكسەيەۆتىڭ جازباسىندا ايتىلعان مالىمەتتەر مەن ءقابىرحانانىڭ سايكەستىگى 99 پايىزعا راستالىپ وتىر»، - دەيدى تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى مۇحتار ابىلسەيىت.
سول جىلى «حان مولاسى» قازباسىنداعى ساعانادان قىزعىلت ماتانىڭ قالدىعى تابىلعان. رەستاۆراتور تەتيانا كرۋپا جۇرگىزگەن زەرتتەۋدىڭ ناتيجەسىندە بۇل ورنەكتەر سالىنعان قىزىل بارقىت ماتا ەكەنى انىقتالعان. توقىما ءونىمى - تەك جىبەكتەن توقىلعان، التىن جالاتىلعان كۇمىس جىپتەرى بار وتە ساپالى ماتا. ونىڭ شىققان جەرى وسمان يمپەرياسى بولۋى مۇمكىن. ال، كەزەڭى بويىنشا XV- XVI عاسىرلارعا سايكەس كەلەدى. بەدەرلى بارقىت ماتادان تىگىلگەن كيىمدەر سول كەزدە سانگە اينالعان. سول سەبەپتەن، باي ءارى بەدەلدى ادامدار وسىنداي ماتادان كيىم تىكتىرگەن.
اۆتور جولداسبەك شوپەعۇل