سەندەر جاۋسىڭدار!. رەپرەسسيا جىلدارى اتىلىپ كەتكەن كۇيشىلەر
استانا. قازاقپارات - جيىرماسىنشى عاسىردىڭ ءۇشىنشى ون جىلدىعى قازاقتىڭ جادىندا ەشقاشان ۇمىتىلماستاي قالدى. ەل باستاعاندار قۋعىن كورىپ، كوبى اتىلدى. اتىلماي قالعانى يتجەككەنگە ايدالدى. ول جاقتان ازى عانا ورالدى. قۋعىندالعاننىڭ ىشىندە قازاق ونەرىنىڭ مايتالماندارى دا بولعان ەدى.
رەپرەسسيا كورگەن ءانشى مەن كۇيشى تۋرالى ءسوز قوزعالسا توقتاماي ۇزاق ايتۋعا بولادى. ويتكەنى قازاقتىڭ ءداستۇرلى مۋزىكاسىنا جاڭا باعىت اكەلىپ، ءوز جولىن قالىپتاستىرعانداردىڭ ىشىندە 30-جىلداردىڭ سالقىنىن سەزگەندەرى بار. ال سولاردىڭ سوڭىنان ەرىپ، رۋحاني بايلىقتى ناسيحاتتاعانداردىڭ سانى ءتىپتى كوپ. سوندىقتان وسى ماقالانى جازۋ الدىندا ونەرپازدى تاڭداۋ قيىنعا سوقتى. دەسە دە كۇيشىلىكتىڭ قوس قاناتىنداي بولعان شەرتپە مەن توكپە كۇيدىڭ ەكى شەبەرىنە عانا توقتايىق دەپ شەشتىك. ءارقايسىنىڭ بەرگەنى از ەمەس ەدى، ءبىراق بەرەرى ءتىپتى كوپ بولاتىن.
«كوكەيىمدە كۇي قالىپ بارا جاتىر…»
ارقا دالاسىنا وتىزىنشى جىلدار قايعى-قاسىرەتىمەن كەلدى. باسقاسىن ايتپاعاندا، الاقانداي ءبىر اۋداننىڭ ءوزى استان-كەستەن بولىپ كەتتى. بۇل قازىرگى قاراعاندى وبلىسى شەت اۋدانى ەدى. بۇگىنگى تاڭدا عالىمدار بۇل جايلى «شەت قاسىرەتى (تراگەدياسى)» دەپ زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىن جازىپ ءجۇر. وسى الاساپىراندى كورگەندەردىڭ ىشىندە كۇيشى ءابدي رىسبەك ۇلى دا بار.
ءابدي كۇيشى 1868-جىلى دۇنيەگە كەلگەن ەكەن. قىزداربەك كۇيشىنىڭ شاكىرتى، اقمولدا، سەمبەك، ماقاش، احمەتجان، كارىبەك سىندى ونەرپازداردى بىرىنە ءىنى، بىرىنە دوس بولىپ كۇيشى رەتىندە قالىپتاسادى. ارقا دالاسىنا ايگىلى تاتتىمبەت، توقا كۇي مەكتەبىنىڭ مۇراگەرى بولىپ تانىلادى.
ءابديدىڭ العاشقى سوتتالعانى 1929 -جىل ەكەن. سەبەپ - ەسكىلىكتىڭ كوزى دەپ ەسەپتەلگەن شەرتپە كۇيدى شەرتىپ جۇرگەنى. بۇل جايلى كۇيشى داۋلەتبەك سادۋاقاس ۇلى (1938-2009) «قازاقتىڭ 100 كۇيى» باعدارلاماسىندا ايتقان. (باعدارلاما 2005 -جىلدارى جىلدارى «قازاقستان» ۇلتتىق ارناسىنان كورسەتىلگەن).
1929 -جىل شەت اۋدانى العاش قۇرىلىپ جاتقان ۋاقىت. سول كەزدە اۋداندا قىزىلوسپە دەگەن جەر بولىپتى. ءابديدى سول جەردىڭ تۇرمەسىنە اپارىپ قامايدى. ول ۋاقىتتا سول جەردىڭ ميليتسيا باستىعى داۋلەتبەك سادۋاقاس ۇلىنىڭ اتاسى ەكەن. ول ءتۇن ىشىندە ءابديدى ۇيگە الدىرىپ، كۇي شەرتكىزىپ، تاڭ اتا قايتا اپارىپ جاۋىپ قويادى. ءبىر كۇنى الگى باستىق ەبىن تاۋىپ، ءابديدى قاشىرىپ جىبەرىپتى.
