سەرىكباي قوسان: 100 تومدىق «بابالار سوزىنە» مەملەكەتتىك سىيلىق بەرمەدى
استانا. KAZINFORM - بەلگىلى ادەبيەتتانۋشى، اقىن سەرىكباي قوسان تەڭدەسى جوق 100 تومدىق «بابالار ءسوزىن» قۇراستىرۋشى ءارى جەتەكشىلەرىنىڭ ءبىرى. ۇزاق جىل ەسكى قولجازبالاردى اقتارىپ، رۋحاني مۇرامىزدىڭ مىڭقاتپار سىرىن زەرتتەگەن عالىممەن ارنايى سۇحباتتاسقان بولاتىنبىز.
- مەكتەپتى بىتىرگەن سوڭ تۋعان جەرىڭىزدە ءبىر جىل ەڭبەك ەتىپ، ءبىلىم ىزدەپ الماتىعا كەلىپ، مال دارىگەرلىك-زووتەحنيكالىق ينستيتۋتىنىڭ زووينجەنەر فاكۋلتەتىنە وقۋعا تۇسكەن ەكەنسىز، ءبىراق سوڭىنان اسكەرگە كەتىپ، ودان ورالعان سوڭ قاز ۇ ۋ-دىڭ شىعىس تانۋ فاكۋلتەتىنە ءتۇسىپسىز. بۇل كۇرت وزگەرىسكە نە سەبەپ بولدى؟
- بالا كەزىمدە جازۋشى نە اقىن بولسام دەگەن ارمان بولعان. ءبىراق ونى وقىتىپ شىعارمايدى عوي. ونىڭ وقۋى جوق. جالپى، اۋەسقويلىق دەگەندى قابىلدامايمىن، ادام اقىن بولىپ تۋادى، قۇداي بەرگەن دارىن بولادى.
الماتىعا كەلگەندە العاش پوليتەحنيكالىق ينستيتۋتقا قۇجات تاپسىرىپ، ودان قۇلاپ، اۋىلعا قايتقان سوڭ ءبىر جىل تۇيە باقتىم. سوندا كوك تەڭىزىمەن بىرگە بەرەكەسى قاشقان ەلدەگى حالىقتىڭ قۇباتوبەل جاعدايىن كوزبەن كورىپ، جانىم اشيتىن. جاقسىلىق جاساعىم كەلەتىن. ول ءۇشىن سوۆحوز باسقارۋ كەرەك شىعار دەيتىنمىن. سوندىقتان مال دارىگەرلىكتى وقىسام، ەل-جۇرتقا پايدام تيەتىن شىعار دەگەن وي بولدى. ءسويتىپ، كەلەسى جىلى الماتىعا قايتا كەلىپ، مالدارىگەرلىك- زووتەحنيكالىق ينستيتۋتىنا وقۋعا ءتۇستىم.
ءبىر جىل وقىعان سوڭ وقۋعا كوڭىلىم تولمادى. 300 جىگىت توپىرلاپ جۇرەمىز. ونىڭ ۇستىنە وقۋ ورىسشا. تەك زەرتحانادا تىشقاندارعا وتا جاساپ، سونى تەكسەرۋ عانا قىزىقتى ەدى. جاقسى ۇستازدارىمىز دا بولدى. دەگەنمەن 1-كۋرستان سوڭ اسكەرگە سۇرانىپ كەتتىم. قيىر شىعىستا ازاماتتىق بورىشىمدى وتەدىم. 1985 -جىلى اسكەردەن ورالعان سوڭ وقۋىمدى جالعاستىردىم، ءبىراق كۇننەن-كۇنگە قۇشتارلىعىم ازايا بەردى.
ءسويتىپ، سول جىلدىڭ قىسىندا «ءوز ەركىممەن بوساتۋ» تۋرالى ءوتىنىش جازىپ وقۋدان شىقتىم. سوسىن الماتىدا قالىپ، كەلەر جىلدىڭ جازىنا دەيىن ماشينا جوندەۋ زاۋىتىندا سلەسار بولىپ جۇمىس ىستەدىم. ەندى فيلولوگ بولعىم كەلدى، ءبىراق وندا كىل مىقتىلار وقيتىن سياقتى كورىنەتىن. جازۋشىلاردىڭ ءومىربايانىنا قاراساڭ شەتىنەن قاز ۇ ۋ-دىڭ جۋرناليستيكا نە فيلولوگيا فاكۋلتەتىن بىتىرگەن بولىپ شىعادى. سودان تارتىنشاقتاڭقىراپ، ادامى ازداۋ دەيتىن فيلفاكتىڭ اراب ءتىلى بولىمىنە وقۋعا تاپسىرىپ، ساتىمەن ءتۇسىپ كەتتىم. اراب ءتىلىن 5 جىل وقىدىم. ءبىز وقۋعا تۇسكەن جىلى «جەلتوقسان وقيعاسى» بولدى، وعان قاتىستىق. ءبىراز قۋدالاۋلار بولدى. وقۋدان شىعارعان ءساتتى دە باستان كەشتىك. سودان باستاپ ۇلت تۋرالى ويلانا باستادىق.
«وركەن» گازەتىنە «جاستار قايدا، جاريالىلىق قايدا؟» دەگەن ءتورت بولىمنەن تۇراتىن كولەمدى ماقالامدى باستىردىم. وسى جازبام وقىرماندار اراسىندا اجەپتاۋىر رەزونانس تۋدىرعانى ەسىمدە. سول كەزدەن باستاپ اقىندىققا بەت بۇرىپ، ماحاببات ليريكالارىن، ازاماتتىق اۋەندەگى ولەڭدەرىمدى جازا باستادىم. ەنەرگياسى تاسىپ تۇرعان جاستىق شاق قوي، ءبىراز ءوندىرىپ جازىپ تاستادىم-اۋ دەيمىن.
