ەسەنبەرليننىڭ ەرلىگى

  ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا ەرلىكتىڭ سان ۇلگىسىن كورسەتىپ، قىرشىن كەتكەن ەرلەر قانشاما؟ ولاردىڭ ناقتى سانىن ەشكىم ەشقاشان ايتا المايدى-اۋ.

ولاي دەيتىنىمىز، سول سوعىستان سىر شەرتەتىن ارحيۆ قۇجاتتارى ءالى كۇنگە ىزدەنۋشىلەر مەن زەرتتەۋشىلەردىڭ قولىنا تولىق بەرىلگەن ەمەس. تەك بىرەن-ساران زەرتتەۋشى سول كەزەڭنىڭ تام-تۇم دەرەكتەرىن مەرزىمدى باسىلىمعا جاريالاپ ءجۇر. بۇل دەگەنىمىز تەڭىزگە تامعان تامشىداي. جالپى، 1941- 1945-جىلدارداعى سوعىستىڭ زاۋالى مەن زاردابى جايلى دا ءالى كۇنگە ناقتى دەرەك تولىق جاريالانعان ەمەس.

رەسەي فەدەراتسياسى قورعانىس مينيسترلىگىنىڭ ورتالىق ارحيۆىنەن «پاميات نارودا» جانە «پودۆيگ نارودا» سايتتارىن قاراپ، باتىسقازاقستاندىق ساردارلار مەن جاۋىنگەرلەر جونىندە مالىمەت ىزدەستىرىپ جۇرەمىن. وسىنداي ءبىر ساتتە «يلياس ەسەنبەرلين» دەگەن جازۋ كوزىمە وتتاي باسىلدى. ارحيۆ قۇجاتىن قايتا- قايتا وقىدىم.

ءيا، «بالا كۇنىمىزدە توم- توم ەڭبەگىن جاستانىپ وقىعان ءىلياس ەسەنبەرلين بە؟ الدە اتى- ءجونى ۇقساس باسقا ادام با؟» دەگەن سۇراق ويىمدا تۇردى. شىنى كەرەك، قايمانا قازاققا ءىلياس ەسەنبەرليندى تانىستىرۋ ارتىق بولار. سويتسەم، ءىلياس ەسەنبەرلين تاريحقا تەرەڭ سۇڭگىگەن جازۋشى عانا ەمەس، سايىپقىران ساردار بولىپ، مايداندا ەرلىك كورسەتكەن ەكەن.

رەسەي فەدەراتسياسى قورعانىس مينيسترلىگىنىڭ ورتالىق ارحيۆىندە ساقتالعان [قور:33. تىزبە:686046. ءىس:133. پاراق:79] قۇجاتتا ءىلياس ەسەنبەرليننىڭ ەرلىگى جونىندە ايتىلادى. بۇل قۇجاتتى الماتى وبلىستىق اسكەري كوميسسارياتىنىڭ كوميسسارى، مايور موشكي مەن وبلىستىق اسكەري كوميسسارياتى ساياسي ءبولىمىنىڭ باستىعى مايور چەباتاريەۆ تولتىرىپ، قول قويعان. قۇجاتتا ءىلياس ەسەنبەرليننىڭ اسكەري شەنى كىشى ساياسي جەتەكشى، لاۋازىمى ك پ (ب) قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتى پارتيالىق كادر ءبولىمىنىڭ نۇسقاۋشىسى ەكەنى، 1915-جىلى ومىرگە كەلگەنى، ۇلتىنىڭ قازاق ەكەنى، ۆ ك پ (ب) مۇشەسى بولعانى، ۇلى وتان سوعىسىنا 1941-جىلعى 23-ماۋسىمنان 16-قىركۇيەك ارالىعىندا سولتۇستىك-باتىس مايدان باعىتىندا قاتىسقانى، اياعىن وق تەسىپ ءوتىپ، جارالانعانى، قىزىل ارميا قۇرامىندا 1940-جىلدان قىزمەت ەتكەنى، قازاق ك س ر-ءى، الماتى قالاسى، فرۋنزە اۋداندىق اسكەري كوميسسارياتىنان اسكەرگە شاقىرىلعانى، بۇرىن ماراپاتتالماعانى جازىلعان.

«كىشى ساياسي جەتەكشى ەسەنبەرلين ءىلياس -وتان سوعىسىنىڭ مۇگەدەگى. 1941 -جىلعى 8-ماۋسىمدا پسكوۆ قالاسىنا ماڭىنداعى ۇرىستا ۇشاقتان تۇسىرىلگەن ديۆەرسانت-سيگنالشىلاردى ۇستاۋعا اتتانعان جاۋىنگەر توبىن جەكە باسقاردى. ديۆەرسانتتار تۇتقىندالىپ، پسكوۆ قالالىق كومەنداتۋراسىنا جەتكىزىلدى.

1941-جىلعى 14-قىركۇيەكتە مىچكوۆو ستانساسىندا جاۋدىڭ وق جاۋدىرعان نۇكتەلەرىن جويعان جاۋىنگەر توبىنا باسشىلىق ەتتى. جاۋىنگەرلىك تاپسىرمانى ءساتتى ورىنداعانى ءۇشىن ەسەنبەرلين مەن جاۋىنگەرلەردىڭ ءبىر توبى ۇكىمەت ماراپاتىنا ۇسىنىلدى.

سول جىلى 16-قىركۇيەكتە شابۋىل كەزىندە باتارەيانى ۇرىسقا باستاپ، اۋىر جاراقات الدى. وسى ەرلىكتەرى ءۇشىن ۇكىمەتتىك ناگرادا-«جاۋىنگەرلىك ەڭبەگى ءۇشىن» («زا بويەۆىە زاسلۋگي») مەدالىنە لايىق».

