سيريا ۇلكەن ويىنعا ورالادى: سانكسيالاردىڭ الىنۋى ەلدى قالاي وزگەرتپەك

استانا. قازاقپارات – 1-شىلدەدە ا ق ش پرەزيدەنتى دونالد ترامپ سيرياعا سالىنعان سانكسيالاردى الىپ تاستاۋ تۋرالى شەشىمىن جاريا ەتتى. بۇل شەشىم ەڭ الدىمەن ۇزاق جىلعا سوزىلعان ازاماتتىق سوعىستان توز-توزى شىققان سيريا ءۇشىن زور ماڭىزعا يە. مۇنداي پىكىردى ساياساتتانۋشى سۇلتان اكىمبەكوۆ ءبىلدىردى.

- سيريانىڭ ەكونوميكالىق دامۋى - بۇل ۆاشينگتون مەن پارسى شىعاناعىنداعى سۇننيتتىك مونارحيانىڭ «اۆراام كەلىسىمى» دەپ اتالاتىن اۋقىمدى جوسپارىنىڭ قاجەتتى بولىگى. بۇل كەلىسىم ترامپتىڭ ءبىرىنشى پرەزيدەنتتىك لاۋازىمى تۇسىندا ا ق ش- تىڭ قامقورلىعىمەن يزرايل مەن اراب ەلدەرى اراسىنداعى تەكەتىرەستى بىرلەسىپ ەكونوميكالىق دامۋى نەگىزىندە ەڭسەرۋ مۇمكىندىگى رەتىندە قاراستىرىلدى. ەندى ترامپتىڭ ەكىنشى پرەزيدەنتتىگى كەزىندە بۇل يدەيا دامۋ ءۇشىن تىڭ سەرپىن العانى ءسوزسىز. جالپى ول ەكونوميكالىق ماسەلەلەرگە دە، سيريانىڭ قازىرگى قولدانىستاعى ساياسي قۇرىلىم مودەلىنە دە قاتىستى، - دەدى ول.

ساياسات تانۋشىنىڭ ايتۋىنشا، سيريا پارسى شىعاناعىنان جەرورتا تەڭىزىنە شىعاتىن ترانزيتتىك اۋماق رەتىندە ۇلكەن ماڭىزعا يە. تاريحي تۇرعىدا دا ول بارلىق ۋاقىتتا اتاعان ءرولىن ورىنداپ كەلدى. ەندىگى ۋاقىتتا وسىناۋ زور الەۋەتتى وڭىرلىك ساۋدا- ەكونوميكالىق قارىم-قاتىناستى دامىتۋ ارقىلى ەل ەكونوميكاسىن قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن پايدالانۋعا مول الەۋەت تۋىپ وتىر. مۇنىڭ ۇستىنە بۇعان دەيىن سيريا ارقىلى قاتارجان جەرورتا تەڭىزىنە دەيىن قاتار-تۇرىك گاز قۇبىرىن سالۋ، سونىمەن قاتار ءدال وسى باعىتتا مۇناي قۇبىرى جەلىسىن دامىتۋ جوبالارى بولعان ەدى.

- بۇرىنىراق باشار اساد ۇكىمەتى مۇناي گاز قۇبىرىن سالۋ يدەياسىنان باس تارتقان. ول وزگە باعدار - يراننان سيريا ارقىلى ليۆانعا قۇبىر تارتۋ يدەياسىن قولدادى. مۇنان بولەك، 2010-جىلدارى قاتار مەن ساۋد ارابياسى اراسىنداعى قارىم-قاتىناس كۇردەلى بولدى. سول ۋاقىتتا مۇنداي گاز قۇبىرى ساۋد ارابياسى اۋماعىنان وتە الماس ەدى. بۇگىنگە يران نۇسقاسى قاراستىرىلمايدى. ءتىپتى ول وزەكتى بولۋىن جالعاستىرا بەرسە دە ەندىگى ۋاقىتتا اتالعان جوبانى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن كەدەرگى ەمەس. دەگەنمەن، سوڭعى 10 جىلدا قاتار سۇيىتىلعان گاز تەحنولوگياسىن دامىتتى. ءبىراق، ءول ۇشىن سيريا ارقىلى گاز قۇبىرىن سالۋ يدەياسىنا قايتا ورالۋ تازا ەكونوميكالىق تۇرعىدا بولماسا دا ساياسي كوزقاراس تۇرعىسىندا ءتيىمدى بولۋى ىقتيمال. ويتكەنى، پارسى شىعاناعىنداعى سۇننيتتىك مونارحيا ءۇشىن سيريالىق بيلىكتىڭ جەتىستىككە جەتكەنى ماڭىزدى، - دەدى سۇلتان اكىمبەكوۆ.

