ستاليننىڭ ۇلى ساتقىن بولعان با
تاريحتا يوسيف ستالين ۇلى وتان سوعىسىندا جەڭىس ءۇشىن ءوز ۇلىن قۇربان ەتكەن دەگەن فاكت ءجيى ايتىلادى. فاشيستەرگە تۇتقىنعا تۇسكەن پەرزەنتىن ستالين ك س ر و تۇتقىنىندا جاتقان نەمىس وفيسەرلەرىنە ايىرباستاماي قويعان ەكەن.
الايدا، Der Spiegel جۋرنالى بۇل شىندىقتى جوققا شىعاردى.
اتالعان جۋرنالدا ايتىلعانداي، ستاليننىڭ ۇلكەن ۇلى 1941- جىلى فاشيستەردىڭ جاعىنا ءوز ەركىمەن وتكەن. سونداي-اق، ول قىزىل ارميا ساياساتىن ۇنەمى سىنعا الىپ وتىرعان دەيدى ماقالا اۆتورلارى. مۇنداي پىكىرگە نەمىس عالىمدارى مۇراعات قۇجاتتارىن تىڭعىلىقتى زەرتتەۋ ناتيجەسىندە كەلىپ وتىر.
ك س ر و تاريحشىلارى بۇل جايتتى بىلايشا ايتىپ كەلگەن ەدى: 1941- جىلى قىزىل اسكەر كومانديرى ياكوۆ دجۋگاشۆيلي مينسك تۇبىندە نەمىستەردىڭ تۇتقىنىنا تۇسەدى. زاكسەنحاۋزەندەگى «ا» لاگەرىنىڭ باراگىندا جاتقان ول تەرەزەدەن سەكىرىپ قاشىپ، سىمدارعا وراتىلىپ قالعان. ارتىنان قۋىپ كەلگەن فاشيستەر تۇتقىندى باسىنان اتىپ ولتىرگەن. الايدا، كەيىنىرەك بەلگىلى بولعانداي، ياكوۆتىڭ ءولىمى باسىنا تيگەن وقتان ەمەس، توق ۇرعاننان ورىن الىپتى.
الايدا، نەمىس عالىمدارى مۇنى جالعان اقپارات دەپ وتىر. رەسەي مۇراعاتتارىندا ۇزاق جۇمىس جۇرگىزگەن ولار ياكوۆ دجۋگاشۆيلي فاشيستەردىڭ قولىنا ءوز ەركىمەن ءوتىپ قانا قويماي، اكەسى جۇرگىزگەن ساياساتتى اشىق سىناعان ەكەن. وعان مىسال رەتىندە عالىمدار ستالين ۇلىمەن بولعان ءبىرىنشى تەرگەۋدەگى سۇراق-جاۋاپتى كەلتىرگەن. وندا ياكوۆ قىزىل اسكەر كومانديرلەرىن «اقىل ەسىنەن اداسقان»، ال ولاردىڭ ارەكەتىن «اقىماقتىق» دەگەن.
ياكوۆ ەۆرەي قىزىمەن وتاۋلاسسا دا انتي ەۆرەيلىك كوزقاراستا بولعاندىعى دا انىقتالىپ وتىر. وعان دالەل - تاعى سول مۇراعات قۇجاتتارى. قۇجاتتاردا «ەۆرەيلەر ءۇشىن ەڭ باستى ءىس تەك كوممەرسيالىق كەلىمدەر جاساۋ. ولار جۇمىس ىستەگىسى كەلمەيدى، ويتكەنى ىستەي المايدى» دەلىنگەن.
ستاليننىڭ ۇلى تۋرالى ەكىنشى ءبىر ماقالادا بىلاي جازىلىپتى. ياكوۆ دجۋگاشۆيليدى 1908 -جىلدىڭ كوكتەمىندە ستاليننىڭ ءبىرىنشى ايەلى ەكاتەرينا سۆانيدزە تۋدى. ول كەزدە ءبىرىنشى ورىس ريەۆوليۋتسياسى جەڭىلىپ ريەۆوليۋتسيونەر يوسيف دجۋگاشۆيلي استىرتىن جۇمىستا جۇرگەن كەزى ەدى، كەيىن تۇتقىندالىپ يا. سۆەردلوۆ پەن ف. گولوشەكينمەن بىرگە تۋرحانعا جەر اۋدارىلعان بولاتىن. ۇلى ياكوۆتى تەك كەڭەس وكىمەتى ورناعاسىن عانا كوردى. اناسى ياكوۆتىڭ التى ايلىعىندا قايتىس بولىپ، اناسىنىڭ ءسىڭىلىسى الەكساندرانىڭ تاربيەسىندە ەكەندىگىن ءبىلىپ قايتادى. تيفليسستە مەكتەپتە وقىپ جۇرگەندە 1921 -جىلى ياكوۆ اكەسىنە قوناققا كەلىپ، ءبىرجولاتا قالىپ قويدى.
