ەسكەرتكىش- اڭگىمە
- ا، سىعىر قۇداي-اي، قۇرتتى-اۋ ءبارىن شۇقىپ! - كۇيىنگەنى سونشا، داۋسى انتەك شىعىپ كەتكەن ساتىمنىڭ ءاپ ساتتە-اق تاماعى كەۋىپ، دەمىگىپ قالدى. الاۋلاپ جانعان كۇننىڭ وتكىر ساۋلەسى قۇيقاسىن قوڭىرسىتىپ، ەكى شەكەسى سىنىپ كەتەردەي سولقىلداپ، ءون-بويى دەل-سال.
جاز تۇسە تىربانعان جۇرتتان قالىسپاي، بۇل دا اۋلاسىنا ازدى-كوپتى قاۋىن سالعان. زادى راسۋا تىرلىك تە، سول ءتورت-بەس تۇينەك ۇشقۇلاقتانىپ بوي كورسەتىسىمەن مىنا قىت-قىتتاعان پالەكەتتەر قاپتاپ، اڭدىعانى مۇنىڭ اۋلاسى بوپ الدى. كوزى تايدى ما، ءبىتتى، ءورىپ كەتەدى وسىلاي.
- ءاي، زەرگۇل! زەرگۇل-اۋ-ۋ!- كورشى ۇيدەن جاۋاپ بولمادى. ورتەنىپ تۇرعان دالاعا شاڭقاي تۇستە كىم شىعا قويسىن، جاتقان دا ماڭگىرىپ.
- اياقتارىڭ سىنعىرلار-اي، بەتىڭە قاراپ وتىرعان ءتورت-بەس تاستۇينەككە جاۋ بوپ الدىڭدار-اۋ.
ساتىم كۇيىپ-پىسە سويلەي ءجۇرىپ، ءبىر قورا تاۋىقتى شوشىتا قۋالادى. وسى بالەلەردى ورگىزۋگە زەرگۇل-اق قۇمار. ماقتاعاندا اۋزىنىڭ سۋى قۇرىپ وتىرعانى ىلعي. كەي-كەيدە ەكەۋىنىڭ قىرجيىپ، قىرىن قاباق بولىپ قالاتىندارى دا وسىلاردىڭ كەسىرى. انە ءبىر جىلى كەسەك اتامىن دەپ، ەكەۋ-ۇشەۋىن تىراپاي اسىرعان، وزدەرى دە شىڭق ەتكەن شانجۋ بولار، ايتپەسە ولمەلى كەمپىردىڭ قامشىنىڭ سابىنداي قارىندا قايبىر قاۋقار قاپتى.
- كىش! كىش-اي!-جايدىڭ وزىندە قارعا ادىم جەرى مۇڭ كەمپىر بەزەر نەمەلەردى كەسەكتەي ارەڭ قايىرمالاپ، اقىرى اۋلادان قۋىپ تاستادى. شۇبار قوراز ۇجماقتاي راقاتتى لازىمىن بولگەنگە نازالانىپ، ونسىز دا تىمىرسىق اۋانى شاڭعا اۋناتا ءدۇر سىلكىنىپ، قاناتىن قومداي قيقۋ سالدى.
- ءادىرام قال-اۋ، جاقتىرماساڭ كوشكە بەرگەن تايلاعىڭدى ال. و نەسى-ەي، ماعان قىر كورسەتكەنى!؟
سويلەپ-سويلەپ، ەت پەن تەرى اراسىنداعى تىز ەتپە اشۋى تارقاپ تا ۇلگەردى. نۇرى قاشقان، جيەگىنە قىزىل جۇگىرگەن جانارىن كۇنگە قاداي ءساڭكيىپ تۇرىپ-تۇرىپ، قولقاسىن قولق ەتكىزىپ، تۇشكىرىپ جىبەردى.
كەۋدەسى اۋىرىپ، كوز الدىن ءبىر ساتكە تۇنەك قاپتاعان.
- ءادىرام قالعىر-اي، قايدان كەلە قالىپ ەڭ، ويدا جوقتا.