ونىڭ پايىمىنشا، پارسى شىعاناعى مەن جەرورتا تەڭىزى اراسىنداعى ترانزيت سيريا ەكونوميكاسىن دامىتۋدىڭ ەڭ وڭتايلى ءتاسىلى سانالادى. سوندىقتان دا وسى جىلدىڭ 16-مامىرىندا سيريا بيلىگى ب ا ءا- نىڭ DP World پورت وپەراتورىنا تارتۋس پورتىن بەرۋ مەموراندۋمعا قول قويدى. اتالعان كومپانيانىڭ يەسى - دۋباي امىرلىگىنىڭ ۇكىمەتى. مەموراندۋمدا پورتقا 800 ميلليون دوللار ينۆەستيتسيا سالۋ مىندەتتەمەسى قاراستىرىلعان.

ب ۇ ۇ باعالاۋىنا قاراعاندا، سيريانىڭ ازاماتتىق سوعىس باستالعانعا دەيىنگى ج ءى ءو دەڭگەيىن قالپىنا كەلتىرۋگە 55 جىل قاجەت. ماسەلەن، 2010-جىلى ەلدىڭ سىرتقى ساۋدا كولەمى 29 ميلليارد دوللار، ال يمپورت 17,5 ميلليارد دوللار بولدى. 2023-جىلى ساۋدا ساتتىق كولەمى 4 ميلليارد دوللارعا دەيىن قۇلدىرادى. ونىڭ قۇرىلىمىنداعى يمپورت ۇلەسى 3,3 ميلليارد دوللارعا جەتىپ وتىر. سيريا بۇگىندە ءزايتۇن مايىن، دامدەۋشىلەر، كوكونىس پەن شويىن سىنىقتار ەكسپورتقا شىعارادى. دەمەك، ەل الەمدىك ساۋدا ساتتىقتان تولىقتاي اجىراپ قالدى دەگەن ءسوز. سيريا بۇگىندە ەكسپورت بويىنشا الەمدە 176-ورىندا تۇر.

2010-جىلى سيريا جىلىنا 15 ميلليون توننا مۇناي ءوندىرىپ كەلدى. جانجال سالدارىنان ەۆفرات اۋدانىنداعى بارلىق كەن ورىندا «سيريانىڭ دەموكراتيالىق كۇشتەرى» كۇردتەرىنىڭ باقىلاۋىنا ءوتىپ كەتتى. دەگەنمەن، 2011-جىلى كۇردتەردىڭ باقىلاۋى كەزىندە دە مۇناي ءوندىرۋ 40 پايىزعا قۇلدىرادى. بۇگىندە داماسك مۇناي مەن مۇناي ونىمدەرىن كۇردتەردەن ساتىپ الىپ وتىر. 2025-جىلدىڭ 10-ناۋرىزىندا سيريانىڭ جاڭا بيلىگى كۇرد اۆتونومياسى ينستيتۋتتارىن ۇكىمەت قۇرامىمەن ىقپالداستىرۋ تۋرالى شارت جاسادى.

سوعىس جىلدارىندا سيريادان 5-7 ميلليون ادام بوسىپ كەتتى. تاعى 5 ميلليون ادام ەل ىشىندە كوشىپ-قونىپ ءجۇر. ال ەلدەگى ەڭبەككە جارامدى 15,5 ميلليون ادامنىڭ 57 پايىزى جۇمىسسىز.

- مۇنداي جاعدايدا سيريا مەملەكەتىنە تابىس، ەكونوميكاعا ينۆەستيتسيا، حالىققا جۇمىس قاجەت. بۇل مىندەتتەردى شەشپەي سيريالىق بوسقىنداردىڭ ەلگە ورالۋىنا ءۇمىت ارتۋ قيىن. سانكتسيالار جاعدايىندا جانە ينۆەستيتسيا بولماعان كەزدە بۇل ءتىپتى مۇمكىن دە ەمەس. سوندىقتان سانكتسيالاردىڭ الىنۋى دۇرىس شەشىم بولدى. ماسەلەن، ە و 2025-جىلدىڭ مامىر ايىنىڭ سوڭىندا سيريانىڭ بانك سەكتورىنا سالىنعان سانكتسيالاردى الىپ تاستادى. اق قارجى مينيسترلىگى دە وسى جىلدىڭ 25-مامىرىندا سانكسيالاردىڭ باسىم بولىگىن جويدى، - دەدى ساياساتتانۋشى.

ساياسات تانۋشىنىڭ پىكىرىنشە، ەكونوميكا مەن ساياسات ۇنەمى ءبىر-بىرىمەن بايلانىستى بولادى.

- قالاي دەگەندە دە ا ق ش، ەو، پارسى شىعاناعى ەلدەرى سيريانىڭ قايتا قالپىنا كەلۋىنە ءباس تىگىپ وتىر. ال ونىڭ ءبىرشاما الەۋەتى بار ەكەندىگى ءسوزسىز. ويتكەنى، بۇل ەل تاريحي تۇرعىدا تاياۋ شىعىستا ۇلكەن ءرول اتقارعان بولاتىن، - دەدى سۇلتان اكىمبەكوۆ.

ايتا كەتەلىك ترامپ ا ق ش- تىڭ سيرياعا قارسى سانكسيالارىن الىپ تاستاعان ەدى.