سۇراعان راحمەت ۇلى. «1973». اننا كارەنينا

 ول كۇندەگىدەي ەرتە تۇرعان. كولبەپ بارىپ ءبىز تۇمسىعىن بۇركىتتىڭ اقشاڭقان ينىنىنە ىلگەن كوكسەركەنىڭ قيىعىنا قارادى. قان- قىزىل ءتاڭىري بوياۋ! ناۋرىزدىڭ سوڭعى تاڭىنان كوتەرىلگەن كۇرەڭ كۇن نارقىزىل جونداردىڭ توبەسىن كوكتەي ءوتىپ كوبەگەن تاۋىنىڭ وڭكيگەن شەكەسىنە ىلىنگەن. قۇيرىعى ءبىر قۇشاق، قۇيماتۇياقتى قىستان قۇر شىققان قۇبا تورىنى جەلە-اياڭداتىپ، كۇنگەيدى بوكتەرلەپ كەلەدى. 

بوكتەردىڭ ءتاۋىر ءساۋىرى جاعالاۋدا جاۋدىرەگەن ءسامبى تالدى بۇركەي مۇڭكىگەن حوش ءيىستى ۇيىق. قاراوتكەلگە سارالاقازدار الدىمەن ەڭىرەپ جەتتى جىلداعىداي. ءساۋىردىڭ جاڭبىرىمەن بىرگە. ايتپاقشى وتكەن اپتادا اۋىلعا ازىق- تۇلىك ساۋدالاي كەلگەن الاباجاق اۆتولاۆكادان كەزدەيسوق ساتىپ العان ۇلى دانىشپان تولستويدىڭ - «اننا كارەنينا» كىتابى قويىنىندا.

شايتانقورانىڭ كەجەگەسى جايپاقتاۋ جايداق توبەسىندە جايعاسىپ وتىرىپ، اق قاۋىرسىندى الىپ بۇركىتتىڭ سۇبەسىنە ىلىنگەن ءسارۋار ساۋلەلى ۋاقىتتى تۇگەل يەمدەنگەندەي تامسانىپ وتىرىپ، كەشەدەن بەرى وي- ساناسىن كەمىرە باستاعان كەرەمەت تولستويمەن قۇلاي تانىسقان- دى.

ناپولەوندى وياتقان... تولستويدىڭ قالامۇشى...

ول كۇن باتىسقا قاراپ كوزىن جۇمىپ ۇزاق ويلاندى. كوز الدىنا شىجىمى نەعايبىل ⅩⅨ عاسىردىڭ ءىزى فرانسيا ءداۋىرى ەلەستەيدى. اسپالى شامدالدى الاكولەڭكەنىڭ اراسىنان الىپ شاھاردىڭ اشۋلى سىقپىتى كورىنگەندەي. شىراعداندارى شالقىعان جويقىن دا كەلسىمدى، كەسەلدى كەنت. تۇسىندە كورمەگەن عاجايىپ كايىپحانا! ءورت قاۋلاپ، جان-جاققا جارىعى تۇسكەن جالىننىڭ قىزىل- جىسىل، جالقىن سۇلباسى كورىنەدى... فرانسيانىڭ ۇلى يمپەراتورى اۋى تار اق كەنەپ دامبالدى ناپولەون بوناپارتتىڭ شيراق ءارى تاكاپپار يەگىنىڭ استىندا التىن ءتاجدى الىپ قالا پاريج تۇردى. 1812 -جىل وقيعالارى نەمەسە ماسكەۋگە تاياپ كەلىپ قاندى شايقاستا كۇيرەۋگە تۇسكەن مىڭ قىرعىن شەرىكتەر! لەۆ تولستويدىڭ قالامى ۇشىندا ماڭ دۇنيە شۋلى!

يتاليا مەن مىسىردى جاۋلاعان ناپولەوننىڭ ۇستانعان كاپيتاليستىك ىلكىدەگى ءھام الەۋمەتتىك جاڭا قوعامىنىڭ مەريتوكراتيالىق ۇلگىسى مەن تۇلەن تۇتەتكەن كاززاپتى ۇدەرىستەرى قاعاز بەتىنە ءوڭىن ءسال-ءپال وزگەرتكەن كۇيىندە يلەكتەلىپ، يرەكتەلىپ جازىلىپ جاتتى.