وقۋدى بىتىرگەن سوڭ قىزدار ينستيتۋتىندا 5-6 جىل ساباق بەردىم. و باستا ىزدەنە باستاعان سالام ءتىل تاريحى، تۇركىتانۋ ەدى، ءبىراق وتپەلى كەزەڭنىڭ قيىندىعىنان ونىڭ ءبارى اياقسىز قالدى. 1998 -جىلى م. اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنا اۋىسىپ، تازا ادەبيەتتانۋعا بەت بۇردىم. راسىندا، مەن سول تۇستا 34 جاستا ەدىم، ياعني عىلىمعا كەشتەۋ كەلدىم. ال ينستيتۋتتا قولجازبا جانە تەكستولوگيا بولىمىنە كىشى عىلىمي قىزمەتكەر رەتىندە قابىلدانىپ، ەڭبەك ەتە باستادىم. سودان باستاپ كونە قولجازبالارمەن تىكەلەي اينالىستىم.
ول عىلىم ورداسىندا زاكي احمەتوۆ، سەرىك قيرابايەۆ، سەيىت قاسقاباسوۆ سەكىلدى اتاعى الىسقا كەتكەن اكادەميكتەردەن، ءلايلا مۇحتار قىزى، ءشامشيابانۋ قانىش قىزى، ۇشكولتاي سۇبحانبەردينا، شەريازدان ەلەۋكەنوۆ، باعىبەك قۇنداقبايەۆ، مۇحامەدراحىم جارمۇحامەد ۇلى، ءابدىلحاميت نارىمبەتوۆ، اقسەلەۋ سەيدىمبەكوۆ، قابيبوللا سىديىق ۇلى، جۇمات تىلەپوۆ، شاكىر يبرايەۆ سەكىلدى عىلىم دوكتورلارىنان ءتالىم الىپ، اقىن ءشومىشباي ساريەۆ، جازۋشى بەكەن ىبىرايىموۆ، نۇرداۋلەت اقىش سەكىلدى اعالارمەن، سونداي-اق باقىتجان ازىبايەۆا، رايحان ەراليەۆا، ايگۇل ءىسىماقوۆا، سەيىلبەك ساكەنوۆ، گۇلزيا پىراليەۆا، گۇلجاھان وردا، قاراشاش الپىسبايەۆا، توقتار الىبەك، امانگەلدى مۇقان، پاكيزات اۋەسبايەۆا، ەرمەك قانىكەي سىندى ۇلكەندى-كىشىلى عالىم ارىپتەستەرىممەن قاناتتاسا ءجۇرىپ، عىلىمداعى ءوز زەرتتەۋشىلىك جولىمدى قالىپتاستىردىم.
قولجازبا جانە تەكستولوگيا بولىمىنە كەلگەنىمدە العاشقى تاپسىرمالاردىڭ ءبىرى - قورداعى بۋمالاردى رەتتەۋ، تۇپتەۋ، قۇجاتتاۋ، سيپاتتاما جاساۋ جۇمىستارى ەدى. سول تۇستا قولىما ابايدىڭ 1910 -جىلعى مۇرسەيىت بىكە ۇلى جيناقتاعان قولجازباسىنىڭ كوشىرمەسى ءتۇستى.
اراب گرافيكاسىمەن جازىلعان بۇل قولجازبانى قۇنىعىپ وقىعاننان كەيىن بولار، العاشقى زەرتتەۋىم اباي تانۋ باعىتىنان باستالدى. كەلەسى جىلى ابايدىڭ «كيتاب- تاسديق» دەگەن قولجازباسى تۋرالى (ياعني، كەيىنگى 38- قارا ءسوز) «كيتاب-تاسديق» جانە ونىڭ تەكستولوگياسى نەمەسە ابايتانۋشىلار نەدەن قاتەلەستى» اتتى ماقالام «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ 2000 -جىلدىڭ 14-قاڭتارى كۇنگى سانىنا باسىلىپ شىقتى. «اباي تانۋشىلار نەدەن قاتەلەستى» دەگەن تىركەستى گازەت رەداكسياسى قوسقان بولۋى كەرەك، قايتسە دە بۇل ماقالام زيالى قاۋىم اراسىندا سەرپىلىس تۋعىزدى.
مەن جاستىق-تاجىريبەسىزدىكتەن بايقامادىم، سول كەزدە ابايدى زەرتتەگەن الدىڭعى بۋىن عالىمدار ابايدىڭ 150 جىلدىعىنا بايلانىستى ۇلى اقىننىڭ جيناعىن شىعارىپ، مەملەكەتتىك سىيلىق العان كەزى ەدى. سوندىقتان ۇلكەن كىسىلەر بۇل ماقالانى قۋانا قابىلداي قويمادى. ءبىراق كەيىنگى جازعاندارىم كوڭىلدەرىنەن شىققان بولۋى كەرەك، عۇلاما اعالارىم تالاي رەت قولداۋ كورسەتتى. سول ءۇشىن دە ادەبيەت عىلىمىنىڭ الىپتارمەن قاتار ءجۇرىپ ەڭبەك ەتكەنىمە، عىلىمعا كەلگەنىمە وكىنبەيمىن. ينستيتۋت قابىرعاسىندا وتكەن جىلدار ماعان كوپ نارسە ۇيرەتتى.
