ورماندا قالعان جابايى بالالار

استانا. قازاقپارات - ادام بالاسىن قوعامنان الاستاتسا، ول سول تۇسكەن ورتاسىنا قاراي بەيىمدەلەتىنى انىق. ماسەلەن، ماۋگلي مەن تارزاندى الايىق. قاسقىر مەن مايمىلدىڭ ورتاسىندا وسكەن ولاردىڭ مىنەزى مەن ءىس-قيمىلى سول جانۋارلارعا ۇقساپ كەتكەن.

بۇلار ويدان شىعارىلعان كەيىپكەرلەر. دەسە دە، ءدال سول كەيىپكەرلەر سەكىلدى ءارتۇرلى جاعدايدا قوعامنان الاستاتىلىپ، جانۋارلاردىڭ قامقورلىعىندا وسكەن جاندار ومىردە بولعان ەكەن.

«ماۋگلي» تۋرالى ەڭبەكتى ومىرگە اكەلگەن رەديارد كيپلينگ ءوز تۋىندىسىنىڭ باستى كەيىپكەرى رەتىندە ءۇندى بالاسىن بەكەر الماعان ەكەن. جالپى، جابايى بالالار جايلى اڭىز-اڭگىمەلەر كوپ تاراعان ەل رەتىندە ءۇندىستاندى ايتۋعا بولادى. عالىمدار بۇل ەلدە ورمان حايۋاندارىنىڭ تاربيەسىندە وسكەن بالالاردىڭ كوپ بولۋىنا «حالىق تۇرمىسىنىڭ تومەندىگى سەبەپ» دەگەن پىكىردە.

راسىمەن، ءۇندى جۇرتىندا مۇنداي وقيعالار كوپ بولعان ەكەن. ءارتۇرلى جاعدايدا اتا-انانىڭ قامقورلىعىنسىز قالعان بالالار قاسقىر، مايمىل، قابىلان، ءىلبىس سىندى ءارتۇرلى جانۋارلاردىڭ اسىراۋىندا بولعان. مىنە، سول ءۇندىستان ەلىنىڭ ازاماتى، قاسقىردىڭ ءسۇتىن ەمىپ وسكەن دين سانيچاردى ماۋگليدىڭ پروتوتيپى دەۋگە بولادى.

بۇل بالا 1867 - جىلى بۋلاندشاحرە ورمانىنان تابىلعان. اڭشىلار العاشقىدا ءتورت اياقتاپ قاسقىرلارمەن بىرگە جۇرگەن قۇبىجىقتى كورىپ، «سايتاننىڭ ساپالاعى» دەپ قاتتى شوشىعان كورىنەدى. قاسقىردىڭ اپانىن ءبىراز اڭدىعان ولار، بۇل «قۇبىجىقتىڭ» كادىمگى ادام ەكەنىن ۇققان. سودان ۇستاپ الىپ، اۋىلعا اكەلەدى. شامامەن 6 جاستاعى بالا العاشقىدا ادامدارعا قاسقىرشا ايبات كورسەتىپ، قولدان پىسىرىلگەن تاماقتى جەۋدەن باس تارتادى.

شيكى ەتتى ءسۇيسىنىپ جەيتىن ديندى جۇرت قالىپتى ومىرگە بەيىمدەگىسى كەلەدى. قاراپايىم تاماق جەۋگە ۇيرەتەدى، كيىم كيگىزەدى. ءبىراق قاسقىرلاردىڭ تاربيەسىندە بولعان جىگىت ءبىر اۋىز ءسوز سويلەي المايدى. جابايى بالانىڭ نەندەي سەبەپتەرمەن ورماندا قالىپ، قاسقىرلار توبىنا قالاي قوسىلعانىن ەشكىم بىلە الماعان. ال قاسقىرلار بالاعا قالاي ەمىرەنىپ، ورتاسىنا قوستى ەكەن؟ ول دا بەيمالىم.

دين ادامدار اراسىندا 20 جىلعا جۋىق ءومىر سۇرگەن. زەرتتەۋشى ۆالەنتين بولل ءوزىنىڭ «ءۇندىستان ورمانىنداعى تىرشىلىك» اتتى ەڭبەگىندە قاسقىرلاردىڭ اسىراۋىندا بولعان بىرنەشە بالانىڭ ەسىمىن بەرگەن. اۆتور دين سانيچار تابىلعان سوڭ، كوپ ۇزاماي، 10 جاس شاماسىنداعى لاكناۋ ەسىمدى تاعى ءبىر جابايى بالانىڭ تابىلعانىن جازادى. ول ادامداردىڭ قالىپتى ومىرىنە ءتىپتى بەيىمدەلە الماي، كوپ ۇزاماي قايتىس بولعان. ءيا، لاكناۋ ءۇشىن ادامدار الەمى جابايى بولىپ كورىنگەن بولار.

