تۋعان جەرگە ساعىنىشىم ارتىپ بارادى - قوبدا ەلىنە 45 جىل بۇرىن ۇزاتىلعان قىز
استانا. قازاقپارات - شايزادا ءابدىراحمان قىزىنىڭ قوبدا بەتىنە كەلىن بولىپ تۇسكەنىنە 45 جىلدىڭ ءجۇزى بوپتى. ۋاقىت- اي دەشى... كەشە عانا جەلەگى جەلبىرەپ 22 جاسىندا الىس ەلگە ۇزاتىلعان جاس ارۋ بۇگىندە جاپىراق جايعان بايتەرەك سياقتى ۇلكەن اۋلەتتىڭ تىرەگىنە اينالدى.
جاقىندا عانا ەل جاققا بارعان ساپارىمىزدا قۇلاق ەستىپ، كوز كورمەگەن بەيتانىس ولكەگە كەلىن بولىپ ءتۇسىپ، جارتى عاسىرلىق عۇمىرىندا ادامگەرشىلىكتىڭ تۋىن جىقپاي، اعايىن اراسىندا «كەرەمەت كەلىن» اتانعان اپامىزبەن تىلدەسىپ، شۇيىركەلەسىپ قايتتىق.
- وسىدان جەتپىس جىل بۇرىن قاڭتار ايىندا بۇرىنعى تورعاي وبلىسى امانگەلدى اۋدانى قازىرگى قابىرعا (بۇرىنعى كرۋپسكايا) اۋىلىندا دۇنيە ەسىگىن اشقان ەكەم. اكەم ءابدىراحمان ساقتاعان ۇلى ۇزاق جىل ورتا مەكتەپتە تاريح پانىنەن ساباق بەردى. كەڭەستىك قازاقستانعا ەڭبەك سىڭىرگەن ۇستاز اتاعىن الدى. انام ماريا ءابۋ قىزى التى ۇل، بەس قىز تاربيەلەپ وسىرگەن ابزال جان ەدى، - دەپ اڭگىمەسىن باستادى شايزادا اپامىز.
ءسويتىپ، اپامىز ءوزى تۋىپ- وسكەن اۋىلىندا 10 جىلدىق مەكتەپتى ۇزدىك ءبىتىرىپ، سول تۇستا سولاقاي ساياساتتىڭ اسەرىنەن جوعارى وقۋ ورنى بۇيىرماي كەڭشاردىڭ جاس شوپانى بولىپ شىعا كەلىپتى. بۇعان سەبەپ: وسى جىلدارى مەكتەپ بىتىرگەن تۇلەكتەر تۇگەلدەي شۇبارتاۋلىقتاردىڭ ۇندەۋى بويىنشا قوي شارۋاشىلىعىن دامىتۋعا ۇلەس قوسىپ جاتقان تۇس. ءسويتىپ، قاتارلاستارىمەن بىرگە اپامىز دا ءبىر جىل بويى قوي قوزداتىپ، ءتول اۋىزداندىرىپ الەككە تۇسەدى. سودان كەلەسى جىلى الماتىداعى قازگۋ- ءدىڭ فيلولوگيا فاكۋلتەتىنە قۇجات تاپسىرىپ، وقۋعا قابىلدانادى.
- ءوز باسىم مۇراتتى كەزىكتىرگەنگە دەيىن موڭعوليادا قازاقتار تۇرادى دەگەندى ەستىگەن دە، بىلگەن دە ەمەسپىن، - دەيدى شايزادا اپامىز. - ۋنيۆەرسيتەتكە قابىلدانعان جىلى وقۋ باستالعانعا دەيىن ستۋدەنتتەردى جىلداعى ءتارتىپ بويىنشا الماتى وبلىسى ەڭبەكشىقازاق اۋدانى تەسكەنسۋ اۋىلىنا تەمەكى جيناۋعا جىبەرەدى. سوندا قارا جۇمىس جاساپ جاتىر ەدىك.