- م. اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىندا ءجۇرىپ 2005 -جىلى «بازار جىراۋ وڭداس ۇلىنىڭ ادەبي مۇراسى (اقىندىق ءداستۇر، جانر، پوەتيكا)» اتتى تاقىرىپتاعى كانديداتتىق ديسسەرتاتسيا قورعاعانىڭىزدى بىلەمىز. بازار جىراۋدى العاش رەت جان-جاقتى زەرتتەۋشى رەتىندە اقىننىڭ ادەبيەتىمىزگە اسەرى تۋرالى نە ايتار ەدىڭىز؟
- قولجازبا بولىمىندە جۇمىس ىستەپ جۇرگەندە سىر بويى اقىن-جىراۋلارىنىڭ شىعارماشىلىعىن زەرتتەي باستادىم. كانديداتتىق جۇمىسىمدى شايىرلار پوەزياسىنان - بۇرىنعى جازبا ادەبيەت وكىلدەرى تۋرالى العىم كەلگەن، الايدا باسشىلاردىڭ كەيبىرى «شايىر» دەگەن سوزگە توسىرقاپ، ۇناتپادى.
«شايىرلاردىڭ ءبارىن ءبىر كانديداتتىق جۇمىس كولەمىندە قاراستىرۋ قيىندىق كەلتىرەدى، ودان دا ءبىر اقىندى الىپ، جەكە زەرتتەسەڭ جەڭىلىرەك ءارى پايدالىراق بولادى» دەدى. سونىمەن سىر سۇلەيلەرىنىڭ ىشىندە ونشا زەرتتەلمەي، كوزدەن تاسا قالعان بالقى بازار شىعارماشىلىعىن تاڭدادىم. جىراۋدىڭ اقتوبە وڭىرىندە، سىر بويىندا، وزبەك جەرىندەگى ءومىرى تۋرالى دەرەكتەر جينادىم. قولجازبالاردى اقتارىپ، اقىن مۇرالارىن جيناقتاي بەردىم. بۇرىن بازار جىراۋ شىعارمالارىن تىرنەكتەپ جيناپ، زەرتتەگەن تاۋەلىبايلىق مارقۇم شارىبەك الداشەۆ دەگەن اعامىز. ول كىسى بازار جىراۋ تۋرالى ماقالالار جازعان، وتكەن عاسىردىڭ 70-جىلدارى شاعىن جيناعىن شىعارعان. وسى كىسىدەن سوڭ مەن بازار جىراۋ شىعارمالارىن تەرەڭدەتىپ زەرتتەپ، تولعاۋلارىن، ايتىستارىن، شىعىستىق ۇلگىدەگى داستاندارىن قامتىپ، ءۇش تاراۋعا ءبولىپ تالداپ شىقتىم. ول عىلىمي كەڭەس مۇشەلەرى - عالىمدار تاراپىنان وتە جاقسى باعالاندى. اقىرىندا، 2005 -جىلى قىركۇيەك ايىندا كانديداتتىق ديسسەرتاتسيامدى دا ءساتتى قورعادىم.
عىلىمي اتاق الۋ مەن ءۇشىن باستى ماقسات بولعان جوق. ودان سوڭ دوكتورلىق جۇمىس جازامىن دەپ، جىراۋلار پوەزياسىنىڭ پوەتيكاسى بويىنشا تاقىرىبىمدى بەكىتىپ قويىپ ەدىم، ءبىراق 2006 -جىلى مەنى قولجازبا جانە تەكستولوگيا بولىمىنە باسشى قىلىپ قويدى. سول تۇستا «مادەني مۇرا» مەملەكەتتىك باعدارلاماسى اياسىندا «بابالار ءسوزى» اتتى قازاق فولكلورىنىڭ 100 تومدىق سەرياسىن شىعارۋ باستالىپ كەتكەن. مەن سوعان جاۋاپتى رەداكتور بولىپ تاعايىندالدىم.
ەسكى قولجازبانى اقتارعانداردىڭ كوبى قايتىس بولىپ كەتتى...
- «بابالار ءسوزى» اتتى قازاق فولكلورىنىڭ 100 تومدىعىن شىعارۋعا قاتىسقانىڭىزدى ايتىپ وتىرسىز. قازاقتىڭ باي اۋىز ادەبيەتىنىڭ مول مۇراسىن سۇرىپتاپ دايىنداۋدا قانداي قيىندىقتار بولدى؟
- سول اتالعان ءجۇزتومدىقتى 25-تومىنان باستاپ باسپاعا ازىرلەۋدى ۇيىمداستىرۋ ءبولىم باسشىسى ءارى جۇمىس توبىنىڭ جەتەكشىسى رەتىندە ماعان جۇكتەلدى. مەن وعان دەيىن دە «بابالار ءسوزىن» دايىنداۋعا قاتىسقانمىن. 2001-2003 -جىلدارى شىققان 5 تومدىق ءدىني داستانداردى دايىنداۋعا ۇلەس قوسقام. ول كەزدە مەن «ەجەلگى جانە ورتا عاسىر ادەبيەتى» بولىمىنە عىلىمي قىزمەتكەر بولىپ اۋىسقان ەدىم.
جەتەكشى ءارى جاۋاپتى رەداكتور بولعاننان كەيىن 4-5 قىزمەتكەرمەن بىرگە ۇلكەن جۇمىستى بىتىرۋگە بارىنشا اتسالىستىق. ونىڭ الدىندا، «مادەني مۇرا» اياسىندا 2003 -جىلدان باستاپ 10 تومدىق قازاق ادەبيەتى تاريحىنىڭ 2، 3-تومىنا «تۇركى- قىتاي مادەني بايلانىستارى» دەگەن تاراۋدى جازۋعا قاتىسىپ، ودان سوڭ ورتا عاسىرلىق التىن وردا كەزەڭىنىڭ ۇلكەن ەسكەرتكىشى «نەحدج- ۋل فاراديستىڭ» («جۇماقتىڭ داڭعىل جولى») اتتى كولەمدى قولجازبا كىتابىن زەرتتەۋگە كىرىستىم. ونى ەميگرانت-الشىنداردىڭ ادەبي مۇراسى دەۋگە دە بولادى. ءبىر زاماندا ءامىر تەمىر شاپقىنشىلىعىنان كەيىن ۇرگەنىشتەن، حورەزم ويپاتىنان سيريا، ەگيپەت جەرىنە قونىس اۋدارعان بۇرىنعى كىشى ءجۇز ەلىنىڭ ويشىل عالىمدارىنىڭ ەسىمدەرىنە الشىن، كەردەرى دەگەن لاقاپ اتتارى قوساقتالىپ جۇرەتىنى بار.
