تۇركيا جاستارى ءمىرجاقىپتى ۇلگى تۇتىپ ءجۇر

استانا. قازاقپارات - 1909 -جىلى ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلىنىڭ «ويان، قازاق!» جيناعى جارىق كوردى. ول زاماندا پاتشا وكىمەتىنە بۇلاي اشىق قارسى شىعۋ، قارسى شىعىپ قانا قويماي، ءدۇيىم ەلگە ۇندەۋ تاستاۋى قاراڭعى تۇنەكتى جارعان تاڭ نۇرى سەكىلدى ەدى.

 بۇل اسقاق ۇندەۋدىڭ تەگەۋرىنى كۇشتى بولعانى سونشا، بۇكىل الەمگە جايىلدى. وسى ولەڭنەن كەيىن بولار تۇرىكتەر «ويان، تۇرىك!»، جاپوندار «ويان، جاپون» دەپ ۇران تاستادى. باسقا دا ەلدەر ءىلىپ اكەتتى. ارينە، وسى ولەڭنەن سوڭ ءمىرجاقىپ قۋعىن كوردى. بىرنەشە رەت تۇرمەگە ءتۇستى. ايداۋدا بولدى. ارىستىڭ سۇيەگى رەسەيدەن تەك جارتى عاسىر وتكەن سوڭ تۋعان جەرى قىزبەلگە اكەلىپ جەرلەندى. وتكەن عاسىردا قازاقتى وياتامىن دەپ تۇتاس الەمدى وياتقان ءمىرجاقىپتىڭ بۇل ولەڭ جولدارى قازىر تۇرىك جەرىندە جاڭا باعىتتا زەرتتەلە باستادى.

 انكاراداعى قاجى بايرام ۆەلي ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ستۋدەنتتەرى ءمىرجاقىپ مۇرالارىن قايتا زەردەلەپ، الاش ارىستارىن جاڭاشا قىرىنان تاني باستادى. بۇگىن الاشتىڭ ارىسى ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلى دۇنيە ەسىگىن اشقان كۇن. «ويان، قازاقتى» وقىعاندا رۋحتانىپ، تەبىرەنبەيتىن جان جوق. ويتكەنى رۋحتى ولەڭ ۇلتقا بولىنبەيدى. جاس تۇركىتانۋشى سەرحات وزتۇرك الاش ءداۋىرىنىڭ يدەياسىن جۇرەكپەن سەزىنىپ، ءمىرجاقىپ مۇراسىنا تەرەڭ ءۇڭىلىپ ءجۇر. ءتىپتى كيىم كيىسى مەن ءجۇرىس- تۇرىسىنىڭ ءوزى الاش زيالىلارىنىڭ بەينەسىن ەسكە تۇسىرەدى. سولارعا ەلىكتەيدى.

 سەرحات وزتۇرك، انكارا قاجى بايرام ۆەلي ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ستۋدەنتى:

 - كىم بولسا دا، ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلىن ۇلگى رەتىندە قابىل الار ەدى. سەبەبى ول كىسى ءبىر عانا جازۋشى ەمەس، زيالى ەمەس، اقىن ەمەس، سىنشى ەمەس. بۇلاردىڭ ءبارى مەملەكەت، قوعام قايراتكەرى. سول سەبەپتى مەنىڭ دە ولار سياقتى بولعىم كەلەدى. ماعان نەگە الاش زيالىلارى ۇلگى بولدى؟ ولاردىڭ قىلعان جۇمىستارى مەن ىستەرىنىڭ دۇرىس ەكەندىگىن مەن بىلەمىن. ءبىراق ولارعا كەزىندە جالا جابىلعان ەكەن. تۇرىك جاستارى ءمىرجاقىپتىڭ تەك «ويان، قازاق!» ەڭبەگىمەن شەكتەلمەي، «باقىتسىز جامال» رومانىمەن دە جاقسى تانىس. «ەندى بۇل شىعارمانى تۇرىك تىلىندە ەمەس، ءتۇپنۇسقا - قازاق تىلىندە وقىساق»، - دەيدى.

يرەم كەسيكتاش، انكارا قاجى بايرام ۆەلي ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ستۋدەنتى:

- مەن «باقىتسىز جامال» شىعارماسىن وقىدىم. بۇل شىعارمادا ايەلدىڭ تەڭسىزدىگىن ايتادى. مۇنان باسقا «الاشقا»، «جاڭا تىلەك» ولەڭدەرىن دە وقىدىم. بۇل شىعارمالارىنىڭ بارلىعىندا قازاقتى ناداندىقتان قۇرتىلۋ ءۇشىن جازعان.

زەينەپ يازىدجى، انكارا قاجى بايرام ۆەلي ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ستۋدەنتى:

 - الاش زيالىلارىنان ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلىنىڭ شىعارمالارى بىزگە وتە قاتتى ۇنايدى. روماندارى قاتتى ۇنايدى. تۇركى تانۋ دارىسىندە ستۋدەنتتەر الاش مۇراسىن تالداپ قانا قويماي، قازاقتىڭ ءان-كۇيىن دە رۋحتانا ورىندايدى. ءمىرجاقىپتىڭ «ويان، قازاق!» شىعارماسى ⅩⅩ عاسىردىڭ باسىندا جارىق كورگەننەن كەيىن بۇل يدەيا تۇركى ەلدەرىندە كەڭ ەتەك جايا باستايدى. ءسويتىپ، بىرتىندەپ وسى ويمەن ۇندەس، تاراۋ-تاراۋىمەن تاعدىرلاس تۋىندىلار دۇنيەگە كەلدى.

