ستاليننىڭ ءمايىتى ماۆزولەيدەن قالاي شىعارىلدى؟

استانا. قازاقپارات - كەشەگى كەڭەس وداعى تاريحىندا عانا ەمەس، الەم تاريحىننان ويىپ ورىن العان يوسيف ستاليننىڭ كرەملدىڭ ماۆزولەيىنە جەرلەنگەنىن، كەيىننەن ءمايىتتىڭ قۇپيا جاعدايدا الىنىپ تاستالعانىن بۇگىندە بىرەۋ بىلسە، بىرەۋ بىلمەۋى مۇمكىن.

سوندىقتان بۇگىن ءبىز كەزىندە بۇكىل كەڭەس حالقىن، اسىرەسە گرۋزيندەردى «شۋلاتقان» سول ءبىر وقيعانىڭ قالاي جانە ونى كىمدەردىڭ جۇزەگە اسىرعانى جايىندا شىنايى شىندىقتى اڭگىمەلەگەندى ءجون كوردىك. سونىمەن، ستاليننىڭ ءمايىتى قالاي الىندى جانە ونى الۋعا كىم تۇرتكى بولدى؟

كەلمەسكە كەتكەن قىزىل يمپەريا - كەڭەس وداعىنىڭ تاريحىن زەرتتەگەن تاريحشى-عالىمداردىڭ ايتۋىنشا، حالىق «جۇگەرىنىڭ اتاسى» اتاپ كەتكەن نيكيتا حرۋششەۆتىڭ نۇسقاۋىمەن يوسيف ستالين ءمايىتىنىڭ كرەملدىڭ ماۆزولەيىنەن شىعارىلىپ تاستالعان.

ال حرۋششەۆتىڭ سەنىمدى سەرىكتەرىنىڭ جازبالارىنا جۇگىنسەك، بۇل وقيعا 1961 - جىلدىڭ 31 - قازانىندا جۇزەگە اسىرىلىپتى.

بۇگىندە تاريح جىلناماسىنىڭ تەرەڭىنە «كەتكەن» ءدال سول كۇنى كەشقۇرىم قىزىل الاڭ بەيساۋات جۇرگىنشىلەر مەن كولدەنەڭ كوك اتتىلاردان تولىق تازارتىلىپ، اسكەريلەر ماۆزولەيدىڭ اينالاسىن تاستاي بەكىتىپتى. بۇقارانىڭ شۋ شىعارماسى ءۇشىن ولارعا: «ماۆزولەي ۇلى وكتابر رەۆوليۋسياسى سالتاناتىنا وراي وتكىزىلەتىن اسكەري پارادقا دايىندىققا جابىلدى» دەپ الداۋسىراتىپتى.

ماسكەۋ اسكەري وكرۋگىنىڭ سول كەزدەگى قولباسشىسى، ارميا گەنەرالى بەلوبورودوۆ وسى وقيعا تۋرالى ءوزىنىڭ ەستەلىگىندە «ءدال سول كۇنى ماعان 7 - قاراشاداعى اسكەري پارادقا دايىندىقتى باستاۋ قاجەتتىگى تۋرالى بۇيرىق بەرىلدى.

ءسويتىپ، ءبىز اسكەري پارادقا جان-تانىمىزبەن دايىندىقتى باستاپ كەتتىك» دەپ جازادى. ال قايتا جەرلەۋدى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن ك و ك پ پرەزيديۋمى قۇپيا شەشىم شىعارىپ، ك و ك پ و ك پارتيالىق باقىلاۋ كوميسسياسىنىڭ ءتوراعاسى نيكولاي شۆەرنيكتىڭ باسقارۋىندا قۇرامىندا گرۋزيا ك و ك پ ءبىرىنشى حاتشىسى ۆاسيلي مجاۆانادزە، گرۋزيا مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى دجاۆاحيشۆيلي، م ق ك ءتوراعاسى الەكساندر شەلەپين، ماسكەۋ قالالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ سول كەزدەگى باسشىسى پەتر دەميچەۆ جانە باسقالار بار ارنايى كوميسسيا قۇرىلعان بولاتىن. وسى وقيعاعا قاتىسقانداردىڭ ءبىرى زاحاروۆ: - ساركوفاكتان ستاليننىڭ ءمايىتىن العان سوڭ نيكولاي شۆەرنيك «اسكەري كيىمنەن سوتسياليستىك ەڭبەك ەرىنىڭ التىن جۇلدىزىن شەشىپ الىڭدار!» دەپ بۇيىردى.

