ورال قالاسىندا ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارى تۋرالى جاڭا جيناقتار تانىستىرىلدى
قادىر مىرزا ءالي اتىنداعى وبلىستىق مادەنيەت جانە ونەر ورتالىعىندا «تاۋەلسىزدىك پەن جارقىن بولاشاققا جول: زەرتتەۋ مەن زەردەلەۋ» اتتى دوڭگەلەك ۇستەل وتىرىسى بولدى، دەپ حابارلايدى Kazinform.
ب ق و قوعامدىق دامۋ باسقارماسىنىڭ قولداۋىمەن وتكىزىلگەن ءىس-شارا بارىسىندا ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن تولىق اقتاۋ جونىندەگى وڭىرلىك كوميسسيانىڭ ءۇش جىل ىشىندە اتقارعان جۇمىستارى باياندالىپ، جاڭا جيناقتار تانىستىرىلدى.
جيىنعا قاتىسقان ب ق و قوعامدىق دامۋ باسقارماسىنىڭ باسشىسى گۇلجانار شوكەيەۆا مەملەكەت باسشىسى قاسىم- جومارت توقايەۆتىڭ تاۋەلسىزدىكتىڭ قادىر-قاسيەتى تۋرالى ايتقان سوزدەرىنە، سونداي- اق پرەزيدەنتتىڭ ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن تولىق اقتاۋ جونىندەگى تاپسىرماسىنا سايكەس قۇرىلعان وڭىرلىك كوميسسيا تىندىرعان ىستەرگە توقتالدى.
«وڭىرلىك كوميسسيالاردى قۇرۋدىڭ نەگىزگى ماقساتى مەملەكەت باسشىسىنىڭ جارلىعى اياسىندا ۇسىنىستار ازىرلەۋ ءۇشىن وسى ۋاقىتقا دەيىن قۇپيا بولىپ كەلگەن نەمەسە ءالى بەلگىسىز، ۇمىتىلعان دەرەكتەردى، فاكتىلەردى تابۋ، جيناۋ، رەپرەسسيانىڭ تۇرلەرى مەن تەتىكتەرىن انىقتاۋ، اۋىلدارداعى قۋعىن-سۇرگىن ورتالىقتارى مەن ورىندارىن، قۇربانداردىڭ سانىن، اتى-ءجونىن انىقتاۋ جانە زارداپ شەككەندەر تۋرالى وسى ماسەلەگە قاتىستى باسقا دا اقپارات جيناۋ، تالداپ-ساراپتاۋ بولاتىن. ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋ جۇمىسىن مەملەكەتتىك تۇرعىدان زەرتتەپ، تالقىلاپ جانە جاڭاشا تاريحي باعا بەرۋ - بۇگىنگى ۇرپاققا، بىزگە جۇكتەلگەن اۋقىمدى مىندەت. سوڭعى ءۇش جىل كولەمىندە وسى مىندەتتى ابىرويمەن اتقارىپ كەلە جاتقان وڭىرلىك كوميسسيا مۇشەلەرى، عالىم-زەرتتەۋشىلەر بۇرىن جابىق بولعان ارحيۆ قورلارىن زەرتتەپ، تىڭ دەرەكتەرگە قول جەتكىزدى»، دەدى گۇلجانار بولات قىزى.
ونىڭ سوزىنە قاراعاندا، وبلىستىق بيۋدجەتتەن قارجىلاي قولداۋ كورسەتۋدىڭ ناتيجەسىندە الماتى، استانا قالالارىنا ءىس-ساپارلار ۇيىمداستىرىلىپ، ارحيۆتەر مەن عىلىمي ورتالىقتاردا ۇلكەن جۇمىس جاسالدى. رەسپۋبليكالىق، وبلىستىق جانە اۋداندىق ارحيۆتەردەگى جۇمىس بارىسىندا 300 دەن استام ىستەر قارالىپ، 6 مىڭ بەتتەي قۇجات كوشىرمەلەرى الىنعان. وتكەن جىلدارى جالپى سانى 7 كىتاپ باسىلىپ شىقسا، بيىل ءۇش تاقىرىپ باعىت بويىنشا 3 كىتاپ جارىق كوردى.