جابايى ومىرگە بەيىمدەلگەندەردىڭ اراسىندا ۇل بالالار عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە قىزدار دا بار. 1920 - جىلى پاشيمبانگا ەلدى مەكەنىنىڭ تۇرعىندارى ورماننان ەكى قىزدى تاۋىپ الادى. ولار دا ماۋگلي سەكىلدى قاسقىرلاردىڭ ۇيىرىنەن شىققان. بۇل ەكى قىز جايلى دەرەك 1926 - جىلى «Calcutta Statesman» گازەتىندە جارىق كورەدى. مۇنداي اقپاراتتى باسىلىمعا ميسسيونەر لال سينگح بەرگەن. قىزداردى قاسقىردىڭ اپانىنان الىپ كەلىپ، زەرتتەۋ جۇرگىزگەن وسى ميسسيونەردىڭ ءوزى.

سينگح ەكى قىزدىڭ مىنەز-قۇلقىن زەرتتەپ، كورگەن-بىلگەنىن داپتەرىنە ءتۇرتىپ وتىرادى. ەگەر ميسسيونەردىڭ جازبالارىنا سەنسەك، جابايى قىزداردىڭ ءبىرى سول كەزدە 18 ايلىق بولعان. ال ەكىنشىسى 8 جاستا ەكەن. ولارعا سينگح امالا جانە كامالا دەگەن ەسىم بەرىپ، ادامدار ورتاسىنا ۇيرەتكىسى كەلەدى. ءبىراق اپكەلى-ءسىڭلىلى ولار قانشا ۇيرەتسە دە، ادام ءتىلىن تۇسىنە المايدى.

ءتورت اياقتاپ جۇرەتىن ەكەۋى العاشقىدا ماڭىنا جان بالاسىن جولاتپاي، تىستەپ، تىرناپ، ايبات كورسەتكەن. ءتىپتى تۇندە ۇليتىن ادەتىن دە تاستاماعان. كىشكەنتاي امالا بۇيرەك اۋرۋىنان 1921 - جىلى قايتىس بولادى. ال ەرەسەك اپكەسى ءسىڭلىسىنىڭ ولىمىنەن سوڭ، تۇيىقتالىپ، ايبات شەگۋىن قويىپ، ادامدار ورتاسىنا ۇيرەنە باستاعانداي بولادى. ول دا 1929-جىلى بۇيرەك دەرتىنەن قايتىس بولعان كورىنەدى. سولايشا ءارتۇرلى جاستاعى قىزداردىڭ قاسقىر ۇيىرىنە قالاي قوسىلعانى قۇپيا كۇيىندە قالىپ قويادى.

بۇل وقيعانى كوپشىلىك وتىرىككە بالايدى. سەبەبى ميسسيونەر ۇسىنعان امالا مەن كامالانىڭ سۋرەتتەرى ودان بەرىرەكتە تۇسىرىلگەنى انىقتالادى. ال پروفەسسور روبەرت زينگ بولسا، سينگحتىڭ جازبالارى ويدان شىعارىلماعاندىعىنا شىن سەنەدى. ءبىراق ناقتى دەرەكتەر بولماعاندىقتان بۇل وقيعانىڭ راستىعىنا كۇمانمەن قارايمىز.

ال ودان ەرتەرەكتە ەۋروپانىڭ ورمانى وسىنداي بىرنەشە جابايى بالانى «ومىرگە اكەلگەن». 1725- جىلى گەرمانيانىڭ حامەلن ەلدى مەكەنىنىڭ تۇرعىندارى ورماننان 10 جاس شاماسىنداعى جابايى بالانى تاۋىپ الادى. شوپپەن تاماقتانىپ، ءتورت اياقتاپ جۇرگەن بالا جايلى حابار جۇرتشىلىققا تەز تاراپ، ۇلى بريتانيا كورولى ءبىرىنشى گەورگ ونى ءوز ەلىنە الدىرادى. وتكەن ءومىرى بەلگىسىز جابايى بالاعا پيتەر دەگەن ەسىم بەرىلىپ، لوندون جۇرتشىلىعى ونى «جابايى پيتەر» اتاپ كەتەدى.

