توتە جازۋ رەداكسياسى قانداستاردىڭ رۋحاني مۇقتاجدىقتارىنىڭ ورنىن تولتىردى - بەيسەن سۇلتان ۇلى

استانا. KAZINFORM - بيىل ەلىمىزدە جۇمىسشى ماماندىقتارى جىلى اتالىپ ءوتىپ جاتىر. وسىعان وراي Kazinform ح ا ا توتە جازۋ رەداكسياسىنىڭ شىعارۋشى رەداكتورى بەيسەن سۇلتان ۇلىن سوزگە تارتقان ەدىك.

- قازىرگى ىستەپ جاتقان جۇمىسقا كەلۋىم تۋرالى ايتايىن. ەڭ الدىمەن ايتا كەتۋ كەرەك، دۇنيەجۇزىندەگى قازاقتار اراسىندا قازىرگى ۋاقىتتا قولدانىستا كەلە جاتقان ەكى الفاۆيت بار. ونىڭ ءبىرى كيريلل بولسا، ەندى ءبىرى - توتە جازۋ ءالىپبيى.

ءبىز مەكتەپتى 1-سىنىپتان 12-سىنىپقا دەيىن توتە جازۋدا وقىدىق. پايدالاناتىن بارلىق وقۋلىق وسى جازۋمەن جازىلعان. قىسقاسى، ساۋاتىمىز توتە جازۋمەن اشىلعان بولاتىن. سونىمەن قاتار ول جاقتاعى بارلىق باسىلىم، گازەت پەن جۋرنالدار اتالعان جازۋمەن جازىلاتىن. سوندىقتان مەن ءۇشىن توتە جازۋدىڭ ورنى بولەك.

كەيىن مەكتەپ بىتىرگەن سوڭ قازاقستانعا كەلگەندە كيريلل ءالىپبيى قارسى الدى. وسى جاققا كەلگەنشە بۇل الفاۆيتتى ۇيرەنىپ كەلگەنىمىزبەن، العاشىندا قارىپتەپ وقىپ جۇردىك. تەزىرەك ەل قاتارىنا قوسىلۋ ءۇشىن گازەتتەردى ساتىپ الىپ، جاتتىعا باستادىق. ءسويتىپ ودان كەيىنگى ءبىر جىلدىق دايىندىق كۋرسى، 4 جىلدىق جوعارى وقۋ ورنى كيريلل ءالىپبيىن وقىپ جازۋعا ابدەن جاتتىقتىردى. سونىڭ ارقاسىندا ستۋدەنت كەزىمنەن-اق ءارتۇرلى باسىلىمعا اقپارات، ماقالالارىمدى شىعارا باستادىم. باسىندا «انا ءتىلى»، «قازاقستان زامان» سەكىلدى گازەتتەرگە اقپارات جازۋمەن باستاپ، كەيىننەن «ارا» جۋرنالىنا ساتيرالىق اڭگىمە، پاروديا جازۋعا دەيىن باردىق. ارى قاراي «جازۋشى» باسپاسىندا رەداكتور بولدىم، - دەيدى ول.

بەيسەن سۇلتان ۇلىنا تالدىقورعاندا گازەتتە جۇمىس ىستەپ جۇرگەن كەزىندە Kazinform-عا جۇمىسقا كەلۋگە ۇسىنىس تۇسكەن.

- توتە جازۋ رەداكسياسىنا شىعارۋشى رەداكتور بولۋعا ۇسىنىس ءتۇستى. مەن وعان قۋانا كەلىستىم. ويتكەنى بۇل جازۋمەن وقيتىن، جازاتىن قازاقتار ءالى دە كوپ. باسىم بولىگى قىتايدا تۇرادى. قازىرگى ۋاقىتتا بۇل جازۋدى تانيتىن، وقيتىن قازاقتار تەك بۇل ەلمەن عانا شەكتەلىپ قالمايدى. شىنىن ايتقاندا بۇگىندە اتالعان جازۋدى وقي الاتىن قازاقتار تۇراتىن ەلدەردىڭ قامتيتىن اۋماعى كەڭ. سوندىقتان مۇنداي رەداكسيادا جۇمىس ىستەۋ مەن ءۇشىن وتە ماڭىزدى دەپ ويلادىم. قازاقستاندا كۇندەلىكتى بولىپ جاتقان ساياسي، قوعامدىق سالالارداعى ءارتۇرلى جاڭالىقتى تەك ەل ىشىندەگى قازاقتار عانا ەمەس، شەتەلدەگى قازاقتار دا ءبىلىپ وتىرۋ قاجەت قوي، - دەيدى بەيسەن سۇلتان ۇلى.