ەسكى كەپيەت، شەتىن نيەتتى كوتوليكتەر مەن ناپولەوننىڭ جاڭا تيەكتى كونە نيەتتى كودەكسىنە قاراي قاسارىسا قارىسقان قايمانا جۇرتتىڭ الا شۇبارلانعان ازالى دا ادا عۇمىرىنا نەگىزدەلگەن نەندەيبىر تاڭعايىپ ماندەر تۇزىمدەلدى. قاتىگەز، جارتىكەش جاساندى ناسيحاتتار مەڭدەگەن عۇمىرياتتار لەگى وسىلايشا بىردەڭەگە وزەك بولادى! ۇلى جەڭىسكە 60 جىل تولعانداعى تاۋىريھاتقا قاراي جونكيتىن تولعامالى ويلارى وپىر- توپىر قوپارىلىپ 1873 -جىلعا جەتكەن سەكىلدى! ول وسى قىم-قۋىت وقيعالار ورتاسىنان ءوز ءومىرىن، ءوز تاعدىرىن ىزدەگەن، قيالداعان ايتەۋىر!؟

را ءتاڭىر مەن اننا

وسىدان 100 جىل نەمەسە ءبۇتىن ءبىر عاسىر بۇرىن 1873 -جىلى 29-ناۋرىزدا لەۆ تولستوي «اننا كارەنينا» رومانىن جازۋعا كىرىسىپتى... سودان بەرى اتتاي ءبىر عاسىر تۋرا 100 جىل وتكەندە 1973 -جىلى 29-ناۋرىزدا تولستويدىڭ «اننا كارەنيناسى» كوگىلجىم كورپە-مۇنارلى كوكسەركەگە جەتكەنى تاعى ءبىر شىڭاۋى كەلىسكەن تارتپاداي سىڭايلى وتكىر ابىروي. دۇنيەجۇزىلىك 30 دان استام كينو فيلمدەر ودان دا كوپ ساحنالارداعى ساڭىراتقان ارۋ اننانىڭ اياۋلى تاعدىرى!

تولستويدىڭ ءوزى كەلگەندەي سالتانات! وتە كولەمدى ەكى تومدىق وزەكى شىعارما، جالپى پاراعى ءھام بەتى 800 پاراققا جۋىق، شاماسى مەن شارقى قالىڭ وقيعالاردىڭ شىرماۋىعى... تۋىندىنىڭ كولەمى ءىرى، قاتىرماداعى شارتتى باسپا تاباعى دا، ول ۇقپايتىن سيفرلى شتريح شىتىرمان قۇجىناڭ توپاي بىردەڭەلەر ءوتىپ جاتادى...

كونە ءرۋستىڭ كوپ قاتپارلى كارى كەنتى ءمارت ماسكەۋ مەن ءمانى مەن ءسانى شەتتەن كەسىلگەن ەسىل، ءاپپاق تۇنگە اۋناپ ماناۋراعان سال ۇيقىلى مارعاۋلاي اققان ۋاقىتتاي اي ءجۇزىپ وينايتىن ماڭگى نيەۆانى ساعالاعان سانكت- پەتەربۋرگتىڭ وسى زاماناۋيلانعان ايدىكتەۋ اسپەت- الپەتى الەمگە ايان جاتتاندى جاعداياتتارى... «بولسا نەعىلسىن، بىزدە - قاراوتكەل بار...» دەپ ويلادى!؟ ءتىلىن تىستەنە، ازۋىن قىشىرلاتا وتىرىپ، كوزىن كوكشە اۋاعا قاداپ، كىتاپقا شۇقشيدى! توبەسىنەن اعىپ ءوتىپ بارا جاتقان اسىعىس قوس تىرنانىڭ - «بەبەۋ- ۋۋ!» دەگەن تىراۋىمەن ءۇڭىلىپ كىرپىگىنىڭ كىرەڭ شىلامىن سۇرتكەن... قانداي عاجاپ ەلەڭ جۇپتىق!؟