جۇمىس توبى وبلىستىڭ اۋداندارىن ارالاپ، اۋىلدىق جەرلەردەگى ولكەتانۋشىلاردى، اۋىل اقساقالدارىن تارتا وتىرىپ، تۇرعىندار اراسىندا ساۋالنامالار جۇرگىزىپ، «حالىق جادى» كىتابىنا ساياسي قۋعىن-سۇرگىن كۋاگەرلەرى مەن ۇرپاقتارىنان ەستەلىكتەر جازۋ سىندى جۇمىستاردى ۇيىمداستىردى. ەلدى مەكەندەردىڭ اۋماعىندا بولعان ەڭبەكپەن تۇزەۋ لاگەرلەرى، كۇشتەپ قونىس اۋدارۋ ورىندارى، اتىلعانداردىڭ جاپپاي جەرلەۋ ورىندارىن انىقتاۋ جانە باسقا ءوڭىر تاريحى ءۇشىن قاجەتتى تىڭ دەرەكتەردى جينادى.
باتىس قازاقستان وبلىسى بويىنشا ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋ بويىنشا جۇمىس توبىنىڭ جەتەكشىسى، «DANA» ورتالىعىنىڭ باسشىسى جانتاس سافۋلليننىڭ ءمالىم ەتكەنىندەي، عىلىمي- زەرتتەۋ جۇمىستارى جەتى باعىت بويىنشا توپتاستىرىلىپ ۇيىمداستىرىلدى.
ولار:
- وڭىردەگى حالىق كوتەرىلىستەرىنە قاتىسقانى نەمەسە قولداعانى ءۇشىن ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعانداردى زەرتتەۋ بويىنشا جۇمىس توبى.
- كۇشتەپ ۇجىمداستىرۋ جانە 30-جىلدارداعى اشارشىلىقتان جويىلعان نەمەسە جاپا شەككەندەردى انىقتاۋ بويىنشا جۇمىس توبى.
- كۋلاكتار، بايلار، جارتىلاي فەودالدار مەن شارۋالاردىڭ اقتالماعان قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن زەرتتەۋ بويىنشا جۇمىس توبى.
- الاش پارتياسى، الاشوردا ۇكىمەتى يدەياسى ءۇشىن مەملەكەتتىك قۋدالاۋعا جانە قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان ادامداردى انىقتاۋ بويىنشا جۇمىس توبى.
- ءداستۇرلى ءدىن وكىلدەرى - ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋ ءۇشىن زەرتتەۋ، ۇسىنىستار دايىنداۋ جونىندەگى جۇمىس توبى.
- 1939-1945 -جىلدارى فاشيستىك گەرمانيا، فيندليانديا جانە باسقا دا ەۋروپا ەلدەرىندە قاماۋعا الىنعان اسكەري تۇتقىنداردى اقتاۋ بويىنشا ۇسىنىستار دايىنداۋ جونىندەگى جۇمىس توبى.
- قازاقستانعا كۇشتەپ كوشىرىلگەندەردى انىقتاۋ، 1920-1940 -جىلدار ارالىعىندا مەملەكەتتىڭ جازالاۋشى ارەكەتتەرىنەن قازاقستاننان كەتۋگە ءماجبۇر بولعان بوسقىنداردى اقتاۋ بويىنشا ۇسىنىستار ەنگىزۋ جونىندەگى جۇمىس توبى.
ايتالىق، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى ەسقايرات حايداروۆ جەتەكشىلىك ەتكەن جۇمىس توبى جۇرگىزگەن زەرتتەۋلەر ناتيجەسىندە ب ق و پوليتسيا دەپارتامەنتىنىڭ ارنايى مەملەكەتتىك ارحيۆىنىڭ قۇجاتتارى بويىنشا كوتەرىلىستەرگە قاتىناسقانى جانە كەڭەس وكىمەتىنە قارسى شىققاندارى ءۇشىن 309 ادامنىڭ جازىقسىز ساياسي قۋدالاۋعا ۇشىراعانى انىقتالدى. 1930 -جىلدارى ورال ماڭىنداعى اۋدانداردان جانە جىمپيتى اۋدانىنان بارلىعى 41 ادام اتۋ جازاسىنا كەسىلگەن، قالعاندارى ءارتۇرلى مەرزىمدەرگە كونتسلاگەرلەرگە قامالسا، كەيبىرى جەر اۋدارىلعان جانە ءبىرازى تەرگەۋ كەزەڭىندە تۇتقىندا بولعاندارى ەسكەرىلىپ، قاماۋدان بوساتىلعان. دەگەنمەن ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنىڭ سانى مۇنىمەن شەكتەلمەيدى.
