تاعى ءبىر رەفورما: مەملەكەتتىڭ شىعىنى شەكتەلەتىن بولدى

10-مامىردا مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆ «ەكونوميكانى ىرىقتاندىرۋ جونىندەگى شارالار تۋرالى» جارلىققا قويدى. اتى ايتىپ تۇرعانداي، قۇجات ەل ەكونوميكاسىنىڭ دامۋىنا سەپتىگىن تيگىزەتىن تەتىكتەرمەن تولىقتىرىلعان.

وسى ورايدا ءبىز جاڭا جارلىق ەكونوميكاعا قالاي اسەر ەتەتىنىن، قانداي ارتىقشىلىقتار الىپ كەلۋى مۇمكىن ەكەنىن بولجاپ، ەكونوميكالىق ساياسات ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، ساراپشى قايىربەك ارىستانبەكوۆپەن بىرلەسە تالداپ كوردىك.

مۇددەلەر قاقتىعىسىنىڭ الدىن الۋعا ارەكەت

ەڭ الدىمەن جارلىق ماتىنىنە ۇڭىلسەك، ەكونوميكا سالاسىنىڭ ىلگەرى باسۋىنا اسەر ەتەتىن كوپتەگەن فاكتورلاردىڭ قامتىلعانىن بايقادىق. ءارى قۇجات ەل تاريحىنداعى كەزەكتى ءىرى رەفورمالاردىڭ ءبىرى بولۋى مۇمكىن. سونىڭ ىشىندە ەڭ باستى نازار اۋداراتىن دۇنيە - باسەكەلەستىكتى قورعاۋ جانە دامىتۋ اگەنتتىگىنىڭ جانىنان قۇرىلعالى وتىرعان جەكەشەلەندىرۋ جونىندەگى ۇلتتىق وفيس.

ساياساتتا، قوعامدىق قاتىناستاردا ماڭىزىنا قاراي ءبىرىنشى كەزەكتە كونستيتۋتسيالىق رەفورمالار اتالادى. ەندى ەكىنشى ءىرى رەفورمانىڭ باسى رەتىندە «ەكونوميكالىق ىرىقتاندىرۋدى» ساناي الامىز. جالپى، باتىس ەلدەرىندە «ەكونوميكالىق كونستيتۋتسيا، كونستيتۋتسيالىق ەكونوميكا» سوزدەرى ءجيى كەزدەسەدى. وسى تۇرعىدان العاندا ەكونوميكالىق جارلىق باسەكەگە قابىلەتتىلىكتى ارتتىرۋدى ماقسات ەتەدى. بۇل ماقساتتى مەملەكەتتىڭ ەكونوميكاعا قاتىسۋىن شەكتەۋ جانە بيزنەسكە باعىتتالعان شىعىنداردى ازايتۋ ارقىلى ىسكە اسىرا الامىز، - دەيدى قايىربەك ارىستانبەكوۆ.

باسەكەلەستىكتى قورعاۋ جانە دامىتۋ اگەنتتىگى قازىر ۇكىمەتكە ەمەس، پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنە تىكەلەي باعىناتىنى بەلگىلى. جارلىقتا ايتىلعان جەكەشەلەندىرۋ جونىندەگى ۇلتتىق وفيستىڭ مىندەتىنە كۆازيمەملەكەتتىك، مەملەكەتتىك اكتيۆتەردى تالداۋ، ولاردىڭ تولىققاندى ءتىزىمىن ازىرلەپ، جەكەشەلەندىرۋگە جاتاتىن اكتيۆتەردىڭ ءتىزىمىن دايىنداۋ ءىسى ەنگەن. بۇل تۇستا اگەنتتىكتىڭ پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنە باعىناتىنىنا نەگە ەرەكشە زەر سالدىق؟ سەبەبى بۇرىن اگەنتتىك ۇكىمەتكە قارادى، جۇمىسىنا ۇكىمەت ىقپال ەتە الاتىن. قازىرگى احۋالدىڭ ەرەكشەلىگى - پرەزيدەنت اكىمشىلىگى الدىمەن اگەنتتىكتى ءوز باقىلاۋىنا الىپ، سوسىن «ەكونوميكالىق ىرىقتاندىرۋ جونىندەگى شارالار تۋرالى» جارلىققا قول قويدى. ساراپشىلار بۇل قادامدى مۇددەلەر قاقتىعىسىنىڭ الدىن الۋ تۇرعىسىنان وتە ماڭىزدى ستراتەگيالىق شەشىم دەپ سانايدى.

