تاريحي تۇلعالار جايلى 10 دەرەك: الكەي مارعۇلان
«تاريحي تۇلعالار جايلى 10 دەرەك» ايدارى نەگىزىندە تانىستىراتىن تۇلعامىز - ⅩⅩ عاسىرداعى ارحەولوگيا عىلىمىنىڭ نەگىزىن قالاعان، تاريح، ەتنوگرافيا، ادەبيەتتانۋ، مادەنيەتتانۋ، تۇلعاتانۋ سالالارىندا وراسان زور ەڭبەك سىڭىرگەن، ارتىنا مول عىلىمي مۇرا قالدىرعان عۇلاما عالىم، اكادەميك الكەي حاقان ۇلى مارعۇلان.
1. الكەي مارعۇلان 1904 -جىلى پاۆلودار وبلىسى، باياناۋىل اۋدانىندا دۇنيەگە كەلگەن، بالا كەزىنەن اڭىز- اڭگىمە، جىر-داستاندار جاتتاپ وسكەن.
2. ول بالا كۇنىنەن قازاق جانە ورىس تىلدەرىمەن قاتار، اراب جانە پارسى تىلدەرىن جەتىك مەڭگەرگەن. ەجەلگى تۇركى جازۋلارىن وقي العان سيرەك مامانداردىڭ قاتارىندا بولعان. وسى تىلدىك قابىلەتىنىڭ ارقاسىندا ورتا ازيا مەن قازاقستان تاريحىنا قاتىستى كوپتەگەن ورتاعاسىرلىق جازبا دەرەكتەردى اۋدارىپ، عىلىمي اينالىمعا قوسقان.
3. الاش قايراتكەرلەردىڭ ەڭبەكتەرى نەگىزىندە قايراتكەر رەتىندە قالىپتاسىپ، زاڭدى جالعاسىنا اينالدى. 1926 -جىلى لەنينگراد قالاسىندا، شىعىس تانۋ ينستيتۋتىندا وقىپ جۇرگەن شاعىندا مۇحتار اۋەزوۆ، كەيىن ا. بايتۇرسىن ۇلى، م. دۋلات ۇلى، ج. ايماۋىت ۇلى، ا. بايتاس ۇلى باستاعان ازاماتتارمەن تىعىز بايلانىس ورناتادى.
4. 1931 -جىلدان باستاپ شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ شىعارماشىلىق مۇراسىن تەرەڭ زەرتتەۋگە كىرىستى. كەيىن بۇل باعىت ونىڭ بۇكىل عالىمدىق عۇمىرىندا ەرەكشە ورىن الدى. سونداي-اق، الكەي مارعۇلان تۇڭعىش شوقانتانۋشىلاردىڭ بىرەگەيى ەدى.
5. ول 1943 -جىلدان باستاپ قازاق ارحەولوگياسىنىڭ جەكە سالا بولىپ قالىپتاسۋىنا باستاماشى بولدى. كسرو عىلىم اكادەمياسىنىڭ قازاق فيليالىندا ارحەولوگيا ءبولىمىن ۇيىمداستىردى. بۇل قازاقستانداعى ارحەولوگيا عىلىمىنىڭ رەسمي باستاۋى ەدى. 1946 -جىلى قازاق كسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ تولىق مۇشەسى (اكادەميك) بولىپ سايلاندى. ءدال وسى جىلى تاريح، ارحەولوگيا جانە ەتنوگرافيا ينستيتۋتىنىڭ ارحەولوگيا ءبولىمىن اشىپ، ونى وتاندىق عىلىم نەگىزىندە دامىتتى.
6. الكەي مارعۇلان 1946-1952 -جىلدار ارالىعىندا باسقارعان ايگىلى ورتالىق قازاقستان ارحەولوگيالىق ەكسپەديتسياسى جۇمىس ىستەدى. بۇل ەكسپەديتسيا بارىسىندا الەمدىك عىلىمعا بەلگىلى بولعان بەگازى- ءداندىباي مادەنيەتى اشىلدى. بۇل مادەنيەت قولا داۋىرىندەگى قازاق جەرىنىڭ وركەنيەتتىڭ بيىك دەڭگەيىن ايعاقتادى.
7. ول ارحەولوگ ءارى فالكلورتانۋشى ەدى. قازاقتىڭ باتىرلار جىرىن جيناقتاپ، عىلىمي تۇسىندىرمەسىن جازىپ، باسپاعا دايىندادى. «ەر تارعىن» ، «الپامىس باتىر» ، «قوبىلاندى باتىر» سياقتى ەپوستاردى تاريحي-ەتنوگرافيالىق تۇرعىدان تالداپ، ولاردىڭ حالىقتىڭ وتكەن ومىرىنەن سىر شەرتەتىن مول مۇراسى ەكەندىگىن ايعاقتادى.
8. ول قازاق حالقىنىڭ ساۋلەت ونەرىن، قولونەرىن، تاس مۇسىندەرىن زەرتتەپ، ولاردىڭ كونە داۋىرلەرمەن بايلانىسىن اشتى. تۇركى ءداۋىرىنىڭ ەسكەرتكىشتەرى مەن ورتا ازيا وركەنيەتى اراسىنداعى تاريحي ساباقتاستىقتى كەڭەستىك جۇيەنىڭ قىسىمىنا قاراماستان ايشىقتاپ كورسەتتى.
9. عالىمعا 1972 -جىلى قازاق ك س ر مەملەكەتتىك سىيلىعى بەرىلدى. بۇل ماراپات ونىڭ جارتى عاسىردان استام ارحەولوگيا مەن ەتنوگرافياداعى ەڭبەگىنە بەرىلگەن جوعارى باعا ەدى.
10. الكەي مارعۇلان 1985 -جىلs الماتى قالاسىندا دۇنيەدەن ءوتتى. ارتىندا 3000 نان استام عىلىمي ەڭبەك پەن عىلىمي ينستيتۋت قالدىردى. بۇگىندە عالىمنىڭ اتىنا بەرىلگەن پاۆلودار قالاسىندا ورنالاسقان الكەي مارعۇلان اتىنداعى پاۆلودار پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتى (Margulan University) مەن قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ قۇرامىندا جۇمىس ىستەيتىن ءا. ح. مارعۇلان اتىنداعى ارحەولوگيا ينستيتۋتى بار.
اۆتور:
جاۋىنباي جىلقىباي ۇلى
دەرەككوز