اننا كارەنينا ماحاببات الەمىندەگى ءوزىن ايپارا اشقان را ءتاڭىر نەمەسە رياسىز مەجنۇننىڭ اقيقاتى ەكەن! ول جاس تا كورىكتى كەربەز وفيتسەر الەكسەي ۆورونسكيمەن ۇشىراسۋى تاعدىردىڭ جازۋى ما؟! الايدا اننا ونىڭ اشىناسى بولىپ ازاپتا قالا الماۋى ءوز الدىنا ءبىر اڭىزداي!؟ ول سوڭعى رەت كوز جاسىمەن جاڭعىرعان اڭسارىن ارسىزدىققا ءوزىن قالدىرمادى، قوعامداعى قاڭقۋلارعا دا الماستىرمادى. لەۆ نيكولايەۆيچ بۇل روماننىڭ ءبىرىنشى نۇسقاسىن - «جارايسىڭ، ايەل!» دەپ اتاپتى. ءومىر دەگەن ارمان دا جۇماق تا ەمەستىگىن ءوز تاعدىرىمەن تۇيگەن جاقسى ايەلدى سولاي كورسەتكەنى! جاندۇنيەڭدى جاۋھەرگە جەتەكتەگەن تەڭدەسسىز ارۋدىڭ ادايىر تاعدىرى.

مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «قارالى سۇلۋىن» وقىعان. قارگوزدىڭ قارا كوزىنەن تامعان مۇڭدى دا وسى قاراوتكەلگە وقىپ بەرگەنى ەسىندە! تاعى دا بەيىمبەت مايليننىڭ «شۇعانىڭ بەلگىسىن» كوزىمەن كومكەرگەن-دى. اننانىڭ جايى بولەكشە، وڭگەشە سەكىلدى!؟

ارالداعى تىرنالار مەن - اننا

اسپانعا قادالا قارادى... كوك ءتاڭىردى كوكتەگەن كوك تەبەندەي ەگىز تىرنا قالقىپ كەلەدى! ارالداعى اڭساپ جەتەتىن قوناعىنا اسىعىپ كەلە جاتقان قوس عاشىق، قوس قۇس - مۇڭلىق سەكىلدى! تىرنالاردىڭ سوڭىندا اننالاعانداي تىراۋلاعان بالالايكانىڭ ءبىر مۇڭلى اۋەنى شۇبىرادى! الەكسەي الەكساندروۆيچ كارەنين اننادان 20 جاس كىشى... سوندا دا اننا ونى قۇلاي ءسۇيدى. نەسى ايىپ!؟ ومىردە بار قۇبىلىس، قىم-قۋىت شەگىنىستەر! سانكت - پەتەربۋرگكە سيىسا الماي قۋدالانىپ قۇلىقساناسى ىرىگەن رەسەيدەن اۋىپ، قۇرلىقتاعى ىرگەلى يتالياعا قاشتى!

روماننىڭ كوگىنەن كىرپىككە ءىلىنىپ، كوزگە جۇعاتىن نۇرى وسىناۋ پسيحولوگيالىق نازىك ءھام جۇلدىزدى ءسال ۇرەيلى كەيىپتەۋلەر! باياعى زامانعى فين بۇعازىنا بۇرىلعان ۇزىنا بۇرىمى بەلىنە سوققان سۇلۋ سىمباتتى پەتروگراد، ۋتوپيالىق پلاتفورمانىڭ زىڭىنە ورانعان وراق پەن بالعانىڭ تۇسىنداعى قىزىل جۇلدىزدى لەنينگرادتىڭ ۇستىنى مەڭزەڭ كۇيى مەن ناشار جاعداياتىنان حاباردار، ەمىس- ەمىس وقىعانى دا كۇنى بۇگىنگە دەيىن مىسىندە.

ماحاببات - «ساديزمى»...

كۇنگە كۇيگەن بەتىنەن جەل سۇيگەن بەي كەشتە كۇڭكىلمەن بىرەۋمەن سىرلاسپاق بولعان!؟ ءبارىن ايتقىسى كەلگەن! ءبارى دە ەتەنە تانىس سىقىلدى! نە دەسەك تە ءبىر ءجىپسىز تارتىلىس، الدەبىر ءتۇپسىز ماگنيتتىك ءورىس وزىنە تارتىپ ورشەلەنىپ بارادى... جازۋشىنىڭ تۇگەندەپ تۇزبەلەگەن بالەن زيا ادەت- عۇرىپتارى، تاعىلىمى مىڭ قياندى تاۋاريھاتى تۋرالى ويلارىنىڭ قويمالجىڭى نەداۋىر تىم جۇعىمدى دىلگىرلىك... ميدى ءيدىڭ ىركىتىندەي بوجىتار مىڭ سانالى يدەيالارى وسىناۋ 1870 -جىلى لەۆ نيكولايەۆيچتىڭ جۇمىر جۇرەگىنە مەيلىنشە اڭىزدىڭ ءسولى، اقىلدىنىڭ قانىمەن جۇققان سەكىلدى. جان دۇنيەسىنە وقيعالاردىڭ جاقىن جۇعۋى عانا ەمەس ونىڭ تىپتەن وقتىڭ قادالۋىنداي تۋرا تيەتىنى نە؟!