سونىمەن بىرگە دۇربەك اقىننىڭ «ءجۇسىپ- زىليحا» داستانىن، سايف ساراي ولەڭدەرىن زەرتتەۋگە، جيەمبەت جىراۋ، ايتەكە بي مۇرالارى مەن ءومىرى تۋرالى تاراۋلاردى جازۋعا قاتىستىم. وسى تۇستا «كلاسسيكالىق زەرتتەۋلەر» اتتى كوپ تومدىقتى دايىنداۋعا دا اتسالىستىم. تۇركى تانۋ سالاسى بويىنشا «ادەبي جادىگەرلەر» دەپ اتالاتىن 20 تومدىق سەريانى باسپاعا ازىرلەۋ جۇمىستارى دا قاتار ءجۇرىپ جاتتى. وسىعان وراي ورتا عاسىرلىق تۇڭعىش تۇركى-يسلام مەملەكەتىن قۇرعان «ساتۇق بۇعرا حان عازىنىڭ شەجىرەسى» («تازكيرا- ي بۇعرا-حان») دەيتىن كونە تۇركى جازبا ەسكەرتكىشىن قازىرگى قازاق تىلىنە اۋدارىپ، عىلىمي ماقالاسىن، ءالعىسوزىن جازىپ، ۇسىندىم. ول اتالعان سەريانىڭ 11-تومىنا كىردى. بۇل - مەنىڭ ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىندا ءجۇرىپ ىستەگەن نەگىزگى جۇمىستارىم.
بۇدان باسقا گرانتتىق عىلىمي جوبالار اياسىندا دا كوپتەگەن زەرتتەۋ جاسالدى. ماسەلەن، 2011 -جىلى تاۋەلسىزدىكتىڭ 20 جىلدىعىنا وراي «جىراۋلار پوەزياسىنداعى تاۋەلسىزدىك سارىندارى» دەيتىن مونوگرافيالىق ەڭبەكتى اياقتاپ، ۇجىمدىق مونوگرافيا جارىققا شىقتى. ودان سوڭ «كونە تۇركى ادەبيەتىنىڭ تيپولوگياسى» دەيتىن ءبىر ىرگەلى گرانتتىق جوبانى اياقتاپ، باسپاعا ۇسىندىق. تاعى ءبىر ماڭىزدى جوبا «ەۆرازيا تۇركىلەرى: ادەبي-مادەني ىقپالداستىق (XIX-ⅩⅩ ع ع)» دەپ اتالاتىن ۇجىمدىق ىرگەلى ەڭبەك جازىلىپ، باسپا بەتىن كوردى. بۇدان باسقا «ەجەلگى ادەبيەتتى زەرتتەۋ ماسەلەلەرى» دەگەن تاعى ءبىر ۇجىمدىق جيناقتىڭ تاراۋلارىن جازۋعا قاتىستىم. سول سياقتى شىڭعىس حاننىڭ ءومىرى تۋرالى كولەمى 2 تومدى قۇرايتىن قولجازبا داستانداردىڭ ءماتىنىن ازىرلەۋگە اتسالىسقان ەدىم.
ونىڭ ىشىندە شىينجاڭنان تابىلعان جادىگەرلەرمەن قاتار، اتاقتى ءشادى جاڭگىر ۇلى جازعان «تاريحناما» داستانى دا وسى كىتاپتارعا ەنگەن بولاتىن.
ەندى «بابالار ءسوزى» تۋرالى ايتسام، ول - الەمدە تەڭدەسى جوق دەپ باعالانعان جوبا. بۇل - قازاقتىڭ سوڭعى 2000 -جىلدا جيناقتالعان باي رۋحاني مۇراسى. سوندىقتان ونى دايىنداۋعا قاتىسقانىما قۋانامىن. ونى قازاقتىڭ ماڭگىلىككە قالاتىن بىردەن-ءبىر مۇراسى دەپ ۇعامىن.
2006-2010 -جىلدارى «بابالار ءسوزىنىڭ» جاۋاپتى رەداكتورى بولعانىم جوعارىدا ايتىلدى. سوعان بايلانىستى بىتەيىن دەپ تۇرعان دوكتورلىق جۇمىسىمدى توقتاتۋعا تۋرا كەلدى. نەگىزىندە، اتالمىش 100 تومدىق فولكلور سەرياسى 2001 -جىلدان باستاپ شىعا باستادى. تۇڭعىش جيناقتارى ءدىني داستانداردى جاريالاۋدان باستالدى، سەبەبى يسلام ءدىنىنىڭ تاريحى تۋرالى، پايعامباردىڭ ءومىرى جايىنداعى تۋىندىلار بۇرىن زەرتتەلمەگەن، تىيىم سالىنعان، تىڭ تاقىرىپ ەدى.
سوندىقتان ولاردى 5 توم بولىپ جارىققا كوردى. 2003 -جىلى «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى قولعا الىنعاندا ينستيتۋت عالىمدارىنىڭ وسى باستاماسىن ەلباسى ماڭىنداعى يدەولوگتار ءىلىپ الىپ كەتتى دە، جۇرە باستاعان جۇمىستى قايتادان باسىنان باستاۋعا ءماجبۇر بولدىق.