ودان سوڭ اسكەري كيىمدەگى التىن تۇيمەلەر جەز تۇيمەلەرمەن اۋىستىرىلدى. مۇنىڭ بارلىعىن ماۆزولەيدىڭ كومەندانتى ماشكوۆ جۇزەگە اسىردى. ءمايىتتىڭ كيىمىنەن اعىتىلىپ الىنعان ناگرادا مەن التىن تۇيمەلەر كرەملدىڭ قابىرعاسىنا جەرلەنگەن بارلىق ادامداردىڭ ناگرادالارى ساقتالاتىن ارنايى بولمەگە جىبەرىلدى، - دەپ ەسكە الدى. ال كرەمل پولكىنىڭ بۇرىنعى كومانديرى فەدور كونەۆ سول ءبىر ساتتە ءوزى كۋا بولعان وقيعا تۋرالى:

- حرۋششەۆتىڭ جەكە كۇزەتى باسقارماسىنىڭ باستىعى ۆلاديمير چەكالوۆ مەنى شۇعىل شاقىرىپ، ستاليننىڭ دەنەسىن نوۆودەۆيچەۆو زيراتىنا قايتا جەرلەۋگە بايلانىستى ءبىر روتا دايىنداۋدى بۇيىردى.

ءبىراق مەن پولككە كەلگەنىمدە چەكالوۆ ماعان تەلەفون سوعىپ، ءمايىتتىڭ كرەملدىڭ سىرتىنداعى قابىرعاسىنا جەرلەنەتىنىن جەتكىزدى. ويتكەنى سول كەزدەگى باسشىلار ەگەر ستالين نوۆودەۆيچەۆو زيراتىنا جەرلەنسە، گرۋزيندەردىڭ ونىڭ دەنەسى سالىنعان تابىتتى ۇرلاپ، تۋعان جەرىنە الىپ كەتۋى مۇمكىن. ال قىزىل الاڭنان ۇرلاۋ مۇمكىن ەمەس، - دەپ كەڭەستىك باسشىلاردىڭ قاتتى قوبالجىعانىن ءوز ەستەلىگىندە جازدى.

ءسويتىپ، اسكەريلەر ازان-قازان پارادقا دايىندىق جۇرگىزىپ جاتقاندا «ماۆزولەيدىڭ كىرەبەرىسى شۇعىل تۇردە فانەرمەن جابىلىپ، سول كەزدەگى تانىمال ءارى سەنىمدى ساياساتشىلار مەن اسكەر باسشىلاردىڭ قىراعى قاداعالۋىمەن ارنايى «ماماندار» ستاليننىڭ دەنەسىن اسىعىس-ۇسىگىس ماۆزولەيدەن شىعارىپ، كرەمل قابىرعاسىناجەرلەگەن» ەكەن.

الايدا، ەرتەسىندە ماۆزولەيگە كەلگەن بۇقارا حالىق «سۇيىكتى كوسەمىمىز ستاليننىڭ مۇردەسى قايدا؟» دەپ وسىنداعى كۇزەتشىلەردەن سۇراعاندا ولار: - ول كىسىنىڭ ءمايىتى كوپتەگەن ەڭبەكشىلەردىڭ ءوتىنىش-تىلەكتەرى بويىنشا كرەملدىڭ قابىرعاسىنا قايتا جەرلەندى، - دەۋدەن باسقا ەشنارسە ايتا الماپتى. سوندا بۇقارا حالىق «جۇگەرىنىڭ اتاسى» اتانعان قاسقاباس نيكيتا حرۋششەۆتىڭ مۇنداي شەشىم قابىلداۋىنىڭ سەبەبى نەدە جانە وعان نە تۇرتكى بولعانىن ۇققىسى كەلدى. الايدا مۇنىڭ سىرىن ەڭبەكشىلەرگە تۇسىندىرگەن ەشكىم بولمادى.

