تۇركىستانعا قويىلعان اتاقتى حانىمدار

استانا. قازاقپارات - قوجا احمەت ياساۋي عيماراتى ورتالىق ازيا اۋماعىنداعى ەڭ ءبىر عاجايىپ قۇرىلىستاردىڭ ءبىرى جانە بىرەگەيى، ول قازىر «يۋنەسكو-نىڭ الەمدىك مۇرا تىزىمىنە» ەنگەن ساناۋلى ەسكەرتكىشتەردىڭ ءبىرى.

بۇل كەرەمەت قۇرىلىستىڭ ىشىنە قازاق دالاسىنىڭ نەبىر اتاقتى تۇلعالارى جەرلەنگەن. تاريحشىلار ولاردىڭ اتتارىن انىقتاۋدى كوزدەپ ءتۇرلى زەرتتەۋلەر جۇرگىزۋدە.

وكىنىشكە وراي، ءبىرتوپ قۇلپىتاستار جوعالىپ كەتىپ جەرلەنگەندەر ءتىزىمىن قالپىنا كەلتىرۋ كوپتەگەن قيىندىقتار تۋعىزىپ وتىر. وسىعان قاراماستان تاريحي دەرەكتەر نەگىزىندە ياساۋي كەسەنەسىنە جانە ونىڭ اينالاسىنا جەرلەنگەن تاريحي تۇلعالار ءتىزىمى تولىعىپ كەلەدى. سولاردىڭ قاتارىندا اتاقتى حانىمدار دا بار.

كەسەنەنىڭ قابىرحانا بولمەسىندە قوجا احمەت ياساۋيدىڭ قاسىندا ونىڭ ايەلى مەن بالاسى جەرلەنگەنىن كوپشىلىك بىلە بەرمەيدى. اۋليە قاسىندا ونىڭ حانىمى جاتقانىن 19 - عاسىردىڭ اياعىندا بەلگىلى شىعىستانۋشى اكادەميك ۆەسەلوۆسكي، 1930 - جىلى اتاقتى ارحەولوگ م.ە. ماسسون جازىپ كەتكەن بولاتىن.

الايدا اتالعان زەرتتەۋشىلەر، نە باسقا عالىمدار قوجا احمەت ياساۋيدىڭ ايەلىنىڭ اتىن كورسەتپەگەن. سوڭعى كەزگە دەيىن وسى ماسەلەگە قاتىستى ەشبىر مالىمەت تابا الماي كەلگەنبىز. ءبىر قۋانىشتىسى، سوڭعى جىلدارى جاريا ەتىلگەن ءبىر شەجىرە ىشىنەن اۋليەنىڭ جۇبايىنىڭ ەسىمى تابىلدى. سونىمەن قوجا احمەت ياساۋيدىڭ ايەلىنىڭ اتى ايشا قۋش تادج ءبيبى ەكەنى ءمالىم بولدى. تۇركىستان قالاسىنان شاۋىلدىرگە بارا جاتقان جولدا قوجا احمەت ياساۋيدىڭ قىزى گاۋهار قۇش تادج مولاسى بارى كوپشىلىككە ايان.

قوجا احمەت ياساۋيدىڭ كەسەنەسى 15 - عاسىردا قايتا تۇرعىزىلعانى بەلگىلى. 15-16 -عاسىردان باستاپ عيمارات ىشىنە ونىڭ اينالاسىنا دۇنيەدەن وتكەن بيلىك يەلەرى مەن ولاردىڭ وتباسى مۇشەلەرىنىڭ جەرلەنۋى جالعاستى. قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسىنىڭ باس پورتالىنان 60 مەتىر جەردە «كوشپەلى وزبەك مەملەكەتىنىڭ» اتاقتى حانى ءابىلقايىردىڭ (1429-1468) 1485 - جىلى قايتىس بولعان ايەلى رابيا سۇلتان بەگىم ءۇشىن سالىنعان اسا كورىكتى كەسەنەسى بوي كوتەردى. ول ءامىر تەمىردىڭ شوبەرەسى، تاق ۇستىندە عالىم بولعان ۇلىقبەكتىڭ قىزى ەكەنى كوپشىلىككە بەلگىلى.

قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسىنىڭ ىشىندە، قازاندىق زالىندا قازاق حانى جانىبەكتىڭ قىزى امانبيكە حانىمنىڭ قۇلپىتاسى تۇرعان (قازىر كىشى اقساراي بولمەسىندە تۇر). ونىڭ بەتىندە مىناداي جازۋ بار: «بۇل زيراتتىڭ يەسى، (كۇناسى) كەشىرىلگەن، (اللا تاعالانىڭ) راقىمى تۇسكەن، مىنەز-قۇلقى تازا امان بيكە حانىم باراقۇلى جانىبەكتىڭ قىزى. ول 925 - جىلدىڭ رادجاب ايىندا/ 1519 - جىلدىڭ ماۋسىم-شىلدە ايىندا دۇنيەدەن قايتتى».