«فيلفاكتا بىزبەن بىرگە وقۋعا موڭعوليادان التى قازاق كەلىپتى» دەگەن حابار جەتتى. تىڭ حاباردى ەستىپ، ءبارىمىز اڭ-تاڭ بولدىق. سودان ۋلاپ-شۋلاپ جاتاقحاناعا دا جەتتىك. ءبارىمىزدىڭ اڭسارىمىز الگى موڭعوليادان كەلگەن قازاقتاردى كورۋ. ءاي، بالالىق-اي، جاپا-تارماعاي جامىراپ جەتىپ بارساق، ولاردى جاتاقحاناعا ورنالاستىرىپ قويعان ەكەن، زووپاركتەگى اڭدى كورگەندەي قارايمىز كەپ. الىستان كەلگەن التى ستۋدەنتتىڭ ىشىندە جالعىز جىگىت مۇرات پۇشاتاي ۇلى دا، قالعان بەسەۋى قىزدار. ولار: بوتاكوز ۋاتقان، قيبادات دارەل، كۇنىشاي رۋستەم، ارالحان كوكەن جانە قوبدا ايماعىنىڭ تۋماسى دامەتكەن توقتارباي ەكەن. قىزداردىڭ ەكى بەتى قىپ-قىزىل، شاشتارىن قوس بۇرىمداپ ءورىپ قويعان ءسۇپ-سۇيكىمدى. وتە تەز ءتىل تابىستىق...
* * *
الماتىعا وقۋعا بارعان مۇرات اعامىز كورىكتى دە، كوركەم جىگىت ەدى. اۋىلدا ءوسىپ، قازاقى تاربيەنىڭ قاينار بۇلاعىنان قانىپ ىشكەن، مىنەزى جايساڭ جان-تىن.
قىسقاسى، «جاقسىدا جاتتىق جوق» دەگەندەي ءبىرى سوناۋ قوبدا بەتى باي-ولكەدەن، ەكىنشىسى قازاقتىڭ قۇيقالى توپىراعى تورعاي جەرىنەن كەلىپ، ارۋ الماتىدا تاعدىر توعىستىرعان ەكى جاس: مۇرات مەن شايزادانىڭ جاقىن دوستىعى 3-كۋرستا ماحابباتقا ۇلاسادى. ءسويتىپ، بۇلار جوعارى وقۋ ورنىن بىتىرەتىن جىلى ۇلكەن ۇلى الماتىدا دۇنيە كەلەدى. بۇل بالاسىنىڭ اتىن مۇكەڭ اقىرەتتىك دوسى ءادىلعازىنىڭ قۇرمەتىنە اتىن «ءادىل» دەپ قويعان ەكەن.
ءسويتىپ، بۇلار 1978 -جىلى وقۋ بىتىرەدى. شەتەل ازاماتى مۇراتتىڭ مۇندا قالمايتىنى حاق. تاڭداۋ بىرەۋ -شايزادا تۋعان جەرىن تاستاپ، تاڭداپ العان جارىنىڭ ەتەگىنەن ۇستاپ، كەتۋى ءتيىس.
