سەگىز قىرلى بالۋان شولاق
استانا. قازاقپارات - بالۋان شولاق (شىن اتى - نۇرماعامبەت) كوكشەتاۋ وبلىسى، ەڭبەكشى اۋدانىندا 1864 - جىلى دۇنيەگە كەلگەن. بايمىرزا ۇلى بالۋان شولاق قازاقتىڭ حالىق كومپوزيتورى، ات ويىنىنىڭ ءتۇرلى تاسىلىن مەڭگەرگەن ونەرپازى، كۇش ونەرىن كورسەتكەن سپورتشىسى، جاۋىرىنى جەرگە تيمەگەن بالۋانى.
ونىڭ ەسىمىن دە حالىق وسى سوڭعى ونەرىنە سۇيسىنگەندىكتەن ەركەلەتىپ، جاس كۇنىندە ساۋساعىن ءۇسىتىپ الۋىنا بايلانىستى «بالۋان شولاق» دەپ اتاعان، ايتپەسە ءوزىنىڭ ازان شاقىرىلىپ قويىلعان شىن اتى - نۇرماعانبەت. شىققان تەگى - ۇلى ءجۇزدىڭ دۋلات تايپاسىنىڭ سامبەت رۋىنان. ءبىراق اتالارى ەرتە كەزدە ارقاعا قونىس اۋدارعاندىقتان، ونىڭ بار ءومىرى كوكشەتاۋ وڭىرىندە، اتىعاي، قاراۋىل رۋلارىنىڭ اراسىندا وسكەن.
اكەسى بايمىرزا اعاش شەبەرى بولعان. اكەسىنە قاراعاندا، شەشەسى قالامپىر قارۋلى كىسى بولعان دەيدى. «الىپ - انادان» دەگەن عوي، بالۋان شولاق تا وسى اناسىنا تارتىپ، تەڭدەسسىز الىپ كۇشتىڭ يەسى بولعان. 14 جاسىنان باستاپ كۇرەسكە ءتۇسىپ، ات قۇعىندا ويناعان سپورتشى بولعان، شاۋىپ كەلە جاتقان ات ۇستىندە ءار ءتۇرلى كۇردەلى جاتتىعۋلاردى شەبەر ورىنداعان. مىسالى: جۇيتكىپ كەلە جاتقان ات ۇستىندە تۇرەگەلىپ، نە باسىمەن تۇرۋى، اتتىڭ باۋىرىنان ءوتۋى، ءبىر اياعىن ۇزەڭگىگە قىستىرىپ، شالقالاپ جاتىپ شابۋى بويىنداعى جويقىن كۇشتى، ەپتىلىكتى شەبەر يگەرە الاتىندىعىن، قازاقتىڭ دالالىق سيرك ونەرىنىڭ ىرگەتاسىن قالاعاندىعىن ايعاقتايدى. كوكشەتاۋ قالاسىنداعى ۇلكەن جيىنداردا 51 پۇت (830ك گ-داي) كىردىڭ تاسىن كوتەرىپ، دۇيىم جۇرتتى تاڭ قالدىرعان. 1899 - ج. ورىس پالۋانى يۆان كورەنمەن كۇرەسىپ، ونىڭ قابىرعاسىن سىندىرعاندا بالۋان شولاق 35 تە ەدى.
مۇنىڭ ۇستىنە بالۋان شولاق ءان-كۇيگە جاسىنان قۇمار بولادى. بەرتىن كەلە، جىگىت شاعىندا بالۋان شولاق وسى ەكى ونەردى قاتار دامىتادى. اكە-شەشەسى قايتىس بولعان سوڭ، عانيكەي دەگەن قىزعا ۇيلەنگەن بالۋان شولاق ەل ارالاپ، سالدىق قۇرادى جانە جالعىز-جارىم جۇرمەي، ماڭىنا ءانشى-كۇيشى، پالۋان، ونەرلى جاستاردى جينايدى. توپ قۇرىپ، «ءانسامبل» بولىپ ساۋىق قۇرۋ بالۋان شولاقتىڭ داستۇرىنە اينالعان.
ءوزى ۇستاز تۇتقان ءبىرجان سال، اقان سەرى اندەرىنىڭ تاماشا ورىنداۋشىسى ءارى ءناسيحاتشىسى بولادى. ولاردىڭ ءانشى-كومپوزيتورلىق ءداستۇرىن بەرىك ۇستانىپ، كەيىن ءوزى دە ءان شىعارادى. بۇل تۇرعىدان العاندا، بالۋان شولاق قازاقتىڭ انشىلىك ونەرىن ورىستەتۋگە ۇلكەن ۇلەس قوسقان كومپوزيتور. كوكشەتاۋ، قارقارالى، قاراوتكەل، سارىسۋ بويىنداعى ەلدەردى تۇگەل ارالاعان. بالۋان شولاق بايان-اۋىل، سەمەيدە بولادى، ارقانىڭ اندەرىن جەتىسۋعا جەتكىزەدى. وسى ساپارىندا كەنەن ازىربايەۆ بالۋان شولاقتىڭ كوپتەگەن اندەرىن ۇيرەنىپ، حالىققا تاراتادى.
ءبىر ولەڭىندە: بالاسى بايمىرزانىڭ بالۋان شولاق، وڭ قولىم وتقا كۇيىپ بولدىم ولاق، - دەيدى، ءسويتىپ شولاق اتانىپ كەتەدى. ال «بالۋان» دەگەن ءسوز شولاقتىڭ كۇشىنە بايلانىستى حالىقتىڭ ءوزى قوسقانى. بالۋان شولاق ءبىرجان باستاعان ءانشى-اقىندار ءداستۇرىن ۇستاپ، ءاننىڭ اۋەنىن دە، ءسوزىن دە قاتار شىعارعان جونە ونى ءوزى ورىنداعان. ول ءوزىنىڭ ءبىر ولەڭىندە:
بۇل كۇندە وتىز بەستە مەنىڭ جاسىم،
قامالدىڭ بۇزىپ ءجۇرمىن تاۋ مەن تاسىن.