كوشە جاق بەتتەگى قانشاما ۋاقىتتان بەرى قيسايىپ تۇرعان شارباق اقىرى قۇلاپ تىنعانىن كورىپ، جالاڭ اياق سۇعا سالعان كەبىسىن تىرپ-تىرپ سۇيرەتە سول جەرگە كەلدى. تۇرعىزىپ، ىلدالاپ قويا سالايىن دەپ ەدى، قۇلاعان شارباقتى ەكى-ءۇش رەت جۇلقىعاندا وقىس قيمىلدان بەلى كىلت ەتىپ، جۇلىنى ۇزىلە جازدادى.
- ا، قۋ قۇداي، باسقا جارىلقاعانىڭ ازداي، ەندى شوڭقايتام دە ءوستىپ. قالت-قۇلت ەتىپ جۇرگەنىمدى كوپ كوردىڭ بە، ويباي. ءوزىم اقساق ەدىم، يت قاپقان سوڭ نە سورىم؟ - وڭ جاعىنا كيرەلەڭدەگەن ساتىم، جاق جارسا تىلىنە ورالا كەتەر تۇزى جەڭىل ءتاڭىرىن دە، ايى-كۇنىن ءبىر ۋىس ەتىپ، قارتايعان شاعىندا سورعا سور بوپ جابىسا قالعان قۇياڭىن دا قارعاپ-سىلەپ، ۇيگە ارەڭ جەتتى كونىن سۇيرەتىپ.
شەر تارقاتا تەرەڭ كۇرسىنىپ، تورگى بولمەگە وزدى. تەرەزەلەرگە اۋىر پەردە تۇتىلعان كوڭىرجاي بولمە ءىشى قاڭىراپ تۇر. پالەنباي جىلدان سوقا باستىلىعىنا ەتى ءولىپ، ۇيرەنىپ الدى دەسەڭ دە، كەي-كەيدە وسى بولمەدەن ۇرەيى ۇشادى-اق.
جۇك اياقتان قۇراق كورپەشە الىپ، قاق تورگە توسەدى دە، شيبارقىت جەلبەگەيىن اياعىنا جاۋىپ، قۇمانداي بوپ قانا جاستىققا جانتايعان. كىرپىگىن قاماستىردى. كەزىندە كوز ايناسىن نايزاداي كومكەرگەن كىرپىكتەر دە زامانى وزعان جاسامىس شاعىندا سۇيىلىپ، تاقۇل-تۇقىل بوپ قالىپتى. جۇمىلعان جاناردىڭ اينالاسىنا جىرىم-جىرىم تەرەڭ ءاجىم شۇپىرلەستى.
ۇيقى اتاۋلى جولاسا كانى!؟ ەكى كۇننەن بەرى كوڭىلىن كۇپتى ەتكەن مازاسىز كۇي تاعى دا بويىن شىرماپ، سانسىراعان كەۋىلى بار پاس تە تىنىش تاپپادى. ۇيقى بولماسا، جوسىقسىز وسى جاتىسى سۋعا كەتكەننىڭ تال قارماعانىنداي قۇر دالباسا بوپ كورىنەدى. امال جوق باسىن كوتەرىپ، ءبىر اۋىق ماڭگىرىپ وتىردى دا، الدەبىر شەشىمدى ىسكە بەل بۋا ورنىنان تۇرىپ، تەرەزەگە تۇتىلعان اۋىر پەردەنى سەرپىپ جىبەرىپ ەدى، ساسكە تۇستىڭ شاقىرايعاي ساۋلەسى جانارىن قارىقتىردى.