بۇل وقيعا تۋرالى، ەكى جاسپەن بىرگە وقىعان بەلگىلى قالامگەر حالىقارالىق «الاش» ادەبي سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى ءادىلقازى قايىربەك ءوزىنىڭ ەستەلىگىندە:
«دوسىم مۇرات وقۋىن ءبىتىرىپ، ەلىنە قايتاردا تورعايدىڭ ارۋى شايزاداعا ۇيلەنەتىن بولدى. شەكارا جابىق كەز. تۋىستارىنان ەشكىم كەلە المادى. قىزدىڭ اكە- شەشەسىنەن رۇقسات الۋ ءۇشىن باس قۇدا ءارى كۇيەۋ جولداس بولىپ مەن، قىز جولداسى بولىپ كۋرستاسىمىز بوتاگوز ەكەۋىمىز شايزادانىڭ اۋىلىنا بارعان ەدىك. قىزى شەكارا اسىپ كەتپەكشى... «بۇدان سوڭ كورەمىز بە، كورمەيمىز بە؟» دەپ اتا-اناسى قاتتى تولقىدى. زامان ول كەزدە باسقا ەدى. ازەر دەگەندە كەلىسىمدەرىن بەردى» دەسە، اتالعان وقيعانىڭ تاعى ءبىر كۋاسى بوتاكوز ۋاتقان قىزىنىڭ 2013 -جىلى جارىق كورگەن «اتاجۇرتقا جەتكەن كوش» اتتى پۋبليتسيستيكالىق تۋىندىسىندا: «وقۋ بىتىرەتىن 1978 -جىلى ءساۋىر ايىندا مۇرات پەن شايزادا ۇيلەنەتىن بولىپ، بۇرىنعى تورعاي وبلىسىنىڭ امانگەلدى اۋدانىنىڭ كرۋپسكايا اۋىلىنا باردىق. ءبىزدى جەتكىزگەن كولىك جۇرگىزۋشىسى قايىرجان وردابايەۆ دەگەن جىگىت «قازاق» ەكەنىمىزگە سەنبەي، «سوناۋ قيىرداعى موڭعوليادا قايداعى قازاق، سەندەر قازاقتىڭ ءتىلىن ۇيرەنىپ العان موڭعولسىڭدار» دەۋمەن بولدى... ايتەۋىر اۋىلعا زورعا جەتتىك. شايزادانىڭ اناسى ءماريا ءابۋوۆا قىزىن جىلاپ قارسى الدى. تەگى الىسقا كەتەدى دەپ ۋايىمداسا كەرەك... اقىرى باتاسىن بەردى» دەپ جازىپتى.
* * *
- 1978 -جىلى كۇزدە 22 جاسىمدا موڭعولياعا تابانىم ءتيدى. راسىن ايتسام، بۇرىن-سوڭدى كوز كورىپ، قۇلاق ەستىمەگەن جات ولكە، تانىس ەمەس تىرلىك... ونىڭ ءبارىن سوزبەن ايتىپ جەتكىزە المايمىن. اسىرەسە الماتىدان اتتانىپ، سەمەيدى باسىپ ءوتىپ بارناۋىلعا از ايالداپ، ۇزاق جول ءجۇرىپ، قوساعاشقا كەلگەندە تۋعان ەل، ماپەلەپ وسىرگەن اتا-انام كوز الدىما ەلەستەپ، «قۇداي-اۋ مەن قايدا كەلە جاتىرمىن» دەپ اعىل-تەگىل ەڭىرەدىم. مۇراتتان باسقا سەنەرىم دە، تىرەگىم دە جوق. قازىر ويلاپ وتىرسام، قالاي كەلىپ قالعانىما ءوزىم دە تاڭمىن. مۇكەڭنەن اتا-اناڭ كىم، اعايىن-تۋىستارىڭ بار ما، دەپ ءبىراۋىز سۇراماپپىن، - دەيدى شايزادا اپامىز.
وسىلاي دەپ اپامىز ءبىر ءسات ءۇنسىز قالدى. ودان كەيىن ۇزاق جىل ىشىنە بۇككەن شەمەن سىرى بولسا كەرەك: «جەلكىلدەتىپ وسىرگەن اتا-انامدى تاستاپ كەتكەنىم، ولاردىڭ قارىز-پارىزىن وتەي الماۋىم، وسى دۇنيە وزەگىمە وكسىك بولىپ ماڭگى بايلانىپ قالدى، ماعان ءومىر بويى وكىنىش بولدى» دەپ اۋىر كۇرسىندى دە ءارى قاراي ءسوزىن جالعادى: «العاشقى جىلدارى بۇل جەرگە ۇيرەنۋ ماعان وڭاي بولمادى. ەكى جىلداي قۇلازىپ تا ءجۇردىم. كەلگەن بەتتە ەڭبەك جولىمدى ايماق ورتالىعىنداعى كاسىپتىك ۋچيليشەدەن باستادىم. كوپ كەشىكپەي 10 جىلدىق مەكتەبىنە ۇستاز بولىپ ورنالاستىم دا، وسى جەردە تاپجىلماي 30 جىل قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتىنەن ساباق بەرىپ، 2005 -جىلى ۋاقىتىنان بۇرىن كوپبالالى انا رەتىندە جەڭىلدىكپەن زەينەت دەمالىسىنا شىقتىم. وعان تاعى ءبىر سەبەپ، جان جارىم مۇرات 1999 -جىلى مامىر ايىنىڭ 29-كۇنى قايتىس بولدى. ونىڭ باستاپ كەتكەن شارۋاسىن قولعا الۋ قاجەت بولدى».