بۇل جازۋ مۇندا قازاق حاندىعىنىڭ نەگىزىن قالاۋشىلاردىڭ ءبىرى - جانىبەكتىڭ (1469-1474) قىزى امانبيكەنىڭ جاتقانىن بىلدىرەدى. كەسەنەدە ساقتالعان كونە قۇلپىتاستار عيمارات ىشىندە باسقا دا حانىمدار مەن بيكەشتەردىڭ جەرلەنگەنىن كورسەتەدى. ولاردىڭ ءتىزىمى ازىرەت سۇلتان مەملەكەتتىك تاريحي-مادەني قورىق-مۋزەيى شىعارعان «تۇركىستاندا جەرلەنگەن تاريحي تۇلعار» اتتى كىتاپشادا كورسەتىلگەن.

سونىمەن قۇلپىتاستار بويىنشا ءابىلقايىر حاننىڭ شوبەرەسى، كەلدى مۇحاممەد سۇلتاننىڭ قىزى ماستۋرا حانىم، ءامىر ناسرۋللاحتىڭ قىزى قارونا ءبيبى، موللا مىر قالاننىڭ قىزى دانا، ماۋلەن ءازيزدىڭ قىزى حاديشا سۇلتان جەرلەنگەن بولىپ تۇر.

ەندى تۇركىستاندا جەرلەنگەنى سوڭعى ۋاقىتتا دەرەكتەر نەگىزىندە انىقتالعان حانىمدارعا نازار سالايىق. 1742 - جىلى رەسەي اكىمشىلىگى جوڭعار حانى عالدان سەرەنگە ەلشى ەتىپ مايور ميللەردى اتتاندىردى. بۇرىن تەك مۇراعاتتاردا جۇمىس جاساعاندارعا عانا تانىس بولعان مايور ميللەردىڭ وسى ميسسياسى تۋرالى ارنايى جۋرنالى تۋرالى ۆ.مويسەيەۆ كىتابىنان وقيتىن ەدىك. ەندى «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى ارقاسىندا «قازاقستان تاريحى 15-20 ع ع. ورىس دەرەكتەرىنىڭ» 6 - تومىندا قۇندى قۇجات جاريا ەتىلدى.

وندا 1743 - جىلدىڭ 17 - ناۋرىزىندا ۇلى ءجۇزدىڭ باتىرى سالتان كەلدەي ۇيىندە ورىس ەلشىسى ورتا ءجۇز باتىرى جانىبەك تارحانمەن كەزدەسكەنىن، ال ول تۇركىستان قالاسىنا دۇنيە سالعان شەشەسىن جەرلەۋگە اكەلگەنىن ايتادى. ياعني اتاقتى جانىبەك تارحاننىڭ اناسى تۇركىستاندا، ق.ا.ياساۋي كەسەنەسىندە جەرلەنگەن.

عىلىمي اينالىمعا ەنگەن قىتاي دەرەكتەرىندەگى مالىمەتتەرگە قاراعاندا ابىلايدىڭ بايبىشەسى تۇركىستانعا اكەلىنىپ قويىلعان بولىپ تۇر. قىتاي ەلشىلەرىمەن كەزدەسۋ ۇستىندە ابىلايعا بايبىشەسىنىڭ حال ۇستىندە جاتقانى جونىندە دەگەن حابارلار كەلگەنى ايتىلادى:

«8 - ايدىڭ 25 - كۇنى ءبىز ابىلايدىڭ باستاۋىمەن اتباسار ماڭىنداعى ەسىل وزەنىنىڭ بويىنا اتتاندىق. 9-ايدىڭ 7-كۇنى ءبىز كوكسەڭگىر دەپ اتالاتىن جەرگە جەتكەندە، ابىلايدىڭ ۇيىنەن ەكى مارتە ادام جىبەرىلىپ، ابىلايدىڭ بايبىشەسى «ناۋقاستان حالى ناشارلاپ قالدى» دەگەن حاباردى جەتكىزدى.

سوندا ابىلاي «وتباسىمنىڭ جاعدايى سونشالىقتى ماڭىزدى ەمەس قوي. ونىڭ سىرتىندا، مەن ۇيىمدە بولعاندا دا ولەيىن دەپ جاتقان ادامدى تىرىلتە الماسپىن. وعان قاراعاندا بوعدا ەجەن حانمەن اراداعى ءىس ماڭىزدىلاۋ. مەن سىزدەردى ەل شەتىنە دەيىن اپارىپ تاستاعاننان كەيىن قايتارمىن»،- دەدى دە، ءبىزدى باستاپ ءارى قاراي ساپاردى جالعاستىردى.