قايىربەك ارىستانبەكوۆتىڭ ايتۋىنشا، جەكەشەلەندىرۋ جونىندەگى ۇلتتىق وفيس جۇمىسىنا پرەزيدەنت جانىنداعى رەفورمالار جونىندەگى جوعارى كەڭەس قانا وزگەرىس ەنگىزە الادى. ەگەر وسى كەڭەستىڭ وزگەشە ۇسىنىستارى نەمەسە باستامالارى بولسا، وفيس شەشىمدەرى قايتا قارالۋى ىقتيمال. تاعى ءبىر ايتا كەتەر جايت، ەلىمىزدىڭ ەكونوميكالىق تاريحىندا جەكەشەلەندىرۋ كەزەڭدەرى بولدى، ءبىراق كومپانيالار كۆازيمەملەكەتتىك قۇرىلىمداردان قارىز الىپ، جەكەشەلەندىرۋگە قاتىسىپ جاتاتىن. ال وسى جاڭا جارلىق جەكە سەكتوردىڭ مەملەكەت اقشاسىن پايدانالىپ، جەكەشەلەندىرۋ پروتسەسىنە قاتىسۋىنا تىيىم سالىپ وتىر.

ايتپاقشى، بۇل وزگەرىس ەگجەي- تەگجەيلى ويلاستىرىلعان باستاما ەكەنىن ايتا كەتكەن ابزال. ويتكەنى پرەزيدەنت بۇل ماسەلەگە جىل باسىندا، 7-اقپانداعى ۇكىمەتتىڭ كەڭەيتىلگەن وتىرىسىندا كەڭىرەك توقتالعان. جيىندا بىلتىر اتقارىلعان جۇمىستاردى قورىتىندىلاي وتىرىپ، ۇكىمەت پەن اكىمدەر جۇمىس ىستەۋ ءتاسىلىن تۇبەگەيلى وزگەرتۋ كەرەگىن ەسكەرتكەن ەدى. مەملەكەتتىك ساتىپ الۋ، مەملەكەت پەن جەكەمەنشىك سەرىكتەستىك، قۇرىلىس سالاسىن رەتتەۋ جۇيەسىن رەفورمالاۋ، ينۆەستيتسيا تارتۋ جانە بيۋجەت قاراجاتىن ءتيىمدى پايدالانۋ ىسىندەگى رەفورمالار ءسوز بولعان. اتالعان جايتتارعا توقتالعان پرەزيدەنت ەكونوميكانى كەشەندى تۇردە ىرىقتاندىرۋ ءۇشىن جۇيەلى شارالار قابىلداۋ قاجەت ەكەنىن باسا ايتقان. مىنە، كوپ ۇزاماي مەملەكەتتىڭ ەكونوميكالىق ۇدەرىستەرگە شامادان تىس ارالاسۋىنان بىرتىندەپ شەكتەۋگە مۇمكىندىك بەرەتىن رەفورماعا قادام جاسالدى.

ماڭىزدى مەحانيزم: كاسىپكەرلىك اياسىن كەڭەيتۋ

ەندىگى كوڭىل بولەر تۇس - بيزنەس ەركىندىگى. جارلىق ماتىنىندە سالانى كوپتەگەن جەڭىلدىكتەر كۇتىپ تۇرعانى جازىلعان. ناتيجەسى كوپ كۇتتىرمەي كورىنە باستاۋى مۇمكىن. ساراپشى قايىربەك ارىستانبەكوۆتىڭ پىكىرىنشە، راسىمەن دە ەلدەگى بيزنەس سالاسى كوپتەگەن جەڭىلدىكتەردى قالايدى، ەركىندىككە مۇددەلى.

جاڭا جارلىق تاجىريبە جۇزىندە قالاي ىسكە اسادى، ونى ۋاقىت كورسەتەر. ايتسە دە بيزنەسكە بەرىلەتىن جەڭىلدىكتەرگە دەن قويىلعانى اڭعارىلادى. قازىر ەلدە شاعىن جانە ورتا بيزنەستىڭ ەكونوميكاداعى ۇلەسى شامامەن 37-38 پايىز شەگىندە عانا. سەبەبى بەلگىلى ءبىر دارەجەدە شاعىن جانە ورتا بيزنەستى كۆازيمەملەكەتتىك سەكتورلار ىعىستىرىپ كەلدى. بۇل يدەيالاردى ۇلتتىق قۇرىلتاي پلاتفورماسىندا جەتكىزىپ، بيلىك نازارىنا ۇسىندىق، - دەيدى ەكونوميست.

سونىمەن، شاعىن جانە ورتا بيزنەستىڭ تىنىسى اشىلا تۇسپەك سىڭاي بىلىنەدى. بۇل تاجىريبە الەمدە جەتەكشى ەكونوميكا سانالاتىن ا ق ش- تا دا بار. اتالعان ەلدە كاپيتالداردىڭ قوزعالىسىن باقىلاۋ شەكتەلگەن. ەكونوميكاداعى اكىمشىلىك كەدەرگىلەر از. ⅩⅩ عاسىردىڭ اياعىنان باستاپ ۆاليۋتالىق باقىلاۋ جوق. قۇقىقتىق جانە سوت جۇيەسىنە، ونى اكىمشىلەندىرۋگە قاتىستى تولىققاندى تاۋەلسىزدىك ورناعان. جەكەمەنشىك سەكتوردىڭ قۇقىعى وتە جوعارى دەڭگەيدە قورعالعانىن كورەسىز. وسى تاجىريبە بىزگە دە ەنە باستاعانىن انىق اڭعاردىق.