2003 -جىلدان 2005 -جىلعا دەيىن «بابالار ءسوزىنىڭ» 24 تومى جارىققا شىقتى. سول كەزدەگى كوپتومدىقتىڭ جاۋاپتى رەداكتورى - باقىتجان ازىبايەۆا اپايىمىز دەنساۋلىعىنا بايلانىستى ول جۇمىستان باس تارتتى. مەنى دەمالىستا جۇرگەن جەرىمنەن ينستيتۋت ديرەكتورى، اكادەميك سەيىت قاسقاباسوۆ اعامىز جەدەل شاقىرتىپ الىپ، وسى جۇمىستى جالعاستىرۋعا ۇسىنىس جاسادى. ودان سوڭ مەن «بابالار ءسوزىنىڭ» 62-تومىنا دەيىن باسشىلىق جاسادىم. مەن تاراپ كەتكەن جۇمىس توبىن قايتا قۇرىپ، از عانا جاس ماماندارمەن بىرگە كەزدەسكەن قيىندىقتارعا قاراماي، وزىمە تاپسىرىلعان مىندەتىمدى اتقارىپ شىقتىم. ارينە، وڭاي بولعان جوق. سول كەزدە اكادەميادا جوندەۋ جۇمىستارى بولىپ جاتتى. كوشىپ-قونىپ ءجۇرىپ ەسكى قولجازبا پاراقتارىنا ۇڭىلۋمەن تالاي ۋاقىت وتكىزدىك. سۋىق جەردە ەڭبەك ەتۋدىڭ سالدارىنان سىرقاتقا شالدىققان كەزىمىز دە بولدى. سوعان قاراماستان جىل سايىن «بابالار ءسوزىنىڭ» 10 تومىن ازىرلەۋ كەرەك بولدى.
توبىمىزبەن ۇلتتىق كىتاپحانانىڭ سيرەك قورىنداعى، ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ قولجازبالار قورىنداعى ماتەريالداردى اقتارىپ، توم-توم شاڭ باسقان قاعازداردىڭ ورتاسىندا وتىردىق. ونىڭ ءبارى سوعىس كەزىندە سىرقاتتانعان، وكپە اۋرۋىنا شالدىققان اقساقالداردىڭ قولىمەن جينالعان، دۇرىس ساقتاۋ شارالارى جاسالماعان، ۆيرۋستارى كوپ قاۋىپتى جازبالار ەدى. سوندىقتان بۇل سالاداعى كىسىلەردىڭ كوبى ەرتە قايتىس بولىپ كەتتى.
مارقۇم ۇستازىمىز ۇشكىلتاي اپاي، قابيبوللا اعاي، مەنىڭ دوستارىم توقتار الىبەك، قاراشاش الپىسبايەۆا، باقىت ابجەت - بۇلاردىڭ ءبارى قولجازبانىڭ زيانى تيگەن ادامدار. قولجازبالاردىڭ زاردابىن تارتۋدان وزگە، ونى وقۋدىڭ ءوزى وڭاي ەمەس. جازىلعانىنا عاسىردان اسا ۋاقىت ءوتىپ، توزىپ كەتكەن قولجازبالارداعى ساۋاتسىز جازىلعاندىقتان ءتۇسىنۋى قيىن قولتاڭبالاردى، سول سياقتى ەسكى سوزدەرى كوپ، ءتىلى اۋىر، ورتا ازيالىق تۇركي تىلىندە جازىلعان جازبالاردى يگەرۋ - كەز كەلگەن عالىمنىڭ قولىنان كەلە بەرمەيتىن مەحناتتى شارۋا. ولاردىڭ ءبارىن وقۋ ءۇشىن تاجىريبە جيناقتاۋ كەرەك، جاستاردى ۇيرەتۋ قاجەت.
كونە ماتىندەردى وڭدەپ، قاتەلەرىن رەداكسيالاپ، ەملەسىن قالىپقا ءتۇسىرىپ، عىلىمي تۇسىنىكتەمە جازۋ كەرەك. وعان كىسى ەسىمدەرىنە، جەر-سۋ اتتارىنا تۇسىنىكتەمە بەرۋ، جيناۋشىلار تۋرالى مالىمەت بەرۋ، شىعارمانىڭ ءوزى تۋرالى عىلىمي ساراپتاما جازۋ، ت. ب. جۇمىستاردى قوسىڭىز. مۇنىڭ ءبارى بەلگىلى دەڭگەيدە عىلىمي دايىندىقتى قاجەت ەتەدى. مىنە، وسىلاردىڭ ءبارىن قاراپ، رەداكسيالاپ، باسپاعا ۇسىنۋعا دەيىنگى جۇمىستاردى قاداعالاپ وتىردىم.
40 تومداي ەڭبەكتى جانىمدا ىلعي بىرگە جۇمىس ىستەگەن مارقۇم ف. ع. ك. قاراشاش الپىسبايەۆا، ءوزىمنىڭ شاكىرتتەرىم الماس ورالبەك، نۇرجۇما ەلەسباي، توعجان اكىموۆا، جانات سالتاقوۆا، ناسيحات ءمۇرسالىم، ەلميرا سمانوۆا، گۇلايىم يماناليەۆا، ت. ب. عىلىمي قىزمەتكەرلەرمەن بىرگە دايىندادىق. ىلگەرى-كەيىندى بۇل جاۋاپتى جۇمىستارعا ف. ع. ك. س. ساكەنوۆ، پ. اۋەسبايەۆا، ج. سايلاۋ قىزى، ا. الىبەك ۇلى، ا. تويشان، د. جاحان، ق. ورىنعالي، ب. تۇرلىمبەكوۆ، ق. تاستانوۆ سىندى ازاماتتار اتسالىسقانىن ايتۋ پارىز.