بەيكۇنا نارەستە سەكىلدى، قوعامنىڭ ءتۇرلى قۋلىقتارىنان ادا وسكەن بالانىڭ وقيعاسىنا بىرەۋلەر وتىرىك دەپ قاراسا، ەكىنشىلەرىنىڭ كەرىسىنشە، جانى اشىپ، قامقورلىعىنا الادى. ءتىپتى كورولدىڭ قىزى پيتەرگە ارنايى دارىگەر قويىپ، دەنساۋلىعىن رەتتەۋدى تاپسىرادى. ءبىراق جىگىت ءبىر-ەكى اۋىز سوزدەن وزگە ەشتەڭەگە دە ۇيرەنە المايدى. سودان بالانى كۇتۋشىگە تاپسىرىپ، ايلىق جاردەماقىسىن ءبولىپ وتىرادى.

كۇتۋشىسى قايتىس بولىپ، قاراۋسىز قالعان جىگىت 1751 - جىلى جوعالىپ كەتەدى. اقىل-ەسىن بىلمەيتىن ول كوپ ۇزاماي، تۇرمەلەردىڭ بىرىنەن تابىلىپ، الگى كۇتۋشىنىڭ باۋىرى توماس فەننىڭ قاراۋىنا وتەدى. بالالىق شاعى بۇلىڭعىر پيتەر ادامدار اراسىندا ءومىر سۇرۋگە دۇرىس بەيىمدەلە الماعانىنا قاراماستان، فەننىڭ قوجالىعىندا 70 جاسقا دەيىن ءومىر سۇرگەن دەسەدى.

ءدال سونداي جابايى جىگىتتى فرانسيا تۇرعىندارى سان-سەرني-سيۋر-رانس ورمانىنان 1797- جىلى ۇستاپ الادى. ءومىرى كورمەگەن تىرشىلىك يەلەرىنەن ۇرەيى قاشقان جىگىت امالىن تاۋىپ، ورمانعا قايتا كەتەدى. ەكى جىل بويى جۇرت كوزىنەن تاسادا جۇرگەن ول ادامداردىڭ وزىنە زيان تيگىزبەيتىنىن سەزىپ، 1800- جىلى اۋىلعا ءوز ەركىمەن كەلەدى.

دەنەسىندە ءتۇرلى جاراقاتتاردىڭ تىرتىعى قالعان، مىنەز-قۇلقى ەرەكشە، 12 جاس شاماسىنداعى بالانى اۋىل ادامدارى جىلى قابىلدايدى. جابايى بالا جايلى اڭگىمە تەز تاراپ، ونى بيلىك وكىلدەرى ءوز قاراماعىنا الادى. جاس دارىگەر جان-مارك يتار ءبىرىنشى بولىپ ونى ءوز كۇتىمىنە الىپ، وعان ۆيكتور دەگەن ەسىمدى بەرەدى. ماماندار ونىڭ اۋىلعا ءوز ەركىمەن كەلگەنىن ەسكەرىپ، «بالا كىشكەنتاي كەزىندە ادامدار اراسىندا ءومىر سۇرگەن» دەگەن بولجامعا توقتايدى.

ال ونىڭ ورماندا ءومىر ءسۇرۋ مەرزىمى شامامەن 7 جىل. وسى جەتى جىلدا قىستان قالاي شىققانىن ءبىلۋ ءۇشىن زەرتتەۋشىلەر ونى قاردىڭ ۇستىنە جىبەرەدى. اق قارعا ابدەن اۋناعان ۆيكتور ەش تىتىركەنبەستەن دالادا ۇزاق جۇرەدى. ءتىپتى دەنە قىزۋى دا وزگەرمەيدى. ياعني ونىڭ دەنساۋلىعى دا ۋاقىت وتە كەلە، سول جابايى ومىرگە تولىق بەيىمدەلگەن. ول 1828- جىلى پاريج قالاسىندا دۇنيەدەن وزعان ەكەن.

