ترامپ vs حارريس: ا ق ش-تاعى پرەزيدەنت سايلاۋى قازاقستانعا قالاي اسەر ەتۋى مۇمكىن
بۇگىن ا ق ش-تا كەزەكتى پرەزيدەنت سايلاۋى باستالادى. ماڭىزدى ساياسي ناۋقان كەلەسى مەملەكەت باسشىسى كىم بولاتىنىن شەشۋى ءتيىس. باستى باسەكەلەستەر - دونالد ترامپ پەن كامالا حارريس.
قايسىسىن الساق تا، ساياسي ەليتادا سالماعى باسىم، اق ۇيدە ابىرويعا يە. العاشقىسى 2017-2021 -جىلدارى ەل باسقارسا، كەيىنگى كانديدات بيلىك قۇرىلىمىنداعى باستى ويىنشىنىڭ ءبىرى. مۇحيتتىڭ ارعى بەتىندەگى حالىق تاڭداۋى قازاقستانعا ىقپال ەتە مە؟ تىزگىن ۇستاعان پرەزيدەنت ورتالىق ازيامەن بايلانىستى قالاي قۇبىلتۋى مۇمكىن؟ Kazinform ءتىلشىسى تاقىرىپتى تارقاتىپ كوردى.
ەكونوميكا قاتپارى: مۇناي مەن «جاسىل» ەنەرگيا تەكەتىرەسى
ازىرگە پرەزيدەنتتىككە ۇمىتكەرلەردىڭ باستى ساياسي پوزيتسياسى ۋكرايناداعى جانجال مەن زاڭسىز ميگراتسيا توڭىرەگىندە قاقتىعىسۋدا. ەشبىرى سايلاۋ الدى باعدارلامادا ورتالىق ازياعا قاتىستى ۇستانىمىن اشىپ ايتقان ەمەس. دەمەك ۇزاق جىلعا جوسپارلانعان پەرسپەكتيۆالى جوبالار وزگەرىسسىز قالاتىن سەكىلدى. كەلەسى قادام مەملەكەتارالىق قاتىناسقا تاۋەلدى بولماق.
كەيىنگى جىلدارى قازاقستان مەن ا ق ش اراسىنداعى بارىس-كەلىس ءساتتى ناتيجە كورسەتكەنىن بىلەمىز. بۇعان دەيىن پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقايەۆ رەسمي ساپارمەن 2 مارتە مۇحيت اسىپ، ينۆەستيتسيالىق جانە ستراتەگيالىق كەلىسسوزگە قول جەتكىزدى. ءتىپتى ب ۇ ۇ-نىڭ باس اسسامبلەياسى مەن «С5+1» فورماتىنداعى سامميتتە دەرجاۆامەن ديپلوماتيالىق بايلانىس نىعايا تۇسكەن بولاتىن. سودان بولار، بيىل I جارتىجىلدىقتا ا ق ش-قا جىبەرىلگەن تاۋار كولەمى 888,8 ميلليون دوللارعا جەتكەن. مۇناي مەن راديواكتيۆتى ەلەمەنتتەر ەكسپورتىندا دا ماڭىزدى سەرىكتەس اتاندىق. 2024 -جىلدىڭ التى ايىندا 578 ميلليون دوللارعا 0,9 ميلليون توننا مۇناي تاسىمالدانعان. بۇل 2023 -جىلعى كورسەتكىشپەن سالىستىرعاندا ءۇش ەسەگە جۋىق كوپ.
وسى ورايدا ەلارالىق الىس-بەرىس مۇناي وندىرىسىنە تاۋەلدى بولعاندىقتان، ۇمىتكەرلەردىڭ اتالعان تاقىرىپتاعى ۇستانىمىن انىقتاۋ ماڭىزدى. بۇل الداعى ەكسپورت كولەمى مەن تابىس دەڭگەيىنە اسەر ەتۋى ىقتيمال. مىسالى، «جاسىل» ەنەرگيا وتۋگە باعىتتالعان Green New Deal رەزوليۋتسياسىن الايىق. كامالا حارريس اتالعان جوبانى قولداسا، دونالد ترامپ تۇبەگەيلى قارسى.
ونىڭ ايتۋىنشا، Green New Deal ەلدەگى مۇناي ءوندىرىسىن تەجەپ قانا قويماي، ەكونوميكانى السىرەتەدى دەگەن كۇدىكتە. سوندىقتان ا ق ش-تاعى مۇناي ءوندىرىسىن ۇلعايتىپ، سول ارقىلى سۇيىق وتىن باعاسىن رەتتەۋگە بولادى دەپ سانايدى. ترامپ پەنسيلۆانيا شتاتىنداعى مۇنايشىلارمەن كەزدەسۋ كەزىندە دە ءسوزىن قايتالادى: «ەگەر پرەزيدەنت بولىپ سايلانسام، Green New Deal جوسپارى جۇزەگە اسپايدى، جانار-جاعارماي باعاسىنىڭ ءوسۋىن توقتاتامىن»، - دەپ مالىمدەدى.