ەگەر تاريحقا كوز جۇگىرتسەك، كوزى تىرىسىندە «حالىقتىڭ كوسەمىنە» اينالعان يوسيف ستالين قايتىس بولعاننان كەيىن بۇكىل بيلىك اتاۋلىنى ءوز قولىنا العان حرۋششەۆ ەش ويلانباستان ستالين جۇزەگە اسىرعان ءىس-شارالاردى جان-جاقتى تارازىلاپ، باعالاۋعا كىرىستى.

ءسويتىپ، نيكيتانىڭ ۇيعارىمىمەن 1956 - جىلعى اقپاننىڭ 14 ى مەن 25 ى ارالىعىندا ك و ك پ-نىڭ ХХ سيەزى شاقىرىلىپ، وندا ك و ك پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى حرۋششەۆ «جەكە باسقا تابىنۋ جانە ونىڭ زارداپتارى» دەگەن تاقىرىپتا بايانداما جاسادى.

«جۇگەرىنىڭ اتاسى» ءوزىنىڭ بايانداماسىندا 1930 - جىلدىڭ ەكىنشى جارتىسى مەن 1950 - جىلداردىڭ باس كەزىندە ورىن العان قىلمىستارعا قاتىستى كوپتەگەن مىسالدار كەلتىرىپ، مۇنداي زاڭسىز ارەكەتتەرگە جول بەرگەن ەڭبەكشىلەر «حالىق كوسەمىنە» بالاعان ستالين ەكەندىگىن اشىق ايتتى.

ايتا كەتەتىن جايت، سول جىلدارى قولدان جاسالعان «قىزىل قىرعىن» - رەپرەسسيانى جۇرگىزۋگە ك و ك پ ساياسي بيۋروسىنىڭ سول كەزدەگى مۇشەلەرىمەن قوسا، ن. حرۋششەۆتىڭ قاتىسقانى اقيقات. سوندىقتان حرۋششەۆ جاساعان بايانداما بۇقارانىڭ اراسىندا ەكىۇداي پىكىر تۋعىزىپ، سالدارىنان قوعام ەكىگە جارىلدى.

قايسىبىرەۋلەر، اسىرەسە، بيلىك باسىنداعى شەنەۋنىكتەر وزدەرىنىڭ كۇندەرى ءۇشىن جاندارى قالماي حرۋششەۆتى قولداسا، قوعام بەلسەندىلەرى ساياساتتاعى مۇنداي كەلەڭسىزدىكتەر ەلدىڭ احۋالىنا كەرى اسەرىن تيگىزەدى دەپ سانادى.

ءتىپتى سول جىلداردىڭ وزىندە حرۋششەۆتىڭ فاكتىلەردى بۇرمالاۋدا ورەسكەل ارەكەتتەرگە بارعاندىعىن اشىق ايتىپ، ونىڭ قىلىعىن اياۋسىز سىناعاندار دا بولدى. الايدا مۇنداي ادامداردىڭ ەرتەڭى بۇلىڭعىر بولدى. ال ءوزىنىڭ ايتقانىنان قايتپايتىن حرۋششەۆ بولسا، «جەكە باسقا دەگەن تاۋەلدىلىكپەن كۇرەس بيلىكتى تازا ۇستاۋعا، قولاستىنداعى قىزمەتكەرلەردى كۇرمەۋگە كەلمەيتىن «قىسقا جىپپەن» ماتاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى» دەپ داۋرىقتى.