سونىمەن قاتار 2023 -جىلدىڭ شىلدە ايىندا 1930 -جىلدارى كەڭەس وكىمەتىنىڭ ساياساتىنا قارسى شىققاندارى ءۇشىن تۇتقىنعا الىنىپ، تەرگەۋ كەزىندە قاماۋدا وتىرىپ قايتىس بولعانداردىڭ ءتىزىمى جاساقتالدى. ب ق و قوعامدىق دامۋ باسقارماسى باسشىسىنىڭ اتىنا تەرگەۋ بارىسىندا قايتىس بولعان 74 ادامدى اقتاۋعا ۇسىنىس جاساۋعا حات جولداندى.
سونداي-اق ب ق و مەملەكەتتىك ارحيۆىندە 1921-1931 -جىلدارداعى باتىس قازاقستان وبلىسىنداعى بانديتيزم تاقىرىبى بويىنشا زەرتتەۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلىپ، «بوكەي جانە ورال وڭىرلەرىندەگى بانديتيزم. 1921-1931. (و گ پ ۋ حابارلامالارى بويىنشا)» تاقىرىبىندا قۇجاتتار جيناعى جارىق كوردى.
«DANA» عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعى شىعارعان تاعى ءبىر جيناق «نارىننان ءولى ايرىلماي، ءتىرى ايرىلدىق» دەپ اتالادى. مۇندا 1952 -جىلى وردا جانە جاڭاقالا اۋداندارىنىڭ جەرى «كاپۋستين يار» اسكەري پوليگونىنا بەرىلۋىنە بايلانىستى وسى اۋماق تۇرعىندارىنىڭ رەسپۋبليكالىق ىشكى دەپورتاتسياعا ۇشىراعانى ايتىلادى. وسى ورايدا تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى باقتىلى بورانبايەۆا تۇركىستان وبلىسىنا ارنايى ساپارمەن بارىپ، اتالعان اۋدانداردان كوشىرىلگەن 5 كولحوز تۇرعىندارى، 336 وتباسىعا قاتىستى تىڭ دەرەكتەردى انىقتاپ قايتتى.
وعان قوسا جيناققا پوليگونعا بايلانىستى وڭتۇستىك قازاقستان مەن باتىس قازاقستان وبلىسىنىڭ اۋداندارىنا كوشىرىلگەن ادامداردىڭ ەستەلىكتەرى العاش رەت ەنگىزىلدى.
تاعى ءبىر يگىلىكتى ءىس، وڭىرلىك كوميسسيانىڭ مۇشەسى، «DANA» ورتالىعىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى ايبولات قۇرىمبايەۆتىڭ ەڭبەگى - «مەنى ەلدەن ايىرعان ساياساتتىڭ ەكپىنى» («كۇشتەپ كوشىرىلگەندەر: باتىس قازاقستان وبلىسى تاريحىنىڭ قايعىلى كەزەڭى، 30-50 ج ج ⅩⅩ ع») جيناعى 1930-50 -جىلدارى باتىس قازاقستان وبلىسىنا ساياسي سەبەپتەر بويىنشا جەر اۋدارىلعان ادامدارعا قاتىستى ق ر باس پروكۋراتۋراسى قۇقىقتىق ستاتيستيكا جانە ارنايى ەسەپكە الۋ جونىندەگى كوميتەتى ب ق و بويىنشا باسقارماسىنىڭ 5-قورىنان الىنعان قۇجاتتار نەگىزىندە قۇراستىرىلدى. قالىڭ كوپشىلىكتىڭ نازارىنا تۇڭعىش رەت ۇسىنىلىپ وتىرعان بۇل جيناقتا كۇشتەپ كوشىرىلگەن ادامنىڭ اتى-ءجونى، تەگى، تۋعان جىلى، تۋعان جەرى، ۇلتى، قاي ەلدىڭ ازاماتى ەكەندىگى، پارتيادا بار-جوعى، كۇشتەر كوشىرىلگەنگە دەيىنگى جانە كەيىنگى مەكەنى، ماماندىعى، جۇمىس ورنى، جاقىن تۋىستارىنىڭ اتى-ءجونى مەن تۋعان جىلى، ەسەپتەن شىققان كەزى، مارتەبەسى، كارتوچكاسىنىڭ بار-جوعى كورسەتىلگەن جەكە ءىسىنىڭ مالىمەتتەرى الفاۆيتتىك رەتپەن كەلتىرىلدى.