بۇل كەز ستاليننىڭ وزىنەن ەكى مۇشەل جاس كىشى نادەجدا الليلۋيەۆاعا ۇيلەنگەن كەزى ەدى، بالاسىنىڭ كەلگەنىنە قۋانا قويماسا دا، جىبەرمەي الىپ قالدى. ەكىنشى ايەلىنەن تۋعان ۆاسيلي مەن سۆەتلانا ستالين دەگەن فاميلياعا جازىلسا دا، ياكوۆ ەسىن ءبىلىپ قالعاندىقتان دجۋگاشۆيلي دەگەن فاميليامەن قالامىن دەدى. مەكتەپتەن سوڭ رابفاكتى بىتىرگەن ياكوۆ لەنينگرادتاعى تەحنيكالىق ينستيتۋتتىڭ مەحانيكا فاكۋلتەتىندە وقىپ جۇرگەندە ۇيلەنىپ اجىراسىپ كەتتى. جيىرماسىنشى جىلداردىڭ اياعىندا موسكۆاعا كەلىپ ترانسپورت ينستيتۋتىنا وقۋعا تۇسەدى دە، ەكىنشى رەت ۇيلەنىپ تاعى دا اجىراسىپ كەتەدى.
1935-1937 -جىلدارى زاۆودتا ينجەنەر بولىپ جۇمىس ىستەيدى. دزەرجينسكي اتىنداعى ارتەللەريا اكادەمياسىنا وقۋعا تۇسەدى. ودەسسا قالاسىنان گاسترولگە كەلگەن ءبيشى، ۇلتى ەۆرەي يۋليا يساك قىزى مەلتسەرگە ۇيلەنىپ گاليا ەسىمدى قىزدى بولادى.
1941 -جىلى سوعىس باستالعان كۇنى ياكوۆ اكەسىنە تەلەفون سوعىپ، مايدانعا اتتاناتىنىن ايتقاندا اكەسى: «بار دا سوعىس» دەپ، قىسقا جاۋاپ قايتارادى.
1941 -جىلدىڭ 16 -شىلدەسىندە اعا لەيتەنەنت دجۋگاشۆيلي ۆيتەبسك تۇبىندە سوڭعى سناريادى قالعانشا سوعىسىپ تۇتقىنعا تۇسەدى. قارا شاشى مەن قاسىنا قاراپ ەۆرەي دەپ اتىپ تاستايىن دەپ جاتقاندا، تۇتقىندار اراسىنان ساتقىن شىعىپ: «بۇل ستاليننىڭ ۇلى» دەپ كورسەتەدى.
1941 -جىلدىڭ 18-شىلدەسىندە «ورتالىق» ارميا توبىنىڭ قولباسشىسى فەلدمارشال فون بوكتىڭ كوماندالىق پۋنكتىندە ياكوۆتى اۆەردىڭ بارلاۋشىسى مايور ۆالتەر حولتەرس ءبىرىنشى رەت جاۋاپ الادى. ەكىنشى رەت جاۋاپتى گەنەرال- فەلدمارشال گيۋنتەر فون كليۋگە شتابىنىڭ كاپيتانى شترينفەلد جۇرگىزدى. مۇنداي مۇمكىندىكتى فاشيستەردىڭ باس يدەولوگى، دوكتور گەببەلس پايدالاندى.