ساتقىندىق پەن ايارلىق، اسىرەقىزىل قىلىققۇمارلىق، وتباسىنداعى وپاسىزدىق، نەكە مەن ماحاببات، ەسسىز سۇيۋدەگى ۇزدىككەن سولاقاي سەزىنىستەر مەن «كىناسىز ساديزم»! قالا مەن دالانىڭ قيسىندى، قيسىنسىز، ىستىق، سۋىق تۇرمىسى ت. س. س. دولبار جورامالدار توبى! لەۆ تولستوي ۇلى گۋمانيست تولعان پايىممەن وسىلاي ورگە بۇرقىراتا مورلەي جونەلەدى! الايدا اقىلدى اسىل اننانىڭ ومىرىنە كەلگەندە ونى اسا قاتىگەزدىكپەن ولتىرە وتىرىپ سومدايتىنى وكىنىشتى!

«قىز جىبەك»، «قوزى كورپەش- بايان سۇلۋ»، ليرو-ەپوستارى مەن باياعى قالقامان - مامىردىڭ قاسىرەتىمەن تامىرى ۇندەس! شاكەرىم اۋليەنىڭ ابىز باباي قيلى قيالىمەن سومدالىپ، حالىقتىڭ ساناسىندا حاھي جاندانعان ايانىشتى، ءساتسىز ماحاببات سىڭى! سوناۋ تاعىلىمدى اڭىز 1780 -جىلى شاماسىندا وسى شىڭعىس تاۋىندا ماتاي مەن توبىقتى ءوزاراسىندا بولعان - «ەڭلىك- كەبەك تراگەدياسىمەن وتە- موتە وزەكتەستەۋ. بەۋ، ىممەن بەلگىلى ىقتيمال سيۋجەتى - تولستويدىڭ - «ەكى نەكە، ەكى جۇپ» دەپ اتالادى... كەرەمەتى بىزدەگى - كەرىم بەينەلى «كەرىم- اۋ، ايداي!» سەكىلدى...

دۇنيە قوناعى - اننا

شايتانقورانىڭ كەجەگەسىنەن قاراوتكەلدىڭ بويىنا قاراي سۇيرەگەن ويىمەن كەزە جونەلگەن. كۇڭگەيى ارەڭدەپ ماڭدايىنان سۇيەپ قالدى! كوز ۇشىنا باياعى قالانىڭ قىزى لەنانىڭ بەينەسى كەلدى! مونا ليزا كەيىپىنە ۇقساس لەوناردو دا ۆينچيدىڭ سۇق ساۋساعىمەن سۇلبالاعان سۇرقى ء«تىرى» كەسپىرى! ول سول كەزدە قىز 6-شى كلاسستا وقيتىن ەدى. قۇلىن دەنەسىنە شاق بۇيرا بۇرىمى توگىلگەن پەرىبەي بەينە. ەڭ تاڭعايىپ دۇنيەنىڭ يىعىنا ىلىنگەن بۇرىمنىڭ تارقاتىلا ەسىلگەن ءسامى، ءسال ميىعىنان كۇلگەن راۋشان سۇمبىلەنىڭ اقىرعى سۇگىرەتى! ول: «وسىلاي جازۋ كەرەك!» - دەپ ايقايلاعىسى كەلدى. اسپاننىڭ ۋىسىندا قاراوتكەلدىڭ الاقانداي ارالىن اڭساپ زەۋ زەڭگىردە لەگىتىپ ءسىڭىپ ءجۇزىپ جاتقان شەڭكىر تىرنالار!

شىركىن بۇلار دا ۋاقىتشا قوناققا كەلە جاتقان ۋاقىتشا قايتاتىن باقىتتار! دۇنيە مەزەتىنە - اننا دا قوناق ەكەن!