ولاردىڭ اراسىندا بىرنەشە تومعا نە بەلگىلى ءبىر جانر بويىنشا قاتىسقاندارى بار، كەلىمدى- كەتىمدى قىزمەتكەرلەر دە بولىپ تۇردى. باسشىلىقتىڭ ۇسىنىسىمەن، 62-تومنان كەيىن جەتەكشىلىكتى دوسىم توقتار الىبەككە تاپسىردىم. ول 63-تومنان باستاپ، قالعان تومداردى اياقتاپ شىقتى. ءسويتىپ، 10 جىلعا سوزىلعان «بابالار ءسوزى» توپتاماسى 2013 -جىلى ءبىتىپ، بارلىق تومدارى «فوليانت» باسپاسىنان جارىق كورگەنى ءمالىم. ال 2016 -جىلى وسى اتالعان «بابالار ءسوزى» 100 تومدىق فولكلور سەرياسى مەملەكەتتىك سىيلىققا ۇسىنىلدى. مەن دە سول ۇجىمنىڭ قاتارىندا بەسىنشى بولىپ ىلىككەنمىن. ارينە، «بۇل ءالى جاس قوي» دەگەن ادامدار دا بولدى، ءبىراق عىلىمي كەڭەستە سەراعاڭ باستاعان ۇلكەن عالىمدار «سەرىكبايدىڭ ەڭبەگى ءسىڭدى، ۇسىنىلسىن» دەپ شەشىم شىعاردى. ءبىراق بۇل ۇجىم بولىپ اتقارعان ۇلكەن ماڭىزدى جوباعا سىيلىق بەرىلمەدى. سول كەزدەگى مادەنيەت جانە سپورت ءمينيسترى ارىستانبەك مۇحامەدي ۇلى باسقارعان كوميسسيا مۇشەلەرى 100 تومدىق «بابالار ءسوزى» سەرياسىن «مەملەكەتتىك سىيلىققا لايىق ەمەس» دەگەن شەشىم قابىلدادى.
«قورقىت اتا» كىتابىن ءتۇپنۇسقادان اۋدارعىم كەلدى
- الماتىدا بەدەلدى عىلىمي ورتادا ەڭبەك ەتىپ جۇرسەڭىز دە انا ءبىر جىلدارى تۋعان جەرىڭىز - سىر بويىنا قونىس اۋدارىپ، «رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسى اياسىندا ءبىرتالاي مادەني ءىس-شارالاردىڭ وتۋىنە مۇرىندىق بولىپ، زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزىپسىز. سول تۋرالى ايتا كەتسەڭىز؟
- جالپى، عىلىمنىڭ جولى قيىن، بۇرالاڭ جول. وقۋ-ءبىلىمدى قازاق «ينەمەن قۇدىق قازعانداي» دەيدى عوي. سوناۋ 90-جىلداردىڭ اياعىندا ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىن سول كەزدەگى باسشىلىق تاراتىپ جىبەردى. ءسويتىپ، سول كەزدەگى توقىراۋ عىلىمعا ۇلكەن قاسىرەت اكەلدى. عالىمداردىڭ تۇراقتى جالاقىسى بولمادى. ءتىپتى، بىلتىرعا دەيىن عالىمداردىڭ بازالىق جالاقىسى بولعان جوق. ءتيىپ-قاشىپ تيىن-تەبەن الىپ ءجۇردى، گرانتتىق جوبالاردى ۇتىپ السا، مەملەكەتتىك تاپسىرىس بولسا سودان تۇسكەن ءناپاقانى قاناعات قىلدى.
سونىڭ كەسىرىنەن عالىمداردىڭ كوبى جوعارى وقۋ ورىندارىنا، شەتەلدەرگە نەمەسە باسقا سالالارعا كەتىپ جاتتى. اسىرەسە، گۋمانيتارلىق عىلىمدار سالاسى كۇيرەگەندەي كۇي كەشتى. ارينە، ءومىرىن عىلىمعا ارناعان جانكەشتى عالىمدار بولدى، سولار بارلىق جاعدايعا كونىپ، عىلىمدى دامىتۋعا از دا بولسا ءوز ۇلەستەرىن قوستى دەپ ويلايمىن.
2016 -جىلى مەنىڭ گرانتتىق جوبالارىم وتپەي قالدى. كەرەمەت تاقىرىپتار بولاتىن. تۇرالاپ جاتقان عىلىمي ورتادا بىرەۋدىڭ از-كەم نەسىبەسىنە ورتاقتاسپايىن دەپ، سول كەزدەگى قىزىلوردا وبلىسىنىڭ اكىمى قىرىمبەك كوشەربايەۆتىڭ شاقىرۋىن قۇپ الدىم.