توتە جازۋ رەداكسياسى رەداكتورىنىڭ ايتۋىنشا، Kazinform ح ا ا شەتەلدەگى قازاقتاردى اقپاراتتىق تۇرعىدا قامتاماسىز ەتۋ ماقساتىندا 2009 -جىلدىڭ قازان ايىنان باستاپ انا تىلىمىزدەگى اقپاراتتار مەن ماقالالاردى قىتاي، يران، موڭعوليا جانە التايدان اۋىپ، ەۋروپا ەلدەرىنە قونىس اۋدارعان قازاق جۇرتشىلىعى ءۇشىن احمەت بايتۇرسىن ۇلى نەگىزىن قالاعان العاشقى قازاق جازۋى توتە جازۋمەن تاراتۋ جۇزەگە اسىرىلا باستادى. بۇل جوبا اسىرەسە توتە جازۋدى قولداناتىن قىتاي قازاقتارى ءۇشىن ەلەۋلى وقيعاعا اينالدى. سول جاقتاعى 2 ميلليوننان استام قانداسىمىز بۇعان دەيىن قازاقستاندىق تەلەراديو باعدارلامالارىن تولىق كورۋ مۇمكىندىگى بولماعاندىقتان (ول ەلدە جەكە تارەلكا قويۋعا رۇقسات ەتىلمەيدى) جانە كيريليتسا ءارپىن تانىماعان سوڭ ينتەرنەتتەگى قازاق باسىلىمدارى مەن كىتاپتارىن وقي المايتىندىقتان، ەلىمىز تۋرالى ءاربىر اقپاراتقا ادەبي شىعارمالارعا ەرەكشە ءزارۋ بولىپ وتىر ەدى.

- اگەنتتىكتىڭ اراب قارىپتى نۇسقاسىنىڭ اشىلۋى - ينتەرنەتتى كەڭىنەن پايدالانىپ وتىرعان قىتاي قازاقتارى ءۇشىن اقپاراتتىق، رۋحاني مۇقتاجدىقتارىنىڭ ورنىن تولتىرۋعا ايتارلىقتاي كومەكتەستى. سايت اشىلعاننان كەيىن، شەتتەگى قانداستارىمىزدان Kazinform قولعا العان ماڭىزدى جوبانىڭ شەتتەگى قانداستارىمىزدىڭ انا تىلىنەن ايىرىلماۋىنا، جاستاردىڭ رۋحاني الەمىنىڭ بايۋىنا ۇلكەن كومەك بولعانى جونىندە كوپتەگەن العىس حات كەلىپ ءتۇستى، - دەيدى ول.

ءوز كەزەگىندە بەيسەن سۇلتان ۇلى توتە جازۋ رەداكسياسى ماڭىزدى تىڭ جوبالاردى قولعا الىپ سايتتىڭ رۋحاني الەمىن ودان ارى بايىتىپ، وقىرماندار سانىن ارتتىرا تۇسكەنىن ايتادى. اتاپ ايتقاندا، توتە جازۋ سايتى اياسىندا اشىلعان اسا اۋقىمدى «قازاق رۋحانياتى» اتتى ادەبي، مادەني جانە ەتنوگرافيالىق پورتال جوباسى - قىتاي مەن يرانداعى قازاق دياسپورالارى جانە سول ەلدەردەن كەلگەن قانداستار ءۇشىن ۇلكەن رۋحاني قولعابىس بولىپ وتىر. ول پورتالدا قازىر ءبىرقاتار رۋبريكا جۇمىس ىستەيدى.

«قازاق تاريحى». بۇل رۋبريكا بويىنشا قازاق تاريحىنىڭ عىلىمي نەگىزدەلگەن ىقشام تاراۋلارى، تاريحىمىزعا قاتىستى تارتىمدى ماقالالار بەرىلەدى.

«ادەبيەت جانە ونەر». بۇل رۋبريكامەن تىلشىلەرىمىز دايىنداعان، سونداي-اق ەلىمىزدەگى ءارتۇرلى باسىلىم بەتتەرىندە جاريالانعان قازاق ادەبيەتى مەن ونەرىنىڭ ماسەلەلەرى، بەلگىلى قالامگەرلەر مەن ونەر يەلەرى تۋرالى ماقالالار، ولارمەن وتكىزىلگەن سۇحباتتار تاڭدالىپ ۇسىنىلادى.

«ۇلتتىق سالت-داستۇرلەر». حالقىمىزدىڭ باي ادەت-عۇرىپتارىنا بايلانىستى مالىمەتتەر ءبىر جەرگە جيناقتالىپ بەرىلەدى.