ساراپشىلاردىڭ سوزىنشە، ا ق ش-تاعى مۇناي ءوندىرىسى باعا ساياساتىنا اسەر ەتكەنىمەن، بىزدەگى ەكسپورت كولەمىنە ىقپال ەتە المايدى. سەبەبى الەمدەگى كاسىپورىندار مەن جەكە سەكتور ءالى «جاسىل» ەنەرگياعا دايىن ەمەس، بالاما ەنەرگيادا مۇنايعا سۇرانىستى ازايتارلىقتاي اۋقىم جوق.
ەكى ۇمىتكەردىڭ سىرتقى ساياساتقا باعىتتالعان ەكونوميكالىق جوسپارى بولماۋى مۇمكىن، دەگەنمەن ىشكى ەكونوميكالىق شەشىمى الەم ەلدەرىنە اسەر ەتەتىنىن جوققا شىعارا المايمىز. ماسەلەن، ترامپ پرەزيدەنت كەزىندە ەكونوميكانى ساۋىقتىرۋعا 3 تريلليون دوللار ءبولىپ، سالدارىنان ا ق ش-تا ينفلياتسيا شارىقتادى. دومينو ادىسىمەن وزگە مەملەكەتتەردە باعا تۇراقسىزدىعى پايدا بولعانى بەلگىلى. سوندىقتان ەلىشىلىك قادامداردى دا قاپى جىبەرمەگەن دۇرىس.
وسى ەسەپپەن الساق، سالىق ساياساتى نازارعا تۇسەدى. ترامپ پرەزيدەنت بولسا، سالىقتى 15-20 پروتسەنتكە دەيىن تۇسىرۋگە نيەتتى، حارريس كەرىسىنشە، ۇجىمدىق سالىقتى 21-28 پايىزعا ارتتىرماق. ترامپ قىتاي تاۋارىنا تاريفتى 12-60 پايىزعا، وزگە ەلدەن كەلەتىن يمپورت تاۋارعا 20 پايىزعا دەيىن تاريف ورناتاتىنىن ايتتى. ال حارريس ەلدەگى زاڭسىز ميگرانتتاردىڭ قۇقىن قورعاۋعا ۋادە بەرگەن. ساراپشى قۋانىش سايلاۋدىڭ پىكىرىنشە، ساياساتكەرلەردىڭ بۇرىنعى كوزقاراسى جاڭا باستامالارعا يتەرمەلەۋى مۇمكىن ءارى ودان ارتىق وزگەرىس كۇتۋ ورىنسىز.
«قوس كانديداتتىڭ سايلاۋ باعدارلاماسىندا ەكونوميكالىق جانە ساۋدا ساياساتى ۇلكەن ورىن المايدى. دونالد ترامپ يمپورتقا تاريفتەردى ەنگىزۋ تۋرالى ايتقان-دى، ءبىراق بۇل ساياسات ا ق ش-تىڭ ىشكى جاعدايىنا كوبىرەك اسەر ەتەدى. ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرى بۇدان پايدا دا، زيان دا كورۋى ەكىتالاي. كامالا حارريس ەلىنىڭ نەگىزگى سەرىكتەستەرىمەن («ۇلكەن جەتىلىككە» مۇشە مەملەكەتتەر) ىنتىماقتاستىقتى دامىتۋعا باعىت الادى»، - دەدى ساراپشى.
سونداي-اق ا ق ش-تاعى پرەزيدەنت سايلاۋى ساۋدا بالانسىن بۇزبايدى. ساياسات تانۋشى پرەزيدەنتتىككە ۇمىتكەرلەردىڭ ەكونوميكالىق ەسەبى ەۋرووداق ەلدەرى مەن سىرتقى ساياساتقا باعاتتالادى دەپ شامالاۋدا.
«دونالد ترامپتىڭ 2016-2020 -جىلدارداعى باسشىلىق كەزەڭى جانە كامالا حارريستىڭ 2020-2024 -جىلدارداعى ۆيتسە-پرەزيدەنتتىك كەزەڭىن قاراستىرايىق. دونالد ترامپ پروتەكتسيونيستىك ساۋدا ساياساتىن ۇستاندى، اۋعانستاننان اسكەرلەردى شىعارۋ تۋرالى نيەت ءبىلدىردى. ا ق ش وداقتاستارى ءتيىستى ۇلەس قوسپادى دەگەن ويمەن ناتو-نىڭ ءرولىن السىرەتۋدى كوزدەدى. قىتايعا قارسى قىرعي-قاباق كوڭىل-كۇي تانىتىپ، پۋتينگە قاتىستى وڭ پىكىر بىلدىرگەنىنە قاراماستان، رەسەيگە قارسى سانكسيانى كۇشەيتتى.