ياكوۆتىڭ نەمىس وفيتسەرلەرى اراسىندا تۇسكەن سۋرەتىن ءۇنپاراق (ليستوۆكا) تۇرىندە تاراتتى، وندا بىلاي دەلىندى: « قىزىل اسكەرلەر! بۇدان ءارى قارسىلاسۋ اقىلعا سىيمايدى. وسىنى تۇسىنگەن ستاليننىڭ ۇلى اعا لەيتەنانت، 14 برونەتانك ديۆيزياسىنىڭ 12 گاۋبيتسالىق ارتەللەريا پولكىنىڭ باتەريا كومانديرى ياكوۆ دجۋگاشۆيلي ءوز ەركىمەن تۇتقىنعا بەرىلدى. بۇل گەرمان ارمياسىنا كورسەتىلىپ جاتقان قارسىلىق ەشبىر ماقساتسىز ەكەنىڭ كورسەتەدى. سوندىقتان سوعىستى توقتاتىپ، بارلىعىڭ بىزگە وتىڭدەر!»
بارلىق سۋرەتتە ياكوۆ وبەكتيۆكە تۋرا قاراپ تۇسپەگەندىكتەن، سۋرەت جاسىرىن تۇسىرگەنىڭ، ياكوۆتىڭ ساتقىن ەمەس ەكەنىن اكەسىنە ارناۋلى ماماندار تۇسىندىرگەنمەن، ستالين ن ك ۆ د باسشىسى ل. بەرياعا ارناۋلى توپ قۇرىپ ياكوۆتى گەرمانياعا الىپ كەتپەي تۇرعاندا كوزىن قۇرتۋدى تاپسىرادى.
مۇنداي قاۋىپتى سەزگەن س د قاۋىپسىزدىك قىزمەتى ياكوۆتى بەرلينگە گەببەلس قىزمەتىنىڭ قاراۋىنا جىبەرىپ ۇلگىرەدى، باقىلاۋ گەستاپوعا جۇكتەلدى. ياكوۆ باستاپقى ۋاقىتتا بايىرعى گرۋزين كونترريەۆوليۋتسيونەرلەرىنىڭ اراسىندا «ادەلون» وتەلىندە تۇردى. بۇل جەردە ياعني قانداستارىنىڭ ورتاسىندا ونىڭ كوزقاراسىن وزگەرتىپ، قىزىل ارميانىڭ ساتسىزدىكتەرىن كورسەتۋ ارقىلى وزدەرىنىڭ جاعىنا شىعارماقشى بولدى.
1941 -جىلدىڭ جەلتوقسانىندا ياكوۆتى حاممەلبەرگتەگى «وفلاگ» 11- د وفيتسەرلەر لاگەرىنە اۋىستىرىلدى. بۇل جەردە اشتىق پەن ازاپتاۋدىڭ نەشە ءتۇرىن كوردى. ياكوۆ اسكەري تۇتقىندار اراسىندا قاشۋعا بىرتىندەپ ارەكەت جاساي باستاعانمەن ارالارىنان ساتقىن شىعىپ جولىن كەستى. ياكوۆتى نيۋرەنبەرگتەگى 12- ب لاگەرىنە اۋىستىردى. بۇل جەردە دە، اشتىق پەن ازاپتاۋدان وتەدى. 1942 -جىلدىڭ 4 -مامىرىندا ونى ليۋبەكتەگى «وفلاگ ح س» وفيتسەرلەردىڭ حالىقارالىق لاگەرىنە پولياك سەكتورىنا اۋىستىرادى. بۇل جەردە دە لاگەر باسشىسى پولكوۆنيك فون زاحموستەر ۇيىمداستىرۋىمەن وعان «وڭدەۋدىڭ جاڭا ارەكەتىن» قولدانادى. ياكوۆتىڭ وزىنە ارنايى دايىنداعان كەڭەس وداعىنداعى گازەتتەر ۇسىنىلدى. ول گازەتتەردە ستاليننىڭ «بىزدە تۇتقىندار جوق، تەك ساتقىندار بار» دەگەن ءسوزىن، ايەلى يۋ. ميلتسەردىڭ تۇتقىندالعانى جازىلدى. بۇل شىندىق ەدى، تۇتقىنعا تۇسكەندەردىڭ تۋعان- تۋىستارى تۇتقىندالاتىن، كەلىنى يۋليانى تۇرمەگە جاپقانمەن، نەمەرەسى گاليانى اتاسى ءوز قولىنا الدى. لاگەردەگى ۇلتى پولياك ماريان ۆەنتسلاۆيچ بىلاي دەپ ەسكە تۇسىرەدى:
«ياكوۆ نەمىستەرگە ەشقانداي مالىمدەمە جاسامادى. ەگەر ءتىرى قالساڭ وتانىما، اكەم يوسيف ستالين اتىنا ەشقانداي كىر كەلتىرمەگەنىمدى جەتكىز» دەپ تاپسىردى. پولياك وفيتسەرلەرىمەن بىرگە قاشۋ ارەكەتى ءساتسىز بولعاسىن ياكوۆتى زاكسەنحاۋزەن ءولىم لاگەرىنىڭ ەرەكشە «ا» بولىمىنە اۋىستىردى.