ءىلياس ەسەنبەرلين 1945-جىلى 21-اقپاندا كسرو جوعارعى كەڭەسى ءتورالقاسى جارلىعىمەن «جاۋىنگەرلىك ەڭبەگى ءۇشىن» مەدالىمەن ماراپاتتالعان.

جوعارىداعى قۇجاتتان كىشى ساياسي جەتەكشى ءىلياس ەسەنبەرليننىڭ سوعىس باستالماي تۇرىپ 15 كۇن بۇرىن 1941-جىلى 8-ماۋسىم كۇنى پسكوۆ قالاسىنىڭ ىرگەسىنە ۇشاقتان تۇسىرىلگەن جاۋ ديۆەرسانتتارىن ۇستاۋدا توپ باسشىسى بولعانىن وقىپ بىلدىك. سول سۇراپىل سوعىستىڭ باستالاتىنىن شەتەلدە باسىن قاۋىپ پەن قاتەرگە تىگىپ جۇرگەن كەڭەس بارلاۋشىلارى بىرنەشە رەت ەسكەرتتى. وكىنىشكە قاراي، ي. ستالين باستاعان جوعارى بيلىك سەنبەدى. 1941-جىلى 22-ماۋسىم كۇنى كەڭەس شەكاراسىنا نەمىس-فاشيست اسكەرى تاقالىپ كەلگەن كەزدە دە كومانديرلەر تاراپىنان وق اتۋعا بۇيرىق بولماعانى تۋرالى سوعىس تۇتقىندارىنىڭ ەستەلىكتەرىندە ايتىلعان. ال مىنا قۇجاتتاعى ءىلياس ەسەنبەرليننىڭ ەرلىگى كوپ جىل بويى قۇپيا بولىپ قالعانى وتىرىك ەمەس. بۇل ەندى وتكەن سوعىس اقتاڭداقتارىنىڭ ءبىرى دەمەسكە امال جوق.

ەكىنشى قۇجاتتا ءىلياس ەسەنبەرليننىڭ 1915-جىلى 10-قاڭتاردا قازاق ك س ر- ءى، سەلينوگراد وبلىسى، اتباسار قالاسىندا دۇنيەگە كەلگەنى، اسكەر قاتارىنا 1941 -جىلى شاقىرىلعانى، اسكەري شەنى كاپيتان، اسكەري ءبولىمى اتاۋى لەنينگراد ستارايا رۋسا دەپ، سونىمەن قاتار ونىڭ «جاۋىنگەرلىك ەڭبەگى ءۇشىن» جانە «لەنينگرادتى قورعاعانى ءۇشىن» مەدالدارىمەن ماراپاتتالعانى تايعا تاڭبا باسقانداي جازىلعان.

رەسەي فەدەراتسياسى مەملەكەتتىك ارحيۆىندە ساقتالعان [قورر7523. تىزبە:4. ءىس:382. پاراق:322] قۇجاتتى قاراعان كەزدە 1945-جىلى 29-ماۋسىمدا ماسكەۋ قالاسى كرەملدە ك س ر و جوعارعى كەڭەسى ءتورالقاسى ءتوراعاسى م. كالينين مەن ك س ر و جوعارعى كەڭەسى ءتورالقاسى حاتشىسى ا. گوركين قول قويىپ، 8035 ادامدى ماراپاتتاعان. وسى قۇجاتتىڭ 92-بەتىندە كىشى ساياسي جەتەكشى ەسەنبەرلين ءىلياستىڭ اتى-ءجونى جازىلعان. وقىپ كورەلىك. «ءىلياس ەسەنبەرلين. ماراپات قۇجاتى. اسكەري شەنى كىشى ساياسي جەتەكشى. ماراپات اتاۋى: Ⅱ دارەجەلى «وتان سوعىسى» وردەنى» دەپ مالىمەت كەلتىرىلگەن. ياعني ول Ⅱ دارەجەلى «وتان سوعىسى» وردەنىمەن ماراپاتتالعان.

ءىلياس ەسەنبەرليننىڭ رەسەي ارحيۆىندە ساقتاۋلى قىزمەتتىك ەسەپ كارتوتەكاسىندا قازاق ك س ر-ءى، اقمولا وبلىسى، اتباسار قالاسىندا 1915-جىلى 7-تامىزدا تۋعانى، 1940-جىلعى قازان ايىنان اسكەري قىزمەتتە ەكەنىن، اسكەري شەنى كاپيتان، اسكەري ءبولىم اتاۋى 46-تانك پولكى جانە قىزمەتىن اياقتاعان مەرزىمى 1942 -جىلعى قاڭتار دەپ جازىلعان.

ءىلياس ەسەنبەرليندى ءبىر قۇجاتتا 1915-جىلى 10-قاڭتاردا دۇنيەگە كەلدى دەسە، ەكىنشى قۇجاتتا 1915-جىلى 7-تامىزدا جارىق دۇنيە ەسىگىن اشىقانىن جازىلعان ەكەن.

سونىمەن قاتار رەسەي ارحيۆىندە ءىلياس ەسەنبەرليننىڭ ەكى سۋرەتى ساقتالعان.

ارينە، ەل باسىنا قارا بۇلت تونگەن جىلدارى اتالارىمىز وردەن-مەدال ءۇشىن سوعىسپاعانى انىق. ءبىزدىڭ باستى ماقساتىمىز -سول سوعىستاعى قازاق حالقىنىڭ جاۋجۇرەك ۇل-قىزدارىنىڭ ەرلىگىن كەيىنگى ۇرپاققا ناسيحاتتاۋ.

احمەديار باتىرحانوۆ،

م. مامەتوۆا مەموريالدىق مۋزەيىنىڭ مەڭگەرۋشىسى

egemen.kz