سونان كەيىن تاعى دا ادام كەلىپ ابىلايدىڭ ۇيىنە قايتقىزباق بولادى. ابىلاي بىزبەن اقىلداسقاندا بۇرىنعىسىنشا ءارى قاراي جۇرە بەرمەكشى بولىپ ەدى، ءبىز ول كىسىنى توقتاتىپ، «ءسىز ءىستىڭ ءبارىن ورنى-ورنىنا قويىپ بولدىڭىز عوي»، قايتا بەرىڭىز دەگەندى بىلدىرەدى. ابىلاي قىتاي ەلشىلەرىنە:

«ەندەشە سىزدەر «جول ورتادا ءبىزدى تاستاپ كەتتى» دەمەڭىزدەر. مۇنداي قيىن جاعداي بولعاندىقتان مەن دە شاراسىز بولىپ تۇرمىن. مەن قايتىپ بارعاندا، (بايبىشەم) بويىندا ءالى جانى بار بولسا، وندا مەن ونى دارىگەرگە كورسەتەرمىن؛ ال ەگەر مەن قايتىپ بارعاندا ول الدەقاشان قايتىس بولسا، وندا مەن ونى مىندەتتى تۇردە ۇلكەندەرىمىز جاتقان تۇركىستان جەرىنە اپارىپ جەرلەيمىن» - دەپ قوشتاسقان.

ابىلاي حاننىڭ 12 ايەلى بولعانى بەلگىلى، ال بايبىشەسىنىڭ ەسىمى قاراشاش. ابىلاي حان بايبىشەسى قايتىس بولسا مىندەتتى تۇردە تۇركىستانعا اپارامىن دەگەنىنە قاراعاندا ول قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسىندە جاتقانىنا كۇمان بولماسا كەرەك. قاراشاش حانىم كىشى ءجۇز حانى ءابىلقايىردىڭ تۋعان جيەنى بولىپ كەلەتىن.

قۇلجاداعى ورىس كونسۋلى، ودان بۇرىن قازاق دالاسىندا ءبىراز ساياحاتتاعان، تۇركىستان قالاسىندا بولعان، قازاقتار جونىندە بىرنەشە زەرتەۋلەر جازعان بالكاشين ن.ن. 1887 - جىلعى ەڭبەگىندە قازاقتىڭ ءبىرتوپ اتاقتى تۇلعالارىنىڭ قابىرلەرى تۋرالى مالىمەتتەر كەلتىرە كەلە كەنەسارىنىڭ اپكەسى بوپاي حانىم قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسىندە، اكەسى قاسىمنىڭ قاسىندا جەرلەنگەنىن جازادى. ال ۇلتتىق ەنسيكلوپەديادا جانە كوپتەگەن باسقا دا كىتاپتاردا ونى اقتوبە وبلىسىندا جەرلەنگەن دەپ جازىلعان.

بوپاي حانىم ابىلايدىڭ نەمەرەسى، قازاقتىڭ سوڭعى حانى اتالىپ جۇرگەن كەنەسارىنىڭ اپكەسى بولىپ تابىلادى. ونى كەيبىر قازىرگى زەرتتەۋشىلەر قارىنداسى دەپ شاتاسىپ ءجۇر. بوپاي حانىم ءىنىسى كەنەسارىنىڭ قازاقتىڭ تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن بولعان قوزعالىسىنا بەلسىندى ارالاسقان. وسى كوتەرىلىسكە كۇيەۋى سامەكەنى جانە ونىڭ تۋىسقاندارى سورتەكە مەن دوسان سۇلتانداردى قوسىلۋعا ۇگىتتەپ، ودان ناتيجە شىعارا الماعانسوڭ التى بالاسىن ەرتىپ الىپ كەنەسارى باستاعان كوتەرىلىسشىلەرگە قوسىلعان.

بوپاي كەنەسارىنىڭ بارلىق دەرلىك ءىرى شايقاستارىنا كادىمگى ساربازداي قاتىسىپتى. «ول كەنەسارى وتكىزگەن بارلىق ماجىلىستەرىنە قاتىسقان جانە كەنەسارى ونىڭ پىكىرىنە قۇلاق سالىپ وتىرعان» - دەپ جازادى اتاقتى تاريحشى ەرمۇحان بەكماحانوۆ. 2012 - جىلى ءبىزدىڭ ۇسىنىمىزبەن «ازىرەت سۇلتان» قورىق مۇراجايىنىڭ عىلىمي كەڭەسى بوپاي حانىمدى قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسىندە جەرلەنگەندەر تاريحي تۇلعالار تىزىمىنە قوستى.

مۇحتار قوجا، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، ق.ا. ياساۋي اتىنداعى ح ق ت ۋ-دىڭ پروفەسسورى