 گۇلجانات قۇرمانعاليەۆا- ەرجيلاسۋن، تاريحشى، پروفەسسور:

 - باسقا ۇقساس تۇركى حالىقتارى دا سونى وقىعان كەزدە ءوزىن كورگەندەي بولدى. ءسويتىپ، بۇل ۇلكەن اسەر قالدىردى. «ويان، قازاقتان» كەيىن باسقا ءبىز «ويان، ۇيعىر» دەگەن جازىلادى. «ويان، تاتار» دەگەن جازىلادى. وتيكەنى باسقا تۇركى حالىقتارىندا ۇقساستىق كوپ ەكەنىن بىلەمىز. ۇلتقا وسى موتيۆ ارقىلى ۇندەۋ تاستاعان ەڭبەكتىڭ تۇرىك تىلىندەگى نۇسقاسى 1914 -جىلى جارىق كوردى. بۇل يدەيانى مەحمەت ەمير يۋرداكۋل ەسىمدى تۇرىك شايىرى «ويان، تۇرىك!» دەگەن اتاۋمەن جازىپ شىعادى.

 گۇلجانات قۇرمانعاليەۆا- ەرجيلاسۋن، تاريحشى، پروفەسسور:

 - بۇل ەندى جالپى سول كەزدە تۇركيادا بىزدەگىدەي رەسەي ەزگىسىندە بولماسا دا، باسقا باتىس يمپەريالارىنىڭ قاۋپى بولعان عوي. سول سەبەپتى تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەستىڭ كادىمگى پارولى، قۇپياءسوزى نە بولماسا لوزۋنگى سياقتى بولادى. ال شيرەك عاسىر وتكەن سوڭ الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ەڭبەگى تۇرىك جەرىندە اشىق تۇردە وقىلا باستادى. ول كەزدە كەڭەس وداعى قازاق دالاسىندا اقىن-جازۋشىلاردىڭ ەسىم-سويىن اتاۋعا تىيىم سالعان. ال تۇركياداعى باسىلىمداردا كەرىسىنشە اشىق ناسيحاتتالىپ ءجۇردى.

گۇلجانات قۇرمانعاليەۆا-ەرجيلاسۋن، تاريحشى، پروفەسسور:

 - 1939-40-جىلداردان باستاپ، ودان كەيىن 1943 -جىلى بۇل جاققا باشقۇرتتىڭ ەكى عالىمى كەلەدى. ولاردىڭ ءبىرى زاكي ءۋالي دەتوعان، ەكىنشى ءابدىقادىر ينان دەگەن. سول كىسى ءوزىنىڭ ەڭبەگىن جاريالاعان كەزدە العاش سول 1939-جىلى كايردا شىعادى. ودان كەيىن تۇركيادا شىققان كەزدە جالپى وسى جاقتاعى جۇرتشىلىق سول كەزدە الاش زيالىلارىنىڭ اتىن، ەڭبەكتەرىن بىلە باستايدى. ءبىراق تاعى ءبىر ايتا كەتەتىن نارسە، نەمىس ءتىلىن بىلەتىندەر ودان دا ەرتە تانىس بولعان. ويتكەنى مەن 1937-جىلى گەرمانيادا شىققان ءبىر جۋرنالدا الاش زيالىلارى تۋرالى ماقالالار تاپتىم. بۇل نەمىس عالىمى، تۇركولوگ عالىم يوحاننەتس بەنتسين دەگەن ادام.

1960-64 -جىلدارى تۇركيادا «الاش» دەگەن اتاۋمەن ۇلكەن كىتاپ باسىلىپ شىقتى. مۇنى تۇركياداعى قازاق جازۋشىسى حاسەن ورالتاي جازعان. پروفەسسوردىڭ ايتۋىنشا، بۇل ەڭبەك تۇركىستان حالىقتارىن تاۋەلسىزدىككە باستايتىن ءانۇرانى بولدى. كەيىن 1971 -جىلى تۇركيادا «ويان، قازاقتىڭ» ءتۇپسنۇسقاسى تۇرىك تىلىندەگى مازمۇنىمەن باسىلىپ شىقتى.

 گۇلجانات قۇرمانعاليەۆا- ەرجيلاسۋن، تاريحشى، پروفەسسور:

- «ويان، قازاقتى» قولجازباسىن، تۋرا سونداي كىتاپتى تاپقان كەزدە «بۇل كىتاپتى قايتادان باسىپ شىعارۋ كەرەك. بۇل كىتاپ ءاربىر ادامنىڭ ءۇيىنىڭ تورىندە تۇرۋى كەرەك»، - دەپ وسىنداي كىتاپتى قايتادان جاريالاپ شىققان. الاشتىڭ اسىل مۇراسىن ارقالاعان ءمىرجاقىپتىڭ «ويان، قازاق!» ۇرانى تۇركيادا عانا ەمەس، كۇللى تۇركى الەمىندە تاۋەلسىزدىككە ۇندەيتىن ءانۇران، ەركىندىككە باستايتىن شىعارما بولدى. بۇل ۇران تۇران دالاسىندا ءالى كۇنگە ناسيحاتتالىپ كەلەدى. ال بۇگىندە تۇرىك جاستارىنىڭ جۇرەگىنە جەتىپ، رۋحىن وياتقان شىعارماعا اينالدى. اۆتورى: ءاسيا نۇرلىبايەۆا

https://24.kz