***

ادەبيەتشى ءارى قاعىلەز ويلى فيلوسوف ستراحوۆ نيكولاي نيكولايەۆيچتى تاڭداندىرعان تولستويدىڭ سوڭعى سويلەمى: «ماسكەۋ تۇبىندەگى وبرالوۆكا ۆوكزالىندا ۆاگون استىنا لاقتىرىپ جىبەرگەنى ءۇشىن...» كەكتەنە كەرىباعىنىسپەن بارىپ بىتەدى. مەيلى! ءتىپتى تولستويدى كۇستانالاپ «...اننا كارەنينانىڭ كەلبەتىن الەكساندر سەرگەيەۆيچتىڭ قىزى ماريا حارتۋنگتان كوشىردى...» دەپ تە كىنالاندى! تولستويدى «ونەر قۇدايى» دەپ اتاعان دوستويەۆسكي اننا كارەنينا تۋرالى: «بۇل ديككەنس پەن بالزاك ستيلىندەگى، ولاردىڭ بارلىق روماندارىنان الدەقايدا اسىپ تۇسەتىن تاماشا شىعارما، رومان» دەپ جازدى. ميحايل سالتىكوۆ- شەدرين «انا كارەنيناعا» دورەكى سىن، سوگىس ايتىپ، ونى «سيىر موڭىرەۋىنە» ۇقساتقانى بار...

***

قالاي دەسەك تە جازۋشى عالي ورمانوۆتىڭ اۋدارماسى ارقىلى كەلگەن «اننا كارەنينانىڭ» ءتۇپنۇسقاسى كۇنگەيدىڭ بوكتەرىندە تورى اتتىڭ قانجىعاسىنداعى كەرەقاپتا ءبىرشاما ۋاقىتتار بويى «ءومىر ءسۇردى...»!؟ ول كۇبىرلەپ كەلەدى... تۋىندىنىڭ ءار سوزىنە ابدەن ۇيرەنگەن قۇلاعىنا - «كەرىم- اۋ، ايداي» اۋەزى كەلدى. كوكىرەگىنە تىعىلعان بوز جۋساننىڭ ءيىسى تۇيدەكتەلىپ كومەيىنە بارىپ تىرەلىپ تۇرىپ قالدى! بەۋ، باقىتسىز اننا!

«...سەنەر بولساڭ، ءوز باسىم سونىڭ مەيىرىمدى، تەكتى ادام ەكەنىن، سونىڭ تىرناعىنا تاتىمايتىنىمدى بىلە تۇرىپ تا جەك كورەمىن ءوزىن. سونى ءوزىم مارحاباتتىلىعىنا بولا جەك كورەمىن ءتىپتى. ماعان تەك...

اننا ولۋدەن وزگە ەشتەڭە قالعان جوق دەيىن دەپ كەلە جاتقاندا، ستەپان اركاديچ ارجاعىن ايتقىزباي...» تۇسىنگەن.

***

مۇڭ دەگەن جالعىزدىق، جالقىلىق، جارالى،

ۋاقىت الاڭى بازارىم - بۇل مەنىڭ،

مازاققا اينالعان ەلەستەر، ەڭ ەسكى مۋزا دا شامالى،

شىتىرىق شىرماۋدىڭ تۇرلەرى

شىلاۋدا قۇسالى تىرنالار، مىسالى؛ ىزبالاڭ ارا ءانى،

شىراق پەن جاۋدىرەپ ىرگەنىڭ ءۇر دەمى...

سول ماڭعا تاستادىم، جيىرما جاسىمدى ءبىر ءبولىپ،

قالمايتىن اڭىزي ەسىمنەن قارالى، جارالى،

ءار تامشى جۋساننىڭ يىسىنەن قۇلاعان شۋاقپەن جىلىعان،

جاسىمدى ءسۇرتىپ ەم، ءىشىمدى ورتەدى،

ءورشىدى تارادى...

ءبىر نوسەر وتەدى وسىلاي قانشاما ساۋالمەن سۇراقپەن

ولەڭنىڭ جولىنداي ايقىشتار ىلمەگى بار ءالى...

ءتۇس كورگەن سياقتى ەم - وتكەن شاق سىزىعى ءبىراق تا؛

جارىق پەن قاپاستىڭ اراسى - مۇڭ با ەدى؟

وزىڭە قيىلىپ، سۇرايسىڭ، ءيىسى، بوياۋى وزگەشە بۇلاقتان!؟

بۇل سۋرەت ءولى مە، ءتىرى مە!؟

تۇندەگى...

ۇرەيلى سۇراقتار... كۇردەلى!؟