دەگەنمەن كوكىرەك كوزى وياۋ قوعام بەلسەندىلەرىنىڭ ءوزى ХХ سيەزدەن كەيىنگى «دۇربەلەڭنەن» ۇرەيلەنىپ، ءالىپتىڭ ارتىن باقتى. ءبىراق ك و ك پ باسشىسىنىڭ مۇنداي ەرسى «قىلىعى» بۇقارا اراسىندا تۇسىنبەۋشىلىك تۋعىزباي قويمادى.

حرۋششەۆتىڭ ەڭ ۇلكەن قاتەلىگى، ستاليننىڭ سوڭىندا بۇكىل ءبىر رەسپۋبليكا، ياعني گرۋزين حالقى بار ەكەندىگىن جانە ولاردىڭ بۇل شارانى قالاي قابىلدايتىنىن ساناعا سالمادى. وسىنىڭ سالدارىنان قوعامداعى احۋال ۋشىعىپ، شيەلەنىسىپ كەتتى.

احۋالدىڭ شيەلەنىسكەنى سونشالىق، 1956 - جىلى گرۋزيادا سان مىڭداعان ادام قاتىسقان ەرەۋىل ورىن الىپ، حرۋششەۆتىڭ ساناعا سىيمايتىن ءىس-ارەكەتىن باتىل ايىپتاپ، ونىڭ باسشىلىقتان كەتۋىن ءۇزىلدى-كەسىلدى تالاپ ەتۋشىلەر دە بولدى.

اقىرى، ەرەۋىلشىلەرمەن ەشقانداي مامىلەگە كەلە الماعان بيلىك ولاردى قارۋدىڭ كۇشىمەن اياۋسىز باسىپ-جانشىدى. وسى ءبىر قانقۇيلى وقيعانىڭ ورتاسىنا شۇعىل ءىسساپارعا جىبەرىلگەن ك س ر و ۇ ق ك سول كەزدەگى باسشىسى فيليپ بوبكوۆ:

- ورتالىقتاعى باسشىلاردىڭ باسىم كوپشىلىگى بىزدەن «تبيليسيدە بۇقارانى پارتيانىڭ ХХ سيەزىنىڭ شەشىمدەرىنە قارسى شىعۋعا باستاعان جانە ولاردى باسقارعان ارنايى شتاب بولدى» دەگەن پىكىردى ەستىگىسى كەلدى. قايسىءبىر باسشىلار بىزگە «سەندەر ەرەۋىلشىلەرگە جاقتاسىپ، ولاردى بوساتۋعا ىقپال ەتتىڭدەر، پارتيا بيلەتىن تارتىپ الامىز» دەپ ءدوڭ ايبات شەكتى.

دەسە دە، بىزدەر - گرۋزيالىق جانە ماسكەۋلىك چەكيستەر بۇقارانىڭ تالابىنا تۇسىنىستىكپەن قارادىق. ماسكەۋدەگى بيلىك باسىنداعىلاردىڭ ۇلكەن قاتەلىگى، ولار ستاليننىڭ ءمايىتىن ماۆزولەيدەن الىپ تاستاۋعا گرۋزين حالقىنىڭ قالاي قارايتىنىنا ەشقانداي ەسەپ بەرمەدى. ءتىپتى ولارمەن ساناسپادى دا. بۇل - بىرىنشىدەن. ەكىنشىدەن، ورىن العان وقيعانىڭ ءمان-جايىن گرۋزيندەرگە جان-جاقتى، ەگجەي-تەگجەيلى ءتۇسىندىرۋ ماقساتىندا تاجىريبەلى مامانداردى گرۋزياعا الدىن الا جىبەرۋ قاجەتتىگى ويلاستىرىلمادى.

وسىنداي شالاعاي ءىس-جوسپاردىڭ اياعى قاندى قىرعىنعا اكەپ سوقتى، - دەپ سول كەزدەگى شىنايى شىندىق تۋرالى جازدى.