كەشەگى سەنتيابردىڭ بازارىندا،
كوتەردىم ەلۋ ءبىر پۇت كىردىڭ تاسىن، - دەيدى. بۇل ءان حالىق اراسىنا «سەنتيابر» دەگەن اتپەن تارايدى. ءان كوڭىلدى، الاپات كۇش يەسىنىڭ اۋزىنان شىققانىن بىردەن بايقاۋعا بولادى.
بالۋان شولاقتىڭ ومىرىندە ۇلكەن ورىن العان ادامنىڭ ءبىرى - عاليا. شولاق پەن عاليانىڭ اتى قوسارلانا اتالادى. ...ءۇش جۇزگە اتىم شىققان الۋان شولاق، دەنەمە تەگىس بىتكەن كۇش پەنەن باق. كورگەندە سۇلۋ ايەل ەسىم قالماس، جىگىتتىڭ بويىنداعى كۇنام سول-اق، - دەپ ءوزى ولەڭگە قوسقانداي، عاليانىڭ ورنى ەرەكشە ەكەنىن تانيمىز. وعان ارناپ بىرنەشە ولەندەر شىعارعان. ەلدىڭ كوپ بولاتىن جەرى اقمولادا عاليا قىمىز ساتاتىن ايەلدىڭ قولىندا جۇرگەندە شولاقپەن كەزدەسەدى. ەكەۋى ءبىر-ءبىرىن قانشا ۇناتقانمەن، عاليانى الىپ كەتۋگە بالۋان شولاق دايىن ەمەس ەدى. ونىڭ ۇستىنە، وتىرىك جالاعا تاپ بولعان ءانشى تۇرمەگە تۇسەدى. بالۋان شولاق عاليانى ساعىنىپ بىرنەشە اندەر شىعارادى.
ول حالىق اراسىنا تەز تارايدى.
ايىم دا - سەن،
عاليا، كۇنىم دە - سەن،
وڭ قاباعىم تارتادى كۇلىمدەسەڭ.
مەنىڭ كوڭىلىم عاليا دۋالانسىن،
اۋعان تۇيە سەكىلدى بەيىمدەسەڭ.
قارا وتكەلدە عاليا سەن ەمەس پە ەڭ،
بۇل ارقانىڭ شورتانى مەن ەمەس پە ەم.
سۇمبىل شاش، قۇرالاي كوز، عالياجان.
ىنتىعىمدى قۇرىتقان سەن ەمەس پە ەڭ؟ - دەپ تۇرلەندىرە تۇسەدى.
ءان شۇباتىلماي، ديناميكالىق جاعدايدا ايتىلادى. ءان باستالعانان-اق ىستىق سەزىم ىنتىعى سەزىلەدى، عاشىقتىق وتى ىشتە لاۋلاپ جاتكانىن انىق دالەلدەي تۇسەدى. قايىرماسىن تىڭداعاندا، بالۋان شولاققا ەركەلەپ، نازدانىپ وتىرعان سۇلۋ عاليا بەينەسى كوز الدىمىزعا كەلەدى. تۇرمەدە وتىرعان كەزىندە عاليادان حابار الا الماي قاتتى قينالادى. سۇيگەن ادامىنان كۇدەر ۇزبەيدى.
مىسالى:
مىناۋ دۇنيە، قاي دۇنيە، كۇلكى دۇنيە،
تاۋدان قاشقان سىلانداي تۇلكى دۇنيە.
سەكسەن سۇلۋ سىلاڭداپ جۇرسەداعى،
عاليانىڭ المايمىن كىرپىگىنە، - دەپ، ۇزدىككەن اقىن عاليانىڭ باسقا سالعان تاعدىرعا كونىپ، باسقا ادامعا تۇرمىسقا شىققانىن ەستىگەندە قاتتى نالىپ، ۇمىتا الماي تاعى دا ولەڭ جولدارىن ارنايدى.
«عاليا» نازىك سەزىم دۇنيەسىن، ءمولدىر ماحابباتتى شەبەرلىكپەن سىرشىل اۋەندە جىرلاعان عاشىقتىق ليريكاسى بولسا، بالۋان شولاقتىڭ اندەرىن شەبەر ورىنداۋشىلار ج. ەلەبەكوۆ، م. كوشكىمبايەۆ، م. تىربايەۆ، ج. كارمەنوۆ، ق. بايبوسىنوۆ ت. ب. بولدى.
بەلگىلى مۋزىكا زەرتتەۋشىسى ا. ۆ. زاتاەۆيچ ەل اراسىنان بالۋان شولاقتىڭ بىرنەشە اندەرىن جازىپ الىپ، ونى «قازاق حالقىنىڭ 1000 ءانى» جانە «قازاقتىڭ 500 ءانى مەن كۇيى» جيناقتارىنا ەنگىزەدى.
سان ونەرىمەن حالقىن ريزا ەتىپ، سارىارقاسىن سازدى اۋەنىمەن تەربەتكەن، زامانىنىڭ ايتۋلى سال-سەرىسىنىڭ ءبىرى بولعان بالۋان شولاق بايمىرزا ۇلى 1916 - جىلى ءوزىنىڭ وسكەن ءوڭىرى وزەكتى سايدا قايتىس بولادى.
«الاش ايناسى»