تاريحقا ىقپال ەتكەن تاپقىرلىقتار: جاي تارتقىش

استانا. قازاقپارات - 1752-جىلى امەريكا اعارتۋشىسى، مەملەكەت قايراتكەرى، عالىم بەندجامين فرانكلين ومىرىنە تونگەن قاۋىپكە قاراماي، ءوزى جاساعان باتپىراۋىعىمەن اتى ايگىلى نايزاعايدى ۇستاۋ تاجىريبەسىن جاسادى.

بۇل تاجىريبە - جاي تارتقىشتىڭ ويلاپ تابىلۋىنان دەرەك بەرەتىندى. ونىڭ نەگىزگى قاعيداسى مەتالل تاياقشادان (كوبىنەسە مىس) جاي تارتقىش جاساپ، جايدى تارتىپ، جايداعى ەلەكتردى جەرگە ءسىمىرىپ، سول ارقىلى قۇرىلىستاردى جاي تۇسۋدەن ساقتايدى. جاي تارتقىشتاردىڭ جاي تارتۋ كولەمى كونۋس ءتارىزدى. ونىڭ جەر بەتى راديۋسى جاي تارتقىشتىڭ جەر بەتىنەن بيىكتىگىمەن قارايلاس بولادى.

نايزاعاي - ادامزات سىرىن اشۋدان بۇرىن ۇلى تابيعاتتاعى جويقىن، ءارى، عاجاپ جاراتىلىستىق كۇشتەردىڭ ءبىرى بولاتىن. ادامدار ءوز اينالاسىنداعى زاتتاردى قاس-قاققانشا كۇيرەتىپ، كىسىنى جارالاپ، ءتىپتى ولىمگە دەيىن اپاراتىن وسى قۇبىلىستىڭ نە ەكەنىن بىلمەۋشى ەدى. فرانكلين تاجىريبە جاساۋ ارقىلى نايزاعايدى ءبىرتۇرلى زاريادتالۋ قۇبىلىسى دەپ قارادى.

1752 - جىلى شىلدەنىڭ نايزاعايلى جاڭبىرلى كۇنىندە ول توق سوعۋ قاۋپىنە قاراماي، مىس كىلت بايلانعان باتپىراۋىقتى اسپانعا ۇشىرىپ قويىپ، كۇن جارقىلداپ، نايزاعاي ويناعاندا قولىن الگى كىلتكە جاقىنداتادى. سول مەزەت ول كىلتتەن ۇشقىن شىعىپ، قولىنىڭ ۇيىعانىن سەزەدى. بۇل رەتكى سىناقتا نايزاعاي ءالسىز بولعاندىقتان، ول قاتەردەن امان قالادى. كەيىن رەسەي عالىمى رەكمان جوعارىداعىداي تاجىريبە جاسايمىن دەپ جاي ءتۇسىپ ولگەنى بەلگىلى.

بۇل تاجىريبە عىلىم سالاسىن ءدۇر سىلكىندىردى. فرانكلين جوعارىداعى قاعيداعا نەگىزدەلىپ، جاي وڭاي تۇسەتىن بيىك عيماراتتىڭ توبەسىنە ءبىر مەتالل تاياقشانى ورناتىپ، ونى سىم ارقىلى جەرگە جالعايدى. عيمارات كەڭىستىگىندەگى نايزاعاي دەرلىك جەرگە تارالىپ كەتەدى دە، عيماراتتى جاي تۇسۋىنەن قورعايدى. ول جوبالاپ جاساعان جاي تارتقىش ەڭ اۋەلى فيلادەلفياداعى ءوزىنىڭ تۇراعىنا قويىلادى. ونان سوڭ كورشىسى ورناتادى، كەيىر ءاربىر كەن كاسىپورنى دا وعان ەلىكتەپ ورناتا باستايدى.

جاي تارتقىش ىرىقتى تاسىلمەن ەلەكتردى جەرگە جىبەرىپ، قاتەردەن ساقتاپ قانا قالماستان، ادامدارعا ەلەكتردىڭ قاسيەتىن تولىق تانىپ جەتكەندە، ونى مەڭگەرىپ، ادامزات ءۇشىن قىزمەت ەتتىرۋگە بولاتىنىن اڭعارتتى.

جاي تارتقىش قاراپايىم، ءارى، جاساۋعا وڭاي، ورناتۋعا قولايلى جانە جايدان ساقتانۋداعى كەرەمەتتىگى ارقىلى تەز جالپىلاسىپ، دۇنيەگە كەڭىنەن تارادى. كەيىن عالىمدار وسىزامانعى عىلىمي-تەحنولوگيا جەتىستىكتەرىن پايدالانا وتىرىپ، ونىمدىلىگى ءتىپتى دە جوعارى جاي تارتقىشتاردى زەرتتەپ جاسادى. مىسالى، راديواكتيۆتىك جاي تارتقىش جانە لازەرلى جاي تارتقىش. ولار زاريادتالعان بۇلت قاباتىنا زاريادتالعان بولشەك نەمەسە لازەر شوعىن جىبەرىپ، اتموسفەرا قاباتىنداعى تارام-تارام ەلەكتر جەتكىزۋ جولدارىن قالىپتاستىرىپ، بارىنشا ىرىقتى امالمەن «اسپانداعى ەلەكتر» مەن «جەردەگى ەلەكتردىڭ» قوسىلۋىن جۇزەگە اسىرادى.