ستالينگراد تۇبىندە تۇتقىنعا تۇسكەن فەلدمارشال پاۋيۋسكە ياكوۆتى اۋىستىرۋ ماقساتىندا شۆەتسياداعى حالىقارالىق قىزىل كرەست ءتوراعاسى گراف بەرنادوت ارقىلى گەرمان كوماندوۆانيەسى جىبەرگەن حابارعا ستالين «سولداتتى مارشالعا ايىرباستامايمىن» دەپ جاۋاپ قايتاردى. بۇل حاباردى دا ياكوۆتىڭ ساعىن سىندىرۋ ءۇشىن ادەيى ەستىرتتى.
زاكسەنحاۋزەن لاگەرىندە ياكوۆ تۇتقىنعا تۇسكەن 4 اعىلشىن ۇشقىشتارى مەرفي، ۋومي، برايەم، كۋشينگپەن بىرگە بولادى. ياكوۆتىڭ ولارمەن اراقاتىناسى ناشارلاپ توبەلەسىپ قالىپ ءجۇردى. 1943 -جىلى 14 -ساۋىردە كەزەكتى توبەلەستە ياكوۆتى سوققىعا جىعادى. مۇنداي قورلىققا شىداماعان ياكوۆ باراكقا كىرۋدەن باس تارتىپ، لاگەر كومەنداتىن شاقىرۋدى تالاپ ەتەدى. تالابى ورىندالماعان سوڭ قىزۋ قاندى تاۋ حالقىنىڭ باتىر ۇلى ەلەكتر توعى جۇرگىزىلگەن تىكەنەك سىمعا ءوزى بارىپ تۇسەدى.
گەستاپو مەن س د قاۋىپسىزدىك قىزمەت ورگاندارى ياكوۆتىڭ قازا بولعانىڭ جاسىردى. ولار بۇرىنعىشا ءۇنپاراق- ليستوۆكا تاراتۋىن توقتاتقان جوق، ەكىنشىدەن ك س ر و- داعى نەمىس تۇتقىندارىن جازالاۋ شارالارىنان قورىقتى. ول، ستاليننىڭ قولىنان كەلەتىن ەدى، 1941 -جىلى موسكۆا تۇبىندەگى پەتريشيەۆو سەلوسىندا 18 جاستاعى زويا كوسمودەميانسكايا تۇتقىنعا تۇسكەندە فاشيستەر ونىڭ ارقاسىن قوس قولدى ارامەن تىلگىلەپ، تىرناعىن جۇلىپ، ەكى ءتوسىن كەسىپ ازاپتاپ بولعاسىن ايازدا دارعا اسقان بولاتىن. سەلونى ازات ەتكەن سوڭ دارىدان ءتۇسىرىپ سۋرەتىن ستالينگە كورسەتكەندە «قانعا- قان» قاعيداسىمەن بۇدان بىلاي نەمىستەردى تۇتقىنعا الماي اتىپ تاستاۋدى بۇيىرعان بولاتىن. سوعىستىڭ قايعىلى شىندىعى وسىندا جاتىر. سوعىستا ك س ر و- عى 160 ميلليون ادامنىڭ شىعىنى 27 ميلليون. بولسا، 40 ميلليون نەمىس حالقىنىڭ شىعىنى 13 ميلليون ادام بولدى.
وسىلايشا گرۋزين حالقىنىڭ باتىر ۇلى ياكوۆ دجۋگاشۆيلي اسكەري انتىنا ادال بولىپ قازا تاپتى.
باقىتجان تۇمەنباي
تاريح ءپانى مۇعالىمى.
Baq.kz