«اتا-تەك شەجىرەسى». قازاق شەجىرەسىنىڭ تياناقتى ساراپتاۋدان وتكەن نۇسقالارى ەكشەلىپ، جاريالانادى. ۇنەمى جاڭا زەرتتەۋلەرمەن تولىقتىرىلىپ وتىرىلادى.

توتە جازۋ سايتىنداعى ەڭ ماڭىزدى ايداردىڭ ءبىرى «اڭگىمە الەمى» (قازاق اڭگىمەلەرىنىڭ انتولوگياسى) دەپ اتالادى. بۇل رۋبريكا بويىنشا قازاق پروزاشىلارىنىڭ تاڭداۋلى اڭگىمەلەرى مەن روماندارى ىرىكتەلىپ ازىرلەنەدى. قازىردىڭ وزىندە 55 جازۋشىنىڭ 220 دان استام اڭگىمەسى مەن رومانى پورتالعا ورنالاستىرىلعان. كوركەم شىعارمالاردىڭ قاتارى الداعى ۋاقىتتا ۇنەمى تولىقتىرىلىپ وتىرىلادى. سونىمەن قاتار «جەتى عاسىردىڭ جىر جەلكەنى»، «بالاۋسا» (بالالار ادەبيەتى) جانە «ءداستۇرلى اندەر مەن كۇيلەر» قاتارلى ايدارلار قامتىلعان.

«قازاقپارات» ح ا ا توتە جازۋ سايتى ۇلت ۇستازى احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ ۇلى مۇراسىنىڭ ۇزىلمەي، جالعاسىن تابۋىنا وزىندىك ۇلەسىن قوسىپ كەلەدى. الاش قايراتكەرىنىڭ 150 جىلدىعىنا وراي سايتىمىزدا ارنايى باننەر اشىلىپ، عالىمنىڭ مۇرالارىن ۇلىقتاعان كوپتەگەن ماتەريالدى توتە جازۋعا اۋدارىپ، جاريالانعان بولاتىن. سونىمەن بىرگە وسى جازۋدى ۇيرەنگىسى كەلەتىن وقىرماندار ءۇشىن «توتە جازۋ ساباقتارى» دەگەن اتپەن ارنايى بەينە ساباقتار دايىندالىپ، سايت بەتىنە ورنالاستىرىلدى. بۇل جوبا دا وقىرمانداردىڭ ەرەكشە القاۋىنا بولەندى.

- توتە جازۋ رەداكسياسىنىڭ تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى - شەتەلدەگى قازاقتاردىڭ جاڭالىقتارىن قازاق ەلىنە جەتكىزۋ. سايتتىڭ رەداكتورلارى توتە جازۋمەن شىعاتىن شەتەلدەگى سايتتاردى قاداعالاپ، وندا جارىق كورگەن ماڭىزدى اقپاراتتاردى قازاق تىلىنە اۋدارىپ، جاريالاپ وتىرادى. اتاپ ايتقاندا، 2018 -جىلدان بەرگى وقىلىمى جاقسى جوبا - «شەتەلدەگى قازاق ءتىلدى ب ا ق-قا شولۋدى» جۇرگىزىپ كەلەمىز. شولۋ ءار اپتا سايىن شىعىپ تۇرادى، - دەيدى ول.

ايتا كەتۋ كەرەك، قازاق ءتىلىنىڭ جازۋ تاريحىندا ءالىپبي جۇيەسى كونە تۇركى جازۋى، سوعدى جازۋى، قىپشاق جازۋى قاتارلى بىرنەشە تاريحي كەزەڭدى باسىنان وتكىزگەن بولاتىن. ون عاسىرعا جۋىق ۋاقىت بويى قازاق حالقى اراب- پارسى گرافيكاسىنا نەگىزدەلگەن ءالىپبي جۇيەسىن پايدالانعان ەدى. ول گرافيكا «شاعاتاي جازۋى»، «شاعاتاي ءتىلى» دەپ اتالىپ كەلگەن.