دوڭگەلەك ۇستەل وتىرىسى بارىسىندا اتالعان ءۇش جيناقتىڭ (رەداكتورى نۇرلان ءسادىر) تانىستىرىلىمى بولدى.
«بۇل كىتاپتار دا وبلىس كىتاپحانالارىنا بەرىلىپ، عىلىمي اينالىمعا ەنەتىن بولادى. قازىرگى تاڭدا «تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەسكەرلەر: الاش قوزعالىسىنىڭ بەلسەندىلەرى مەن نيەتتەستەرى» اتتى ەنتسيكلوپەديالىق جيناق، سونداي-اق «باتىس قازاقستان وبلىسىنداعى ساياسي لاگەرلەر» (نەمەسە «گۋلاگ جۇيەسىندەگى لاگەرلەر مەن ونىڭ بولىمشەلەرى (باتىس قازاقستان وبلىسى)» اتتى جيناق دايىندالۋدا. ءبىرقاتارى ورتالىق كەڭسەگە تاپسىرىلدى. جۇمىس توپتارى وزدەرىنىڭ باعىتتارى بويىنشا الداعى جىلى دا ءوز قىزمەتتەرىن جالعاستىراتىن بولادى»، دەدى ج. سافۋللين.
جيىندا جۇمىس توبىنىڭ جەتەكشىلەرى الفيا بايبولسىنوۆا، قازبەك قابجانوۆ، باقتىلى بورانبايەۆا، احمەديار باتىرحانوۆ، ايبولات قۇرىمبايەۆ، ەسقايرات حايداروۆ جانە زيالى قاۋىم وكىلدەرى ءوز ۇسىنىس-پىكىرلەرىن ءبىلدىردى.
«ءبىزدىڭ جۇمىس توبى زەرتتەۋدى ەكى باعىتتا جۇرگىزدى. ونىڭ ءبىرىنشىسى - الاشوردانىڭ باتىس ءبولىمى بويىنشا ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان ادامدار انىقتالدى. مىسالى، بۇعان دەيىن بەلگىسىز بولىپ كەلگەن الاشوردانىڭ 25 وفيتسەرىنىڭ جانە جاقىندا، ىشىندە اتىلعانى بار، 150 مۇعالىمنىڭ اتى-ءجونى بەلگىلى بولدى. ۇلگەرگەنىمىزشە، جيناققا 500 ادامنىڭ ءتىزىمىن جاساپ بەردىك. كىرمەي قالعاندارى دا بارشىلىق. ال ەڭ قيىنى، وبلىستا جازالاۋ لاگەرلەرى مەن ن ك ۆ د كەڭسەلەرىن انىقتاۋ بولدى. ويتكەنى بۇعان دەيىن ەش جەردە ايتىلماعان قۇپيا قۇجاتتار نەگىزىندە جۇمىس جاسالدى.
وبلىستا ەڭ العاشقى جازالاۋ ورىندارىنىڭ ءبىرى تەرەكتى اۋدانىنداعى شالقار لاگەرى 1933 -جىلى اشىلعان دەپ شامالاۋعا بولادى. وسى اۋدانداعى پريدوروجنىي، ستالينكا، كوبەنساي اۋىلدارىن قامتىعان №12-لاگەرلىك پۋنكتتىڭ، بوكەي ورداسى سايقىن اۋىلىنداعى جانە باسقا جەرلەرلەردەگى لاگەر ورىندارىنىڭ كارتوگرافياسى جاسالدى. باراكتاردىڭ ورىنى كورىنىپ تۇر. ساراتوۆ وبلىسىنىڭ شەكاراسىندا كامەنلاگ، كۋيبىشيەۆپەن (سامارامەن) شەكارادا بەزىميانلاگ جۇمىس ىستەگەن.
ارحيۆ قۇجاتتارىنان باسقا، كوزى ءتىرى كۋاگەرلەردىڭ سوزىنە قاراعاندا، تۇرمە بارلىق دەرلىك اۋىلداردا بولعان، جوسپاردى ورىنداۋ ءۇشىن سولاي جاسالعان. قۇجاتتارى ورتەلىپ، جويىلعاندىقتان، ونىڭ ءبارىن انىقتاۋ مۇمكىن ەمەس. دەگەنمەن تاريحىمىزدى تۇگەلدەۋگە بىرلەسىپ كۇش جۇمساعان ءجون»، - دەدى تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى الفيا سابىرعالي قىزى.
اۆتور
عايساعالي سەيتاق