حارريس بولسا، ۆيتسە-پرەزيدەنت لاۋازىمىندا ا ق ش-تاعى كوشى-قون ماسەلەسىمەن اينالىسقان جانە سىرتقى ساياساتقا اسا ارالىسپاعان. ونىڭ اق ۇيدەگى سەرىكتەسى دجو بايدەن اۋعانستاننان اسكەردى شىعاردى، ءبىراق ۋكراينا مەن يزرايلگە اسكەري كومەك كورسەتۋگە بارىنشا تىرىستى»، - دەدى قۋانىش سايلاۋ.
«س5+1»: شەشىم مەن كەپىل شەڭبەرى
ەكونوميكا باعدارى ساياسي كوزقاراسقا بايلانىستى ەكەنى تۇسىنىكتى. قوس كانديداتتىڭ ورتالىق ازيا، اسىرەسە قازاقستانمەن بايلانىسى ءارقيلى. مىسالى، ترامپتىڭ ەل باسقارعان جىلدارى ورتالىق ازيا باسشىلارىمەن كەزدەسىپ، مامىلە جاساعان تاجىريبەسى بار. ال حارريستە مۇنداي ارتىقشىلىق جوق. الايدا بۇل ونىڭ وسال تۇسىن بىلدىرمەيدى، تەك وڭتايلى ستاتۋستا كەزدەسۋگە مۇمكىندىك بولماعان.
جالپى قازاقستاننىڭ ا ق ش-پەن ەتەنە ارالاسۋى عاسىر باسىنا تۇسپا- تۇس كەلەدى. 2001 -جىلى ا ق ش اسكەرى اۋعانستانعا باسىپ كىرگەلى ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ ماڭىزى ارتقانى انىق. بۇگىنگى «С5+1» فورماتىنىڭ نەگىزى دە سول كەزدە قالانعان بولاتىن. قازىر مۇددەلەر قاقتىعىسى مەن اسكەري شيەلەنىس كەزەڭىندە اتالعان بايلانىستىڭ ءمانى ەسەلەنە تۇسكەندەي. اسىرەسە، ا ق ش- قىتاي- رەسەي ۇشتىگىندەگى ۇستانىم قايشىلىعى مۇمكىندىك پەن قاۋىپتى ۇدەتۋدە.
- ورتالىق ازيا ءۇشىن ۋكرايناداعى وقيعانىڭ دامۋى اسا ماڭىزدى بولادى. دونالد ترامپ جەڭسە، شيەلەنىستى بارىنشا تەزىرەك توقتاتۋعا ۋادە بەردى. سوعىستىڭ اياقتالۋى ر ف پوزيتسياسىنىڭ ءبىرشاما كۇشەيۋىنە اكەلۋى مۇمكىن، ءبىراق كەلەشەكتە رەسەيدىڭ باتىس ەلدەرىمەن قارىم- قاتىناسىن قالىپقا كەلتىرەدى دەپ ايتۋ ەرتە. ورتالىق ازيا ەلدەرى رەسەي، قىتاي جانە باتىس ەلدەرىنىڭ اراسىندا تەپە-تەڭدىكتى ساقتاۋعا ءماجبۇر بولادى.
كامالا حارريس بايدەننىڭ ساياساتىن جالعاستىرۋعا جانە ۋكرايناعا اسكەري كومەك كورسەتۋگە مۇددەلى. جەڭىسكە جەتكەن جاعدايدا حارريس ا ق ش- رەسەي نەمەسە ا ق ش- قىتاي قاتىناسىن قالپىنا كەلتىرۋى مۇمكىن ەمەس. بۇل ورتالىق ازياداعى ساياسي جانە ەكونوميكالىق جاعدايعا اسەرىن تيگىزەدى. ساياسي تۇرعىدان العاندا، ا ق ش ءوزىنىڭ نەگىزگى قارسىلاستارىنىڭ ىقپالىنا قارسى امال تابۋعا تىرىسادى، ءبىراق ورتالىق ازياعا ارالاسۋى سوندا دا شەكتەۋلى بولىپ قالاتىن شىعار. سونداي-اق ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ بريكس جانە ە ا ە و ۇيىمدارىنداعى ىنتىماقتاستىعى كۇشەيۋى مۇمكىن»، - دەپ بولجادى قۋانىش سايلاۋ.
ساياسي دودادا كىم جەڭىسكە جەتسە دە قازاقستان ءۇشىن تاعدىرشەشتى وزگەرىس ورىن المايتىنداي. ارينە، مۇناي باعامى مەن رەسەيگە سالىناتىن سانكتسيانىڭ سالقىنى تيەتىنى ءسوزسىز. مۇنان وزگە ايتارلىقتاي وزگەرىس كۇتە المايمىز. سەبەبى قازاقستان- ا ق ش ديپلوماتيالىق قاتىناسى جوعارى دەڭگەيدە. ونىڭ ۇستىنە ا ق ش-تىڭ كەز كەلگەن ەلگە ۇسىنا قويمايتىن 10 جىلدىق ۆيزانى قازاقستاندىقتارعا ەركىن بەرۋى - ىنتىماقتىڭ يشاراسى. دەمەك بولاشاق باعدار كەلىسىم مەن ۋاعداعا تاۋەلدى.
اۆتور
ەرسىن شامشادين