جالپى، جارلىقتا سيفرلاندىرۋ، سۋبسيديا، ەنەرگەتيكا مەن بايلانىس، جەر رەسۋرستارى سالاسىندا دا وڭ وزگەرىستەرگە باعىتتالعان ىقشامدى رەفورمالار بولاتىنى جازىلعان. سونداي-اق تاريف ساياساتى قايتا قارالماق، ناقتىراق ايتساق، ىنتالاندىراتىن تاريفتىك مەحانيزمدەر ازىرلەنەدى. ءبىز جوعارىدا ايتقان شاعىن جانە ورتا بيزنەسكە بۇل دا كوپتەگەن جەڭىلدىكتەر بەرەدى.

جەڭىلدىكتىڭ بەلگىسى مەملەكەتتىك ساتىپ الۋ جۇيەسىندە دە بايقالىپ وتىر. ماسەلەن، بۇرىن مەملەكەتتىك ساتىپ الۋ ۇدەرىسى كەزىندە كوبىن كۆازيمەملەكەتتىك سەكتورلار ۇتىپ الاتىن. ال جاڭا جارلىقتا بەلگىلى ءبىر كۆازيمەملەكەتتىك سەكتوردا مەملەكەتتىڭ ۇلەسى 50 پايىزدان اسسا، قاتىستىرىلمايتىن بولدى. بۇنى دۇرىس قادام دەپ باعالاۋعا بولادى، - دەپ اتاپ ءوتتى قايىربەك ارىستانبەكوۆ.

ەندىگى كەزەكتە جەكە سەكتورلار دامۋعا ۇلكەن مۇمكىندىك الىپ وتىر. بۇعان دەيىن دە پروتسەسس جىلدام ءوربىپ، تالاپتار ەداۋىر جەڭىلدەي باستاعان. ماسەلەن، كەيىنگى ەكى جىلدا تاۋەلسىز ماماندار ۇكىمەتپەن بىرلەسە وتىرىپ، بيزنەسكە قاتىستى 10 مىڭنان استام ەسكىرگەن ءارى ارتىق تالاپتاردىڭ كۇشىن جويىپتى. ەلىمىزدە 2025-جىلعا دەيىن مەملەكەتتىڭ ەكونوميكاداعى ۇلەسىن 14 پايىزعا دەيىن ازايتۋ كوزدەلىپ وتىر. قازىر مەملەكەتتىك مەنشىكتە رەسپۋبليكا بويىنشا 675 نىسان بار. سونىڭ ىشىندە 7 نىسان - رەسپۋبليكالىق، 250 ءى - كوممۋنالدىق، 262 ءسى ۇلتتىق حولدينگتەر مەن كومپانيالارعا تيەسىلى. سونداي-اق الەۋمەتتىك-كاسىپكەرلىك كورپوراتسيالارعا تيەسىلى 150 نىسان بار. وسى نىسانداردى بىرتىندەپ جەكەمەنشىككە بەرۋ ۇدەرىسى جۇرۋدە. دەسەك تە ەكونوميكالىق رەفورمالار بۇنىمەن شەكتەلمەسى انىق، الدا اتقارىلۋى ءتيىس جۇمىستار كوپ. ەكونوميست قايىربەك ارىستانبەكوۆ سونىڭ ءبىر تارماعى رەتىندە كۆازيمەملەكەتتىك قۇرىلىمداردىڭ شىعىندارىن ازايتۋدى مەڭزەيدى.

- تۇيتكىلدەر دە بارىن جاسىرا المايمىز، مىسالى، مەملەكەتتىڭ ەكونوميكاداعى ۇلەسى ناقتى ايقىندالماي كەلەدى. ونىڭ ۇستىنە ۇلەسكە نەنى جاتقىزامىز، ءونىمدى مە، بيۋدجەتتى مە؟ قىتاي رەفورماتورى دەن سياوپين باستى قاعيدا رەتىندە مەملەكەتتىڭ شىعىندارىن ازايتۋدى ۇستانعان. ءبىزدىڭ زەرتتەۋىمىز بويىنشا، كۆازيمەملەكەتتىك قۇرىلىمداردىڭ شىعىنى مەملەكەتتىك بيۋجەتتەن اسىپ كەتكەن. ياعني، كۆازيمەملەكەتتىك سەكتوردىڭ شىعىنىن ازايتۋ كەرەك ەكەنى داۋسىز، - دەيدى ول.

قورىتىندىلايتىن بولساق، مەملەكەت كەزەكتى ءىرى ەكونوميكالىق رەفورماعا بەتتەپ وتىر. وسىلايشا ەركىندىككە، جەڭىلدىككە قۇرىلعان جۇيە كەلەشەكتە وڭ ناتيجەسىن بەرۋگە ءتيىس.

اۆتور باقىتجان سەرىك ۇلى