جالپى ادام تاعدىرىندا ءارقيلى سايكەستىكتەر بولىپ جاتادى. سونىڭ ءبىرى شايزادا اپامىزدىڭ دا باسىنان وتكەن. رەسەي شەكاراسىنان اسىپ، باي-ولكەگە بارار جولدا اقكول اتتى شاعىن اۋىل بار. 1978 -جىلى كۇزدە قوبدا بەتىنە تابانى تيگەن شايزادا تۇڭعىش رەت وسى جول ۇستىندەگى اۋىلدا تۇراتىن مۇراتتىڭ اپايىنىڭ بوساعاسىن اتتاعان ەكەن. ەندى مىنا سايكەستىكتى قاراڭىز: 1999 -جىلى 28-مامىر كۇنى جارى مۇرات ەكەۋى وسى شاڭىراققا نەمەرەلى بولعانى ءۇشىن اپايىن قۇتتىقتاۋعا بارادى. اپايى جىبەرمەي جاتا جابىستى. ول كىسىنىڭ كوڭىلىن قيماي قونىپ قالادى.
- ءدال وسى ءتۇنى مۇراتتان ماڭگىگە ايىرىلدىم. قىسقاسى، العاش كەلىن بولىپ اتتاعان شاڭىراقتان جەسىر اتانىپ قايتتىم. بۇل كۇندەردەگى مەنىڭ قايعى مەن شەرىم كۇللى الەم كومىلىپ ولەردەي كۇيدە بولدى. سوزبەن ايتىپ جەتكىزە المايمىن. «كونبەسكە تاعدىر كوندىردىڭ، سەنبەسكە تاعدىر سەندەردىڭ. .» دەگەن وسى ەكەن، - دەيدى شاكەڭ.
- «مۇرات دۇنيەدەن وزدى، شايزادا ەندى نەسىنە قارايلايدى ەلىنە كەتپەي قايتەدى» دەگەن ءسوزدى دە قۇرعىر قۇلاعىم شالىپ ءجۇردى. ءبىراق مەنىڭ جان دۇنيەمدە نە بارىن، جۇرگىمنىڭ تۇكپىرىندە نەندەي ارمان-مۇرات جاتقانىن كولدەنەڭ جۇرت قايدان ءبىلسىن. ولارعا دا سىن جوق. مەندە جالعىز عانا وي بولدى: «قۇلپىرعان قىز كەزىمدە جىگىتتىڭ تورەسى دەپ تانىپ، ەتەگىنەن ۇستاپ الىپ، ۇشقان قۇستىڭ قاناتى جەتپەيتىن مىنا قيىرعا مەن بەكەر كەلدىم بە، سول مۇراتىمنىڭ شاڭىراعىن ءوزىنىڭ تۋعان جەرىندە قۇلاتپاي ۇستاپ تۇرۋ مەنىڭ مىندەتىم». مەندە بۇدان باسقا وي دا، ارمان دا بولعان جوق.
