سىبىزعىشى بەيىلحان قالياكبار ۇلى: سىبىزعى تارتۋ قۋىس قۋرايمەن ىسقىرۋ ەمەس

سىبىزعى - قازاق حالقىنىڭ قوبىز، دومبىرا سىندى ءتول اسپاپتارىمەن قاتار اتالاتىن ۇلتتىق ۇرمەلى ساز اسپابى. مىڭجىلدىق تاريحى بار بۇل اسپاپ قۋرايدان، اعاشتان جاسالادى. كەيدە جەزدەن، سۇيەكتەن جاسالعان تۇرلەرى دە كەزدەسەدى. سىبىزعى كۇيلەرى، نەگىزىنەن، اشى كۇي، قوڭىر كۇي دەپ ەكىگە بولىنەدى. اسپاپتىڭ XVII-XIX عاسىرلاردا قازاق دالاسىنا كەڭ تاراعانى تاريحي دەرەكتەردەن ءمالىم. ءبىراق ارالىقتا بۇل ونەردىڭ دە وتى وشكىندەپ بارىپ قايتا جانعانى جاسىرىن ەمەس.

سىبىزعى ونەرى قازاقستاننىڭ شىعىس، وڭتۇستىك، باتىس وڭىرىندە ساقتالعانمەن، ونىڭ ۇنىندەگى قازاقى قاسيەتىمىزگە ءتان بايىرعى ۇلتتىق بوياۋى وشكىندەپ، جالاڭ دىبىسقا اينالعان. ال كورشىلەس قىتاي مەن موڭعوليا ەلدەرىندە سىبىزعى ونەرىنىڭ بايىرعى ءداستۇرى مەن ەجەلگى دىبىستىق بوياۋى تولىق ساقتالعان. ياعني بۇل ەلدەگى سىبىزعىشىلار سىبىزعى ۇڭعىسىنىڭ ءۇنىن كومەيدەگى دىبىس كۇمبىرى مەن ءۇننىڭ ەرىندىك، ەزۋلىك وزگەرىسىنە ۇيلەستىرە وتىرىپ تارتاتىندىقتان، سىبىزعىنىڭ ۇندىك بوياۋى تولىق، ساز ءيىرىمى تەرەڭ ءارى تارتىمدى شىعادى. ءتىل، ءتىس، ەزۋدىڭ سايكەستىگى دە سىبىزعى دىبىسىن تۇرلەندىرۋدە ۇلكەن ءرول اتقارادى.

سىبىزعى تارتۋشىنىڭ كوكىرەك تىنىسى دا سازدىڭ ۇنىنە اسەر ەتەدى. قىتاي، موڭعوليا قازاقتارىندا سىبىزعىنىڭ مۇنداي قاسيەتتەرىنىڭ تولىق ساقتالۋىنا بۇل ونەردىڭ اتادان بالاعا ۇزىلمەي جالعاسىپ كەلە جاتقانى سەبەپ بولدى. قازىرگى تاڭدا وسى كۇيشىلەردىڭ جەتكىزۋىمەن «شينجاڭ حالىق راديوسىنىڭ» التىن قورىنا 100 گە جۋىق سىبىزعى كۇيى جازىلىپ، ساقتالعان. سونىمەن قاتار شينجاڭ ولكەسىندەگى كەيبىر اۋداندارعا «سىبىزعى مەكەنى» اتى بەرىلىپ، سىبىزعى زەرتتەۋگە جانە ونى جاس ۇرپاققا ناسيحاتتاۋعا قاتىستى ءىس-شارالار جىل سايىن ءوتىپ تۇرادى. تانىمال سىبىزعىشى بەيىلحان قالياكبار ۇلى جاقىندا ەلورداعا كەلىپ، «استانا اقشامى» گازەتىنە «قوناقكادە» بەرگەن ەدى.