ول 2017 -جىلدىڭ باسى ەدى. ءسويتىپ، وتباسىممەن وتارباعا وتىرىپ سىر بويىنان ءبىر-اق شىقتىم. ول جەردە جاعدايىمدى جاسادى. 3 بولمەلى قىزمەتتىك ءۇي بەردى، ىڭعايلى جۇمىس تا بەردى. قالانىڭ سول جاعالاۋىندا بۇرىن قىزىلوردا استانا بولعان جىلدارداعى قازاتكومنىڭ عيماراتىن قايتا سالدىرعان ەكەن، جاڭادان اشىلعان مەكەمەنىڭ العاشقى قىزمەتكەرلەرى قاتارىنا قوسىلدىق. مۇنداعى «رۋحاني جاڭعىرۋ» ورتالىعىندا «عىلىمي قازىنا» دەگەن ءبولىم بولدى، سونىڭ جەتەكشىسى بولدىم. سول ارادا 3 جىل قىزمەت اتقاردىم. ءبىراق جۇمىستى ۇلكەن باسشىلار قولداعانىمەن، بەرگى جاعىنداعىلاردىڭ جۇيەسىندە كەمشىلىك كوپ بولدى. مەن 20-30 جوبا ۇسىندىم، سونىڭ ۇشەۋى عانا قارجىلاندىرىلدى. العاشقى جوبا اياسىندا «قورقىت اتانىڭ دانالىق سوزدەرى» اتتى كىتاپ دايىندادىم. ول گەرمانيادا، درەزدەن قالاسىندا ساقتالعان «دەدەم قورقىت كىتابىنداعى»، «اتالار ءسوزى» قولجازباسىنا ەنگەن سوزدەرى، ەل ەسىندە قالعان قاناتتى سوزدەردەن قۇرالعان. ونى قازاقشا، ورىسشا، اعىلشىنشا ازىرلەپ، قورقىت اۋليەگە قاتىستى 20 شاقتى اڭىزدى جيناپ، قورقىتتىڭ ەلىمىزدەگى كاسىبي سۋرەتشىلەر سالعان كارتينالارمەن بەزەندىرىپ، العى ءسوزىن ءوزىم جازىپ باسپادان شىعاردىم. قورقىت اتانى سىر بويىنىڭ پاسپورتى دەسە بولادى، قىزىلوردادا وعان قاتىستى اتاۋلارعا كەلسەك، قورقىت اتا اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەت، قورقىت اتا اۋەجايى، قورقىت اتا اتىنداعى جىراۋلار مەكتەبى، قورقىت اتا اتىنداعى كوشە نەمەسە «قورقىت ساۋدا ءۇيى» دەپ جالعاسىپ كەتە بەرەدى. قورقىتتىڭ ۇلكەن مۇراسى - قورقىت اتا كىتابىن ءتۇپنۇسقادان اۋدارامىن دەگەن ماقسات بولدى، ءبىراق ول ارمانىما جەتە المادىم.
ودان كەيىن اتاقتى سىر سۇلەيى، «شاھناما» سەكىلدى الەمگە تانىمال تۋىندىنى قازاقشا سويلەتكەن اقىن تۇرماعامبەت ىزتىلەۋ ۇلىنىڭ 20-30 -جىلدار اراسىندا جيناقتاعان اۋىز ادەبيەتى ۇلگىلەرىن، ورتالىق عىلىمي كىتاپحانادا ساقتالعان ءوز قولىمەن جازىلعان قولجازباسىن ءتۇپنۇسقادان بۇگىنگى قازاق قارپىنە ءتۇسىرىپ، قارماقشى اۋدانى اكىمدىگىنىڭ قولداۋىمەن ۇلكەن كىتاپ ەتىپ شىعاردىم.
ءۇشىنشى جۇمىس - «سىر بويىنىڭ ساكرالدى ەسكەرتكىشتەرى» ۇلكەن عىلىمي جوبا اياسىندا 3 جىلدا سىر بويىنداعى بۇكىل كونە قالالاردى، قامال-بەكىنىستەردى ارالاپ، تۇركىستاننان قورقىت اتاعا دەيىنگى، اقيرەكتەگى ارىستان باپتان شاۋىلدىرگە دەيىنگى ارالىقتاعى ءومىر سۇرگەن ۇلكەن-ۇلكەن عۇلامالار - احۋن-يشاندار، باتىرلار، بيلەر، حاندارعا قويىلعان تاريحي-مادەني ەسكەرتكىشتەر تۋرالى دەرەكتەردى جيناقتاپ، «ميفتەر، اڭىزدار، حيكاتتار» دەگەن اتاۋمەن كىتاپ قىلىپ باستىردىق. سونىمەن بىرگە ونى ديكتورلاردىڭ وقۋىمەن ارنايى ديسكىگە جازىپ شىعاردىق. مۇنىڭ ۇشەۋى دە سول كەزدەگى وبلىس اكىمىنىڭ العىسوزىمەن، ءبىزدىڭ عىلىمي تۇسىنىكتەمەمىزبەن 2019 -جىلى جارىق كوردى. مۇنان باسقا دا ماڭىزدى جوبالار بار ەدى، ءبىراق 2019 -جىلى جاھاندى شارپىعان پاندەميانىڭ كەسىرىنەن جۇمىستى توقتاتىپ، 2020 -جىلدىڭ تامىزىندا الماتىعا قايتۋعا تۋرا كەلدى.
- ادەبيەت تانۋدا ءماتىنتانۋشى عالىم رەتىندە كوپ جۇمىس جاسادىڭىز. ايتىڭىزشى، بىزدەگى ءماتىنتانۋ عىلىمى قاي دەڭگەيدە؟ نەگە بىزدە كەيبىر تۇلعالاردىڭ «جاڭادان تابىلعان شىعارمالارى» جونىندە ءجيى ايتىس-تارتىس بولىپ جاتادى؟ الدە تۇلعانى قولدان جاساپ جىبەرۋشىلىك دەرتىنە ۇشىراعاندار ءالى كوپ پە؟ ولاردىڭ عىلىم تۇنىعىن لايلاۋىندا نە ماقسات بار؟
- ءماتىن تانۋ عىلىمى قازاقستاندا كەشتەۋ دامىعانى راس. ونىمەن اينالىساتىن ادام دا از. ونى يگەرۋ ءۇشىن كونە قولجازبالارمەن اينالىسۋ كەرەك. ول ءۇشىن بۇرىنعى جانە قازىرگى، ءارتۇرلى تىلدەگى، قولجازبالارداعى ماتىندەردى سالىستىرا وقىپ، ساراپتاپ، تالداي ءبىلۋ قاجەت. ونىڭ وزىندىك عىلىمي پرينتسيپتەرى بار.
ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنداعى ۇلكەن عالىمداردىڭ ىشىندە ورتالىق ازيادا كەزىندە ادەبي ءتىل رەتىندە بولعان، شارتتى تۇردە شاعاتاي دەپ اتالاتىن ەسكى تۇركى تىلىنە ءبىرشاما جۇيرىك، مايتالمان مامان دەپ ماقسۇت شافيعي اتامىزدى ايتار ەدىم. ول كىسى ادەبيەت ينستيتۋتىندا ۇزاق جىل بويى ەڭبەك ەتتى. ايتىستار، ەرتەگىلەر، باتىرلار جىرلارى، 70-80-جىلدارى جارىق كورگەن كوپتەگەن كىتاپ سول كىسىنىڭ كوشىرىپ، دايىنداۋىمەن شىقتى.
ادەبيەت ينستيتۋتىنىڭ ءوز جەكە قولجازبا قورى بار جانە قولجازبا جانە تەستولوگيا بولىمىندە ماتىنمەن اينالىساتىن ساناۋلى مامان جۇمىس ىستەيدى. ءبىراق ولاردىڭ ءبارى بىردەي ءماتىن زەرتتەۋمەن اينالىسادى دەپ ايتۋعا بولمايدى، تەك بەلگىلى ءبىر عىلىمي جوبالارعا بايلانىستى اينالىسۋى مۇمكىن نەمەسە وزدەرى تاڭداعان قولجازبالارعا بايلانىستى زەرتتەۋ جۇمىستارى بولادى. ارينە، ماتىنمەن كاسىبي تۇردە اينالىساتىندار بار شىعار، ءبىراق ولاردى بىلە بەرمەيمىز. كوپ كورىنە بەرمەيتىن ونداي ادامدار وزىمەن-ءوزى ارحيۆتەردە، كىتاپحانالاردىڭ سيرەك قورلارىندا وتىرادى. بۇل سالادا ءوزىم جاقسى بىلەتىن، سىيلايتىن عالىمداردىڭ قاتارىندا اشىربەك مۋمينوۆتى ايتۋعا بولادى. ۇلكەن عالىم، پروفەسسور. كونە قولجازبالاردىڭ مايىن ىشكەننىڭ ءبىرى. ودان باسقا شىعىس تانۋ ينستيتۋتىندا، ءار وبلىستاعى كەيبىر مۋزەيلەردە ماماندار كەزدەسىپ قالادى. ماسەلەن، ورالدا قازىبەك قۇتتىمۇرات ۇلى ءىنىمىز قۇلپىتاستاردى وقۋعا، قولجازباتانۋعا، ماتىندەردى قازاقشالاۋعا كوپ ەڭبەك ءسىڭىرىپ ءجۇر. ول دا ءبىزدىڭ تاريحىمىزعا، مادەنيەتىمىزگە قاجەت نارسە. سونىمەن قاتار اتىراۋ، ماڭعىستاۋ جاعىندا سايفۋللا موللاقاناعات ۇلى، نۇرلان قۇلباي دەگەن ازاماتتار وسى باعىتتا كوپ جۇمىس اتقارعانىن بىلەمىن.
جالپى، ءماتىنتانۋ - قيىن ماماندىق. ماتىندەردى سالىستىرۋ، ونىڭ قاي كەزدە جازىلعانىن انىقتاۋ، قولجازبا اۆتورىن، قولتاڭبا ءتۇرىن، لەكسيكونى ءماتىن جازىلعان كەزگە سايكەس كەلە مە، جوق پا، سونى تالداۋ، جاساندىلىعىن نە ءتۇپنۇسقالىلىعىن انىقتاۋ دەگەندەر وڭاي ەمەس.
سوڭعى 30-40 جىلدا حالىق ادەبيەتى مەن مۋزىكالىق مۇرالاردىڭ اۆتورلارىن قولدان جاساۋ، جاساندى قولجازبالاردى قولدان كوشىرىپ، ەلگە تاراتۋ، كىتاپ قىلىپ شىعارۋشىلار ەلدىڭ ەسىن شىعارىپ جىبەردى.
ونى عىلىمي تۇرعىدان دالەلدەپ بەرگەنىڭنىڭ وزىندە مويىندامايتىنداردىڭ ماقساتى نە؟ قولدان جالعان تاريح، جالعان شىعارماشىلىق ءومىربايان جاساۋ ما؟ تاۋەلسىزدىكتەن بەرگى جەردە جارىققا شىققان جۇرتقا بەلگىلى كەيبىر «تاريحي» ەڭبەكتەر، مىسالى، «ءتۇپ-تۇقياننان وزىمە شەيىن» اتتى كۇماندى كىتاپ تۋرالى نەمەسە قوجابەرگەن جىراۋدىكى، سەگىز سەرىنىكى دەلىنەتىن شىعارمالارداعى ماتىندەردىڭ جاساندىلىعى جايىندا تالاي رەت داۋ تۋىپ، ءماتىنتانۋشىلار ولارعا ءوز باعاسىن بەرگەن.
ءبىراق سوعان قۇلاق اسىپ، عىلىمي تورەلىكتى قۇپتاعىسى كەلمەيتىندەر دە از ەمەس. دەسە دە، ولارعا ءماتىنتانۋشىلار وزدەرىنىڭ اقيقات شەشىمىن ايتتى. اق-قاراسىن انىقتاپ بەردى.
عىلىم ءسوزى ادامنىڭ شابىتى كەلگەندە جازا سالاتىن شىعارما ەمەس، ول ۇزدىكسىز ىزدەنۋدىڭ، ۇزاق تا تەرەڭ زەرتتەۋدىڭ ناتيجەسى. بۇل ورايدا ابايدى كوبىرەك وقۋ كەرەك. تۇجىرىمداي ايتقاندا، ساۋاتتى ەل بولعىمىز كەلسە، عىلىم ۇيرەنىپ، عىلىم ءسوزىن ءتۇسىنۋىمىز كەرەك!
- اڭگىمەڭىزگە راقمەت!
سۇحباتتاسقان
احمەت ءومىرزاق