جەڭگەمنىڭ جوعارىداعى ءسوزىن ەستىپ وتىرىپ، جانارىمنان جاس شىعىپ كەتتى. شاكەڭ وسى ماقساتتان اينىمادى. قوبدا بەتىنەن سارى ارقانى بەتكە الىپ، دۇركىرەپ ەل كوشكەندە، سىڭارىنان ايىرىلعان اققۋداي سىنىق قاناتىن جارعا تىرەپ بوكەن تاۋدىڭ بوكتەرىندە قالىپ قويدى. ءالى سوندا. مۇراتتىڭ ءتۇتىنىن وشىرمەدى، ءۇش ۇلىن ۇياعا، جالعىز قىزىن قياعا قوندىردى. كەشە عانا جىلاي-جىلاي، بوساعا اتتاعان جاس كەلىن قازىر ەل سىيلايتىن ەنە، جۇرت ارداقتايتىن انا، الەۋمەت الپەشتەيتىن اجە. تاعدىردىڭ جازۋىمەن 2013 -جىلى ۇلكەن ۇلى ءادىل دە اكەسىنىڭ ارتىنان اتتاندى.
* * *
جەڭگەي ەكەۋىمىزدىڭ اڭگىمەمىز وسىلاي اياقتالدى. ءسوز سوڭىندا ول: «مەنىڭ قوبدا بەتى قازاقتارىنا دەگەن العىسىم شەكسىز. جىعىلعاندا تۇرعىزدى، قيسايعاندا سۇيەدى. قاجەت كەزدە جەتەلەدى، قايعىمدى كوتەرىستى، قۋانىشىمدى ءبولىستى. بۇل قازاقپەن بىتە قايناسىپ، بىرىگىپ كەتتىم. وسى توپىراقتا 45 جىل عۇمىرىم ءوتتى. ەلىمنەن كەتكەلى مىنە، 50 جىل بولدى» دەپ ءبىر قايىردى.
ودان كەيىن ايتقانى: مەن بەيباق توركىن دەگەن دۇنيەنىڭ قادىرىنە جەتە المادىم. مۇندا كەلگەننەن كەيىن تالدىقورعاندىق اپايىم روزا بەكبوسىنوۆانى توركىن تۇتتىم. ال جارىم مۇرات مەن ءۇشىن - ءومىر مەكتەبى بولدى. ابدەن اۋدەم تارتقاندا تۋعان جەرىمدى ساعىناتىن بولدىم. قازىر مەنىڭ تۇلا بويىمدى ساعىنىش كەرنەپ العان. تۋعان جەرىمە دەگەن، مۇرات پەن ادىلىمە دەگەن، الماتى دا وتكەن بۇلا كۇندەرگە دەگەن، بال جالاسىپ بىرگە وسكەن دوستارعا دەگەن تاۋسىلماس ساعىنىش باۋراپ العان.
* * *
شايزادا اپاي راس ايتادى. «قارار ەدى وندا الەم دە ماعان كوز قانباي،
ساعىنىشتاردىڭ كەرۋەنىندەگى ساز قانداي!» دەپ ۇلكەن اقىن تولەگەن ايبەرگەنوۆ جىرلاعانداي، تۋعان ەل مەن جەردى ساعىنۋ مىنا ءبىزدىڭ دە باسىمىزدا بار. ءسوز سوڭىندا ايتارىم: شايزادا جەڭگە ءسىز تابان اۋدارماي 30 جىل ۇستازدىق ەتىپ باي-ولكەلىك بالعىنداردىڭ بويىنا قازاق ادەبيەتىنىڭ رۋحاني ءنارىن ءسىڭىردىڭىز. موڭعول ەلى ەڭبەگىڭىزدى باعالاپ مەملەكەتتىك جوعارى ناگرادالار: التىن جۇلدىز جانە ەڭبەك قىزىل تۋ وردەنىمەن جانە ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ ماڭدايىنا بۇيىرماعان «ۇستاز داڭقى» ارنايى مەدالىمەن سىيلاعان ەكەن. باياندى بولسىن! ۇلدارىڭىز عالىمبەك پەن ءامىر، جالعىز قىزىڭىز اقبوتادان تۋعان نەمەرەلەرىڭىزگە بايتەرەكتەي سايا بولىپ امان- ەسەن ءجۇرىڭىز.
بەكەن قايرات ۇلى
https://egemen.kz