بارماق سىبىزعى بۇگىنگە جەتپەي قالدى

- بالا كۇنىمىزدەن سىبىزعىڭىزدىڭ سازى قۇلاعىمىزدا قالعانمەن، قىتايدا جۇرگەندە سىزبەن جۇزدەسىپ، سۇحبات الۋ نەسىپ بولماپتى. بۇگىندە، مىنە، قازاقتىڭ ەلورداسى - استانادا كەزدەسىپ وتىرمىز. مەنىڭ ەسىمىم دە اكەڭىزبەن اتتاس. ەندەشە بۇگىنگى اڭگىمەنىڭ تيەگىن قالياكباردان باستاپ اعىتساق قايتەدى؟

- اكەم قالياكبار دا، شەشەم دە ونەرگە بەيىم ادامدار ەدى. اكەم جاستايىنان قۇرىعىن مايىرىپ جىلقى باققان كىسى بولعان. بالا كۇنىمنەن سول كىسىنىڭ قاسىندا ءجۇرىپ مەن دە جىلقى باقتىم. اكەمنىڭ بارماعىن تىسىنە تىرەپ، «بارماق سىبىزعىنى» سىڭسىتىپ تارتاتىن ونەرى بار- تۇعىن. ونىڭ اعاسى بولەنحان، بولەنحاننىڭ اكەسى شەتتىكباي دا تانىمال سىبىزعىشى بولاتىن. مەن سىبىزعى تارتۋدى سول بولەنحاننان ۇيرەندىم. ارعى اتامىز - ءيىسى قازاققا تانىمال سىبىزعىشى اقىمجان. اتامىزدان باستاپ ەسەپتەسەك، بىزدە سىبىزعى ونەرى سەگىز اتاعا جالعاستى.

قازاقتىڭ بارماقپەن سىبىزعى تارتاتىن ونەرى بۇگىنگە جەتكەن جوق، ەشكىم تارتا المايدى. مەن 1978 -جىلى راديوعا كۇي جازدىردىم. قىتايداعى 10 جىلدىق «مادەنيەت توڭكەرىسىنەن» كەيىن زامان وڭالىپ، حالىق مۇرالارىن جيناي باستادى. سول كەزدە التايدان تايىر بەلگىباي ۇلى دەگەن كۇيشىنى، قاراتاۋدان مەنى شاقىردى. ول دومبىرا كۇيلەرىن، مەن سىبىزعى كۇيلەرىن تارتتىم. وسىلايشا راديونىڭ التىن قورىنا ەڭ العاش سىبىزعى كۇيىن مەن بەردىم.

- قازىر شينجاڭ وڭىرىندە سىبىزعى تارتاتىندار كوپ پە؟ قانشا شاكىرت تاربيەلەدىڭىز؟

- سىبىزعى تارتاتىندار كوپ. مەن بىلەتىن سىبىزعىشىلاردىڭ ءوزى 100-دەن اسادى. قازىرگى سىبىزعى تارتىپ جۇرگەندەردىڭ دەنى - ءبىزدىڭ شاكىرتتەر. قازاقستاننان بارىپ ۇيرەنىپ قايتقاندار دا بار، ەدىل قۇسايىنوۆ تا بارىپ سىبىزعى تارتۋدىڭ كەيبىر ءادىسىن ۇيرەنىپ ەدى. بەيجىڭ، شانحايدان كەلىپ سىبىزعى ۇيرەنگەن 3 قىتاي شاكىرتىم بار. ولار سىبىزعى ۇنىندەگى عاجايىپ سازعا قاتتى قىزىعادى. 2012 -جىلدان 2015 -جىلعا دەيىن مەكتەپ وقۋشىلارىنا دا مۋزىكا ساباعىنىڭ ءبىر تارماعى رەتىندە سىبىزعى ساباعى وتكىزىلدى. كوپ جەرلەرگە بارىپ ساباق بەردىم. سوڭعى كەزدەرى ونلاين-ساباق الاتىن جاستار دا كوبەيدى. وسى جولى ۇلىتاۋدا وتكەن كەتبۇقا بي اتىنداعى II حالىقارالىق «اقساق قۇلان» ءداستۇرلى كۇيشىلەر كونكۋرسىنا كەنجەبەك، عازەز دەگەن ەكى شاكىرتىمدى ەرتىپ كەلدىم.