ءبىر جىلدان كەيىن ءابديدى قايتا ۇستاپ، بۇگىنگى اقسۋ- ايۋلى دەگەن جەرگە اپارىپ جابادى. ول ۋاقىتتا قامالعاندار بوسقا جاتپاسىن دەپ، وتىن شاپتىرادى ەكەن. سونداي ءبىر كۇنى ءابديدىڭ تۋعان قارىنداسى اتپەن شاۋىپ بارىپ، اعاسىن الىپ كەتەدى. وسى جولى دا امان قالادى. ءبىراق كەلەسى جىلى ءبىر جەردە قوناق بولىپ وتىرعاندا، قارۋلانعان اسكەر كىرىپ، ءابديدى قايتا الىپ كەتەدى. وسىدان كەيىن تۇرمەدەن شىقپاپتى.
ءابدي جايلى اقسەلەۋ سەيدىمبەك «قازاقتىڭ كۇي ونەرى» ەڭبەگىندە بىلاي دەيدى: «ءابدي ءوز جانىنان كوپتەگەن سازدى كۇيلەر شىعارعان. الايدا بۇگىنگى كۇنگە ونىڭ «قارعىس»، «زار قوسباسار» اتتى ەكى-اق كۇيى جەتكەن». ەل اراسىندا «زار قوسباسار» كۇيىنىڭ شىعۋى جايلى كەلەسىدەي اڭىز بار.
1931 -جىل. ۇكىمەتتى جاقتاعاندار ءابديدى ۇستاپ الىپ، سول اۋىلداعى تۇرمەگە جابادى. ول كەزدە تەمىر تور قايدان بولسىن؟! تۇرمە دەگەنى - ءبىر بوس تۇرعان كيىز ءۇي. ەسىك الدىندا تۇرعان كۇزەتشىلەرى دە ارالاسىپ جۇرگەن ادامدار. سونىڭ بىرىنە: «وسى اۋىلدا ابىكەن دەگەن جىگىت بار ەدى. شاقىرىپ جىبەرىڭدەرشى. كوكەيىمدە كۇي كەتىپ بارادى، ۇيرەتىپ كەتەيىن» دەگەن ەكەن.
ابىكەن كەلگەندە دومبىراسىن الىپ، ءبىر جاڭا كۇي شەرتە باستايدى. كۇي اياقتالعاندا «ۇقتىڭ با؟» دەگەندەي قاراعاندا ابىكەن «اقكە-اي، تاعى ءبىر رەت شەرتىپ بەرىڭىزشى» دەسە كەرەك. دومبىرا قايتا كۇڭىرەنىپ كەتەدى.
نەسىپ ءابدىراحمانوۆا كۇيشى ابىكەن حاسەن ۇلىنا ارنالعان جيناعىندا كەلەسىدەي جازادى: «...سول كۇنى كەشكە شەر كوكىرەك ءابدي اتىلادى. كۇي ابىكەننىڭ كوكىرەگىندە كەتەدى. وسى كۇيدى ابىكەن حاسەن ۇلى وتىز جىلداي جاسىرىپ تارتىپ كەلىپ، ومىردەن قايتارىندا عانا ءابديدىڭ اماناتىن «ءابديدىڭ قوسباسارى» دەگەن اتپەن كۇي تاباققا جازدىرىپ كەتەدى».
زاتايەۆيچ ريزا بولعان كۇيشى
احمەت جۇبانوۆ العاش وركەستر ۇيىمداستىرماقشى بولعاندا جان-جاقتان مىقتى ونەرپازداردى جيناي باستايدى. تۋعان جەرىنە ەمەس، قولىنداعى ونەرىنە قاراي ىرىكتەلگەن ءانشى-كۇيشىلەر قازاقتىڭ ءداستۇرلى مۋزىكاسىنداعى العاشقى كاسىبي مۋزىكانتتار اتاندى. وسىلاردىڭ ىشىندە ماحامبەت بوكەيحانوۆ ەسىمدى كۇيشى دە بار ەدى.