كونە تۇركى جازۋى ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىزدا ءبىر جارىم عاسىرداي ۋاقىت قولدانىستا بولدى. ال سوعدى جازۋى - قازاقتىڭ رۋ-تايپالارى، ياعني تۇركىتىلدەس تايپالار اراسىندا كەڭ تاراعان جازۋدىڭ ءبىرى. ءبىراق شىڭعىسحاننىڭ كۇشەيۋىنەن كەيىن بۇل جازۋ موڭعولداردىڭ قولىنا ءوتىپ كەتتى. قازىرگى موڭعول جازۋى دەپ جۇرگەن جوعارىدان تومەن قاراي جازىلاتىن جازۋ - اتا-بابالارىمىز پايدالانعان سول كونە سوعدى جازۋى ەدى. بۇل تۇركى حالىقتارىنىڭ، سونىڭ ىشىندە قازاقتى قۇراعان رۋ- تايپالاردىڭ دا قولدانعان جازۋ-تاڭبالارى بولاتىن. كەيىن موڭعولداردىڭ مەملەكەتتىك جازۋىنا اينالدى. ودان كەيىن تسين پاتشالىعى داۋىرىندە مانجۋر ەلى (شۇرشىتتەر) وسى جازۋ نۇسقاسىن وزدەرىنە بەيىمدەپ پايدالاندى. قازىرگى كۇنگە دەيىن اتالعان جازۋ قولدانىستا ءجۇر دەۋگە بولادى. بۇعان بۇگىنگى موڭعول، مانچجۋر جازۋلارى دالەل بولا الادى.

اراب-پارسى جازۋىن قازاق حالقى پايدالانىپ كەلە جاتقانىنا 11 عاسىردان اسىپ بارادى. احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ رەفورماسىنا دەيىن «شاعاتاي جازۋى» اتانىپ كەلگەن بۇل ءالىپبي ءالى كۇنگە دەيىن ومىرشەڭدىگىن ساقتاپ كەلەدى. بۇل جازۋ نۇسقاسىن مىڭ جىلدان استام ۋاقىت پايدالانىپ كەلە جاتقان سوڭ، ونى اتا جازۋىمىز دەپ ايتۋعا ابدەن بولادى دەپ ويلايمىن. ويتكەنى وسى جازۋمەن ءبىزدىڭ كوپتەگەن تاريحىمىز تاڭبالانىپ قالعان بولاتىن.

- ال ەندى شەتەلدەگى قانداستارىمىزدىڭ قىزىعىپ وقيتىن تاقىرىپتارى تۋرالى ايتار بولساق، ءبىز توتە جازۋ سايتى وقىرماندارىنىڭ مەملەكەت ساياساتىنىڭ نەگىزگى باعىتتارى تۋرالى اقپاراتتاردى، ۇلت مادەنيەتى مەن ادەبيەتىنە، تاريحىنا قاتىستى رۋحاني ماتەريالداردى جانە زاڭ، ساياسات، اسىرەسە كوشى- قونعا قاتىستى تاقىرىپتاردى كوپ وقيتىندىعىن بايقادىق. سول سەبەپتى وسى باعىتتاعى اقپاراتتاردى كوپتەپ بەرۋگە كۇش سالىپ كەلەمىز. سايتقا سالىناتىن ماتەريالداردى ىرىكتەۋ بارىسى تۋرالى ايتار بولسام، وقىرماندارىمىزعا ارنايى ىرىكتەپ، ەڭ وزەكتى اقپاراتتاردى بەرۋمەن بىرگە كولەمدى، تانىمدىق ماتەريالدار كوبىرەك جاريالانادى. قىلمىستىق تاقىرىپتاردى بەرمەۋگە تىرىسامىز. اتاپ ايتقاندا، رۋحاني، مادەني، عىلىمي، ادەبي دۇنيەلەر ءجيى ۇسىنىلادى. وسىنداي باعىتتاعى ماتەريالدارعا ريزا بولعان وقىرمانداردان ءجيى حات الىپ تۇرامىز. سايتقا ماتەريال ىرىكتەگەن كەزدە رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدەگى گازەت، جۋرنالداردىڭ ماقالالارىن سالۋعا كوبىرەك ءمان بەرىلەدى. سونىمەن قاتار قازاقستانعا كەلگەن قانداستارىمىز دا ءبىزدىڭ سايتتىڭ تۇراقتى وقىرماندارى دەۋگە بولادى. ولارعا قولايلى بولۋ ءۇشىن وسىدان 5 جىل بۇرىن ۆاتساپ جەلىسى ارقىلى ءتورت توپ قۇرعانبىز. سايتقا جاريالانعان اقپاراتتاردى ءار ەكى ساعات سايىن سول توپتارعا ءبولىسىپ وتىرامىز. ول توپتاردىڭ مۇشەلەرى دە جەكەمىزگە حابارلاسىپ، ريزاشىلىقتارىن ءبىلدىرىپ جاتادى. سونداي-اق وزدەرىنىڭ ۇسىنىستارىن دا ايتىپ تۇرادى، - دەيدى بەيسەن سۇلتان ۇلى.

اۆتور

مارلان جيەمباي