بايىرعى ءۇنى بۇزىلىپ بارادى

- سىبىزعىنى وزدەرىڭىز جاسايسىزدار ما؟ ونىڭ تۇرلەرىنە دە توقتالا كەتسەڭىز.

- ءيا، ءوزىمىز جاسايمىز. سىبىزعى جاسالۋى وڭاي، تارتۋى قيىن اسپاپ قوي. بۇرىن شوڭاي قۋرايدان جاساپ تارتسا، كەيىن اعاشتان، مەتالدان دا جاسايتىن بولدى. ەڭ العاشقى سىبىزعىلار جالعىز تەسىكتى بولسا، كەيىن دىبىس قاجەتىنە قاراي 2، 3، 4 تەسىكتى سىبىزعىلار جاسالدى. 7 تەسىكتى سىبىزعى دا كەزدەسەدى. ءبىراق نوتاعا بەيىمدەيمىز دەپ سىبىزعىعا 7 تەسىك سالۋ ونىڭ دىبىستىق بوياۋىن بۇزاتىنىن ەسكەرگەن ءجون. قازاقستانداعى سىبىزعىشىلاردىڭ كوبى جالاڭ دىبىسپەن تارتادى، كومەيدەن ورلەپ شىعاتىن قوڭىر دىبىستى قوسا المايدى. قۋىس قۋرايدان شىققان ءۇننىڭ ءبارى سىبىزعى سازى بولا بەرمەيدى. مەن ءوزىم 4 تەسىكتى سىبىزعى تارتامىن. مۇنىڭ ءۇنى سازدى، اۋەزدى، كوكىرەكتەن كەلگەن ۇنمەن قوسىلىپ، شىمىرلاپ شىعادى.

- «اققابانىڭ تولقىنى» مەن «ەرتىس تولقىنى» كىمنىڭ كۇيى؟ حالىق اراسىندا «بۇل - جىلقىشىنىڭ كۇيى» دەگەن ءسوز دە ايتىلادى. ويتكەنى «جىلقىشى اقتاي ۇلى اتاقتى سىبىزعىشى بولعان، التايداعى 12 وزەنگە ارناپ 12 كۇي شىعارىپتى، «اتتەڭ، سارىبەل» كۇيىمەن جاۋ ايداپ بارا جاتقان جىلقىنى كەرى قايتارعان» دەگەن تاريحي اڭگىمەلەر ەل ىشىندە كوپ ايتىلادى.

- بۇل كۇيدىڭ ەكەۋىن دە حالىق كۇيى دەپ تارتىپ ءجۇرمىز. مەن سىبىزعى ۇيرەنگەن بولەنحان دا بۇل كۇيلەردى حالىق كۇيى دەپ تارتاتىن. جىلقىشى تۋرالى بىلمەيدى ەكەنمىن. «جىلقىشىنىڭ كۇيى» دەگەن كۇيدى ءوز باسىم ەستىمەپپىن. مۇمكىن سىبىزعى تارتقان دا شىعار، ونى ءالى دە زەرتتەپ، زەردەلەۋ كەرەك. جالپى سىبىزعى تارتۋ التاي بەتىندە ءوز زامانىندا كەڭ ەتەك العان. ايگىلى كۇيشىلەر قايراقباي دا، بايجىگىت تە سىبىزعىشى بولعان. اقىمجان تارباعاتايدا اسەت اقىنمەن كەزدەسىپ، سىبىزعى تارتقان دەگەن دەرەك بار. ءبىزدىڭ جالعاپ جۇرگەنىمىز - سول اقىمجان مەكتەبى.