- اي، ادىرەم قالعىر-اي، قايناۋىن، تەگى. ورتەيسىڭ بە، قايتەر ەكەنسىڭ؟
كۇبىر ەتكەن ۇرشىق باسىنداي عانا قارا كەمپىر توزعىنداپ، سەلدىرەي باستاعان جاۋلىعىن شۇبالتىپ، تالاي جىلدان توسەك استىندا قوزعاۋسىز جاتقان قارا شاباداندى سۇيرەتە، شاعىن تەرەزەدەن قۇيىلعان ساۋلەنىڭ تاپ كوزىنە قويىپ، شوكەلەي وتىرىپ اقتارا باستادى. قىزىل ساتەنگە ورالعان كىشكەنە تۇيىنشەك قولىنا ىلىككەندە، ءاپ-ساتتە عانا ماڭدايعا شۇپىرلەي قالعان ءتۇيىر-ءتۇيىر مونشاقتاردى ءسۇرتىپ، «ۋف» دەپ دەم شىعاردى. «ە-ە، پاني تىرلىكتە ەندى قانشا جۇرەرمىن دەيسىڭ سەن دە. ءبىر كۇنى بەتىڭ ارى قاراپ، اتتانىپ-اق كەتەرسىڭ. سۇپ-سۋىق كوردە قۇرت-قۇمىرسقالارعا جەم بولىپ جاتارسىڭ». جۇرەگى سۋىلدادى. ءوز ويىنان ءوزى شوشىنىپ، ءون بويىن سۋىق تەر جاپسىن. «تفا! تفا! ا-ا، الباستى، ولمەيتىن شايتانمىن دەپ ءجۇر مە ەدىڭ؟ الجيىن دەگەنىم بە، جاقسى نيەتتىڭ ۇستىندە وتىرىپ، قاي-قايداعىنى ويلاعانىم نە؟»
ساتىمنىڭ قارالى كۇنگە دەپ جيعان تيىن-تەبەنى وسى تۇيىنشەكتە ساقتاۋلى. ازىن-اۋلاق زەينەتاقىسى شاي-پۇلدان ارتىلمايدى، سوڭعى جىلدارى زاۋىندە ءبىر مالدى بازارلاپ، پۇلىن ءتۇيىپ تاستار ادەت تاپقان. بۇنىسى قۇر نيەت، بولماسا قۋ باس كەمپىر دەگەنمەن، كەلىمدى-كەتىمدى كىسىسى بار، ارا-تۇرا، ۇلىستىڭ ۇلى كۇنىندە قارا شاڭىراعىنان ءيىس شىقپاسا تاعى بولمايدى، نە كەرەك، جيدىم دەپ جۇرگەنى ازىن-اۋلاك قانا تەڭگە.
قۇپ-قۇرعاق تىلىمەن باس بارماعىن قايتا-قايتا جالاپ، شىتىرلاعان سارىقۇلاقتاردى ساناپ شىققان ەدى، سەڭ سوققانداي مەڭ-زەڭ قالىپتا شوقيىپ قالدى. ەنتەلەي وتىرىپ، شۇقشيا، ءاربىر تەڭگەنىڭ قىرتىسىن جازىپ، الاقانىمەن ۇستىن باسا مۇقياتتاپ قايتا ساناعانمەن، ءبارىبىر الگى ساننان ءبىر تيىن دا اسپادى. ەلۋ ءبىر سوم...
«قاراڭ قالعىر، جيدىم دەگەنىم، كوڭىلگە دەمەۋ تۇتقانىم وسى ما؟ قالعانى قايدا؟ اپىرىم-اۋ، جەتىم كەمپىردىڭ مولاسىنا دا سۋىق قولدىڭ تۇسكەنى مە؟ ەل بولماس، ءسىرا، قۇرعىرلار، ەل بولماس؟..» وشپەلى شامنىڭ جارىعىنداي قالت-قۇلت ەتىپ جۇرگەن وسىناۋ تىرشىلىگى دە، تاعدىرى باياعىدا ءبىر باسىنا ءۇيىپ-توككەن، كەپ كورگەندەي كەيىن نامارت قاتىگەزدىكپەن تارتىپ العان قۋانىشى دا، كۇندىزى كۇرسىنىس، ءتۇنى ءتۇڭىلۋ بۇگىنى، ءبارى-ءبارى ءتۇس الەتىندەگى بۇلدىر ساعىمداي جالعان. ءبارى بوس اۋرە.
كەنەت... كۇلىپ جىبەرىپ، «قىق-قىق» ەتكەن ارسىز كۇلكىنى باسا الماي، شاينەكتەي عانا دەنەسى سەلكىلدەپ، تاعى دا ۇزاق وتىردى. ءتىپتى وسى ءبىر ۇرى كۇلكىگە شاشالىپ قالا جازداعان.
«اپىرىم-اي، قالاي عانا ۇمىتىپ كەتتىم، ا؟ الجىعان قاقباس-اۋ، وزىڭدە تارىداي مي قالماعان ەكەن عوي. ءجۇز سومدى الگى قويلىبايدىڭ بالاسىنىڭ تويىنا شاشۋ ەتپەپ پە ەدىڭ؟! ا-ا، ەس جوق قوي، ەس جوق!»