ماحامبەت بوكەيحانوۆ تورە تۇقىمى، بوكەي حاننىڭ تىكەلەي ۇرپاعى بولاتىن. نەمەرە اعاسى اتاقتى كۇيشى داۋلەتكەرەي شىعاي ۇلى. كۇيشىلىك ونەردى داۋلەتكەرەيدىڭ بالاسى سالاۋاتكەرەي مەن سول ەلدىڭ اتاقتىسى ماقار جاپاروۆتان ۇيرەنەدى ەكەن. داۋلەتكەرەيدىڭ كۇيلەرىن ناسيحاتتاعاندا ماحامبەتپەن قاتار، ونىڭ اعا-ىنىلەرى ناۋشا، عابدولحاكىم بوكەيحانوۆتاردىڭ ەسىمى قاتار ايتىلادى. بۇگىنگى قۇرمانعازى اتىنداعى قازاق وركەسترىنىڭ نەگىزىن سالۋشىلاردىڭ ءبىرى، العاشقى مۇشەسى.
بىزگە ماحامبەت كۇيشى جايلى جەتكەن مالىمەت كوپ ەمەس. Wikipedia-دا 1890 -جىلى بوكەي ورداسى ورال اۋدانى شوڭاي كولى دەگەن جەردە تۋعان دەپ جازىلعان. ب ق و ۇ ق ك دەپارتامەنتى جاريا ەتكەن مالىمەتكە سايكەس، ماحامبەت بوكەيحانوۆ 1928 -جىلى 24-قىركۇيەكتە ۇستالىپ، كەڭەس وداعى زاڭىنىڭ 58-باپ 10-تارماعى (كونترريەۆوليۋتسيالىق جۇمىستار) بويىنشا سوتتالىپ، ءۇش جىلعا جەر اۋدارىلعان. جازا وتەلگەن سوڭ، الماتىعا بارادى. ول جاقتا 1933-1937 -جىلدارى مۋزىكالىق دراما تەحنيكۋمىنىڭ (قازىرگى الماتى مۋزىكالىق ۋچيليشەسى) جانىنداعى قازاقتىڭ ۇلتتىق مۋزىكا اسپاپتارىن جەتىلدىرۋ شەبەرحاناسىندا قىزمەت ەتەدى.
ا. زاتايەۆيچتىڭ «قازاقتىڭ 500 ءانى مەن كۇيى» جيناعىندا داۋلەتكەرەيدىڭ «قوس ىشەك» كۇيىن جەتكىزگەن ماحامبەت بوكەيحانوۆ دەپ جازىلىپ تۇر.
جالپى ماحامبەت كۇيشى جايلى احمەت جۇبانوۆتىڭ ءبىردى-ەكىلى شاعىن جازباسى دەمەسەڭىز، ا. زاتايەۆيچتىڭ پىكىرىنەن باسقا ەشتەڭە جوق. ول ءوزىنىڭ «قازاقتىڭ 500 ءانى مەن كۇيى» جيناعىنداعى تۇسىنىكتەمەسىندە كەلەسىدەي جازادى:
«ماحامبەت بوكەيحانوۆ (بىزگە مالىمەت بەرگەن) عابدول مەن حابير بوكەيحانوۆتاردىڭ اعاسى، كورنەكتى دومبىراشى، 1922 -جىلى قايتىس بولعان ماقار جاپاروۆتىڭ شاكىرتى.
سالماقتى، كوپ سويلەمەيتىن ورتا جاستاعى ادام قولىنا دومبىراسىن العاندا اشىلا تۇسەدى. مەن بوكەيحانوۆتاردىڭ جايلاۋى «قاراعايدا» ەكى اپتا جاتىپ، ودان 28 كۇي جازىپ الدىم. باسىندا قيىن بولعانىمەن، ۋاقىت وتە ءبىر-ءبىرىمىزدى جاقسى ءتۇسىنىپ، از ۋاقىتتا مول دۇنيە جازىپ شىقتىق».
داۋلەتكەرەيدىڭ كۇيى «قوس ىشەك». تارتۋشى - ءشامىل ءابىلتاي.
ماحامبەت بوكەيحانوۆ 1937 -جىلى الماتىدا مۋزىكا تەحنيكۋمىندا جۇمىس ىستەپ جۇرگەن كەزىندە قايتا ۇستالىپ، سول جىلدىڭ 1-جەلتوقسانىندا ۇكىم شىعىپ اتىلادى. سۇيەگى الماتى وبلىسى تالعار اۋدانى جاڭالىق اۋىلىنداعى باۋىرلاستار زيراتىندا جاتىر. 1957 -جىلى اقتالدى.