ال ەۋروپانىڭ ەڭ اتاقتى جابايى بالاسى ءارى سىرى اشىلماعان تۇلعا رەتىندە كاسپار حاۋزەردى اتاۋعا بولادى. كوپشىلىك ونى اقسۇيەكتەر وتباسىنان شىققان دەپ ەسەپتەيدى. ياعني ول تاققا تالاسۋشىلاردىڭ كەسىرىنەن قاپاسقا ءتۇسىپ، ساياسي ويىندارىنىڭ قۇربانىنا اينالعان. ونى 1828- جىلى نيۋرنبەرگ قالاسىنان تاپقان. ءجۇرىس-تۇرىسى ءبىرتۇرلى، ءتىس جارىپ ءسوز ايتا المايتىن، مىنەزى كىشكەنتاي بالاعا ۇقساس 16-17 جاستاعى جىگىتتىڭ تاعدىرى قالا تۇرعىندارىن تاڭعالدىرادى.

ءوزىنىڭ ەسىمىن قاعازعا جازعان بالادان ارتىق اقپارات الا الماي، دال بولعان قالا باسشىلارى جىگىتتىڭ بالالىق شاعىن زەرتتەۋگە بەلسەنە كىرىسەدى. ال كاسپاردى قالا قامقورلىعىنا الىپ، ونىڭ تۇبەگەيلى ەمدەلۋىنە تولىق جاعداي جاسايدى. جانىنداعىلاردىڭ جاقسى كۇتۋىنىڭ ارقاسىندا كاسپار تەز ءتىل ۇيرەنىپ، ادامدار ورتاسىنا بەيىمدەلە باستايدى. ۋاقىت وتە كەلە، ونىڭ العاشقى كەزدەرى قالىپتى ورتادا ءجۇرىپ، كەيىن قاپاسقا قامالىپ، وندا ءبىرتالاي جىل ءومىرىن وتكىزگەنى بەلگىلى بولادى. ءبىراق حاۋزەر وندا نە سەبەپتى وتىرعانىن، كىمنىڭ ۇستاعانىن ءوزى دە تولىق بىلمەگەن.

ول ادامدار اراسىندا نەبارى بەس جىل ءومىر سۇرگەن. سول ارالىقتا ونى بىرەۋلەر بىرنەشە رەت ولتىرمەك بولادى. ال 1833 - جىلى ونى بەلگىسىز بىرەۋ ءولتىرىپ كەتەدى. وسى قاستاندىقتاردى ەسكەرگەن ماماندار ونى بادەن گەرسوگى كارلدىڭ مۇراگەرى دەپ ەسەپتەيدى. ونى قاپاسقا قاماعان دا، كەيىن ولتىرتكەن دە بادەن شاعىن مەملەكەتىنىڭ گەرسوگى І ليۋدۆيگ بولۋى مۇمكىن دەگەن دە پىكىرلەر بار.

ال افريكا قۇرلىعىنان 1996 - جىلى شيمپانزەنىڭ تاربيەسىندە وسكەن بالانى تاۋىپ العان. بۇل بالانى التى ايلىق كەزىندە، دەنساۋلىعىندا ءبىر كىنارات بارىن سەزىپ، اتا-اناسى ورمانعا اپارىپ تاستاعان-مىس. قاراۋسىز قالعان بايقۇس بالانى مايمىلدار تاۋىپ الىپ، ءوز قامقورلىعىنا العان. ەكى جىلداي جابايى الەمدە ءومىر سۇرگەن وعان كەيىن بەللو دەگەن ەسىم بەرىلىپ، بالالار ۇيىنە وتكىزىلگەن.

مايمىلداردىڭ تاربيەسىندە وسكەن ول ءسىڭىپ قالعان ادەت بويىنشا ءار نارسەگە ورمەلەپ، بىرنارسەدەن قورىقسا نەمەسە اشۋلانسا شىڭعىرىپ ەسى كەتەتىن بولعان. ادامدار ورتاسىندا ءومىر ءسۇرۋ وعان وڭاي بولماعان سىڭايلى. بەللو 2005 - جىلى اۋرۋدان قايتىس بولعان.

ءبىر قىزىعى، بالا كەزىمىزدىڭ كەيىپكەرلەرى ماۋگلي مەن تارزان كەيىن قالىپتى ومىرگە تەز بەيىمدەلىپ كەتكەن ەدى. كوركەم تۋىندى بولعان سوڭ، وندا ءومىر شىندىعى ءسال بۇرمالانعان دەپ ويلايمىز. ال راسىمەن دە، ءومىردىڭ قۇقايىن كورىپ، وسىنداي جاعدايعا تاپ بولعان مىنا بالالار قورقىنىش پەن ۇرەيگە تولى ادامداردىڭ ومىرىنە بەيىمدەلە الماعان.

ءسابينا زاكىرجان قىزى

«ايقىن». 2013