تاعى ءبىر ماڭىزدى نارسە، سول جىلداردا كوپتەگەن ادامدار «حرۋششەۆتىڭ ستاليندىك ءداۋىردى قاتاڭ سىناۋى ورىن الىپ وتىرعان پارتيالىق-مەملەكەتتىك بيۋروكرتيانى ءتۇپ-تامىرىمەن جويۋعا جول اشادى» دەپ ۇمىتتەندى. ال حرۋششەۆ بولسا، قوعامدى دەموكراتيالاندىرۋ تۋرالى ويلاعان دا جوق ەدى. دەگەنمەن 1956 - جىلدىڭ كۇزى مەن قىسىندا پارتيا قىزمەتىندەگىلەردىڭ اراسىندا «كوممۋنيستەردى قىرىپ-جويۋدىڭ جوسپارى مەن ءتىزىمى جاسالۋدا ەكەن» دەگەن وسەك-اياڭ بەلەڭ الدى.

ءسويتىپ، 1956 - جىلى جەلتوقساندا ك و ك پ ورتالىق كوميتەتى «بۇقارانىڭ اراسىندا پارتيالىق ۇيىمداردىڭ ساياسي جۇمىسىن كۇشەيتۋ جانە كەڭەس وكىمەتىنە قارسى جۇرگىزىلەتىن جاۋىزدىق ارەكەتتەردىڭ جولىن كەسۋ تۋرالى» دەپ اتالاتىن قۇپيا حاتتى جەر-جەردەگى ۇيىمدارعا تاراتتى.

مۇندا زيالى قاۋىم مەن ستۋدەنتتەرگە «پرولەتاريات ديكتاتۋراسى كەڭەستىك وداققا قارسى ەلەمەنتتەرمەن اياۋسىز كۇرەسۋى قاجەت» دەگەن ۇران تاستالدى. 1957 - جىلى ماي ايىندا ن. حرۋششەۆ ك س ر و جازۋشىلار وداعى باسقارماسىندا ءسوز سويلەپ، زيالى قاۋىم وكىلدەرى - جازۋشىلار مەن اقىنداردىڭ ستاليننىڭ سىنالۋىن «ءبىرجاقتى» قابىلداعاندىقتارىن قاتاڭ سىنادى.

«اداسقاننىڭ الدى - ءجون، ارتى - سوقپاق» دەگەن ماقال ەسىنە ءتۇستى مە قايدام، ايتەۋىر 1957 - جىلدىڭ قاراشاسىندا وكتابر رەۆوليۋسياسىنىڭ 40 جىلدىعى سالتاناتىندا سول حرۋششەۆتىڭ: - پارتيا ادامنىڭ جەكە باسىن سىناۋدى جەلەۋ ەتىپ ستاليندى جامانداعانداردىڭ بارىمەن كۇرەسىپ كەلدى جانە بۇدان بىلاي دا كۇرەسە بەرەدى. ويتكەنى بۇل - بۇكىل ءبىر تاريحي ءداۋىردى جوققا شىعارۋمەن پارا-پار، - دەپ سالعان ەدى.

ەل باسشىسىنىڭ مۇنداي ساندىراعىن شىنى كەرەك، سول جىلدارى زيالى قاۋىم دا، ستۋدەنت-جاستار دا تۇسىنە الماعانى انىق. بالكىم، بۇل - «ساسقان ۇيرەك ارتىمەن جۇزەدىنىڭ» كەرى بولار؟

ءتۇيىن: قارسى كەزدەسكەن ادام قاهارىنان قورقاتىن ستالينگە كوزى تىرىسىندە ەش قارسى كەلە الماعان نيكيتا حرۋششەۆ 1964 - جىلى قازان ايىندا قىزمەتتەن تايدىرىلىپ، 1971 - جىلى ومىردەن وزدى. ول نوۆودەۆيچەۆو زيراتىنا جەرلەندى. ال ستالين بولسا، ماسكەۋدىڭ تىنىس-تىرشىلىگىن كرەملدىڭ قابىرعاسىنان ماڭگى «كۇزەتۋدە».

جومارت مولداحمەت ۇلى، «ايقىن». 2013- جىل