سىبىزعى ۇيرەنۋگە دە تاباندىلىق كەرەك

- استاناعا العاش كەلۋىڭىز بە؟ قازاقتىڭ وردا تىككەن ورتالىق قالاسى ۇنادى ما؟

- باس قالاعا وسىمەن ەكىنشى رەت كەلىپ تۇرمىن. جىل سايىن جاڭارعان كەلبەتىن كورىپ، تاڭعالىپ قايتامىن. مۇنداعى اعايىنداردىڭ ىستىق ىقىلاسىنا ءدان ريزامىن. قازاقتىڭ ونەرى دەپ قۇراق ۇشقان ءوزىڭ سياقتى تىلشىلەرگە جانە وسى جولعى ساپارىمىزعا دانەكەر بولعان قازاقتىڭ كۇي ونەرىن جيناۋ، زەرتتەۋ جۇمىسىنا ەرەن ەڭبەك ءسىڭىرىپ جۇرگەن كۇيشى اردابي ماۋلەت ۇلىنا ۇلكەن ريزاشىلىق بىلدىرەمىن. ارنايى شاقىرعان ۇلىتاۋ وبلىسىنىڭ ازاماتتارىنا العىسىم شەكسىز. ساپارىمىز وتە تابىستى بولدى. ق ر ۇلتتىق مۋزەيىندە «سىبىزعىنىڭ سىرلى ءۇنى» اتتى شەبەرلىك ساعاتى ءوتتى. سونىمەن قاتار ۇلتتىق مۋزەيدىڭ رۋحاني مۇرا قورىنا ءۇش سىبىزعىشى 100 گە تاياۋ كۇي جازدىردىق. وسى ساپارىمىزدا قازاقتىڭ داۋلەسكەر كۇيشىسى سەكەن تۇرىسبەكوۆ تە ءبىزدىڭ سىبىزعى كۇيلەرىنە ايرىقشا ىقىلاس تانىتىپ، ءسۇيىنىشىن ءبىلدىردى. بۇل دا بىزگە ۇلكەن مەدەۋ.

- اتاجۇرتقا كەلىپ، وسى جاقتاعى جاستارعا سىبىزعى ۇيرەتۋ ويىڭىز جوق پا؟

- ونى ءبىرىنشى ءدام، ەكىنشى بۇيرىق بىلەدى. «ءدام ايداسا قالمايسىڭ» دەيدى عوي قازاق. بالا-شاعامنىڭ الدى وسى جاققا كەلىپ بولدى. ەكى ەلدىڭ ساياساتى جاقسى بولسا، كوشىپ كەلۋگە ەش قيىندىق جوق. بابادان قالعان ونەر دەپ ۇلىقتاپ جاتسا، بىلگەنىمدى جاستارعا ۇيرەتۋگە ءازىرمىن. «كەل، ۇرپاقتارعا ۇيرەت، وعان جاعداي جاسايمىز» دەگەن ازاماتتار دا بولدى. ونىڭ ءبارىن ۋاقىت كورسەتەدى. بۇل جاقتا دا شاكىرتتەرىم بار، تالعات مۇقىش دەگەن ازامات سىبىزعى تارتۋ ونەرىن جاقسى مەڭگەرگەن.

- ءوزىڭىزدىڭ قانشا كۇيىڭىز بار؟ جالپى قانشا كۇي تارتاسىز؟ سىبىزعى ۇيرەنىپ جۇرگەن جاستارعا قانداي كەڭەس ايتاسىز؟

- مەن سىبىزعىدا 60 كۇي تارتامىن. ءوزىم شىعارعان «بوعدا بۇلتتارى»، «كولگە تۇسكەن ساعىم»، «قايران شەشەم» سىندى 10 كۇيىم بار. جۇماعازى دەگەن ۇلىم دا مىقتى سىبىزعىشى بولدى. بابا ونەرى بالاعا جالعاستى دەگەن وسى.

سىبىزعى تارتۋ دەگەن قۋىس قۋرايمەن ىسقىرا بەرۋ ەمەس. ول ءتىل، ءتىس، ەرىن، ەزۋ، كومەكەي جانە كوكىرەكتەن كەلەتىن كوپ ءۇننىڭ جيىنتىعى عوي. وسى ۇندەردى ۇيلەستىرىپ، اسەم ساز ەتىپ شىعارۋ ۇزاق ماشىقتانۋدى، قاجىر تانىتۋدى قاجەت ەتەدى. قازاقشا ايتقاندا، بۇل ونەر دە قونادى. ال قونعان ونەردى بابىندا ۇستاۋ ادامىنا بايلانىستى.

قالياكبار ۇسەمحان ۇلى

شولۋشى