ساتىم اقشانى مۇقيات قايتا وراپ، بەلبەۋىنە ءتۇيدى دە، شارت بۋىنىپ، شاباداندى ەسكى ورنىنا سۇيرەپ تاستادى. قيۋى قاشقان سىقىرلاۋىق ەسىگى قۇلىپ دەگەندى الگى كۇنگە بىلگەن ەمەس، شىبىقپەن ىلە سالدى، جولاي قابىرعاعا سۇيەۋلى تۇرعان جىڭعىل تاياقتى قولىنا ىلە كەتتى.
لاپىلداعان شىلدە كۇنى دۇنيەنى مىس تاباعا سالىپ، قۇيرىق مايداي شىجعىرىپ تۇر. قىزعان توپىراقتىڭ قوڭىرسىق ءيىسى كەلەدى تاناۋعا. اپتاپ اۋا شىرپى تيسە، قاۋ ەتىپ جانىپ كەتەردەي. ءبارىن كوردىم، مىنا جۇمىر باس بارىنە توزگەن دەۋى ابەستىك ەكەن، كورەسىنىڭ كوكەسى قايقايما كىرپىكتىڭ قالماۋى بوپ شىقتى. قۇيىلعان اششى تەر كوز شاراسىن توتيايىنداي اشىتادى.
ۇيدەن شىققاندا جەتكىزبەستەي قيان بوپ كورىنگەن كەڭسەگە دە جەتتى-اۋ اقىرى. قاس قىلعانداي ەسىك اۋزىندا مۇنىڭ قوس جۇدىرىعىنداي قۇلىپ تۇر. ابدىراپ قالدى. سوسىن كولەڭكە بەتتەگى ۇزىنشا وتىرعىشقا قۇيرىعىن قويىپ، شۇباتىلعان جاۋلىعىنىڭ ۇشىن جەلپي دەمىگىن باستى. وتىرعىشى قۇرعىر دا تىم ىڭعايسىز كورىنەدى، سىرلى دەگەنى بولماسا، نە شالقايىپ وتىرا الماي، يە اۋادا سالبىراپ قالعان اياعى جەرگە ەمىن-ەركىن جەتپەي، مىسى قۇرىدى.
- ادىرەم قالعىردى كىم جاساعان ءوزى؟ قولدارىنان كەلمەسە مىرزان قايناعاعا جاساتپاي ما، جوندەم قىلىپ.
تىمىرسىق اۋادا بويى سالعىرت تارتىپ، كوزىنە ۇيقى تىعىلسىن. كىرپىگىن قاماستىرعانى سول، كوزى ىلىگىپ كەتىپتى.
- اپا، ويانىڭىزشى!
الدەكىم يىعىنان ءتۇرتتى. الاڭ ەتىپ كوزىن اشىپ الدى. ماڭدايىن شۇپىر-شۇپىر تەر جاۋىپتى. قارسى الدىندا كوزدەرى كۇلىمدەگەن، قىزىل كويلەكتى، اق سارى قىز تۇر. دوڭگەلەنتىپ قيدىرعان مويىل شاشىنىڭ بىر ۇشى جىلجىپ كەپ بەتىنە تۇسكەن سوڭ، البىراعان ەرىندەرىن ءاپ-ادەمى بۇلتيتىپ، «ۋف» دەپ ۇرىپ جىبەردى.
«ە-ە، باۋىرىمدا بالام بولسا، اينالايىن، وسى سەكىلدى ءۇرىپ اۋىزعا سالعانداي ءبىر قىزدى كەلىن ەتىپ، قولىمدى جىلى سۋعا مالىپ وتىرماس پا ەدىم؟ ا، قۋ قۇداي، مەن دەگەندە كەۋىلىڭ تار-اۋ، ءبىر شاراناڭدى قيمادىڭ عوي، قيمادە-ەڭ...»
- اپا، نەگە جالعىز وتىرسىز؟ ناۋقاستانىپ قالعان جوقسىز با؟
قىزدىڭ ءۇنى اق جاۋىننىڭ تەرەزەنى شەرتكەنىندەي ماپ-مايدا ەكەن، قۇلاعىنا جاعىپ بارادى. جۇرەگى جىلىپ، جان سارايى ساڭعىراپ سالا بەرسىن.
- جوق، اينالايىن، ءازىر باقۋاتپىن. جاي دەمالىپ الايىن دەگەنىم عوي، ايتپەسە مەن جالعىز قالعالى قىرىق جىلدان الدەقاشان اسقان...
قىزدىڭ بەتىنە قىزىل اراي جۇگىرىپ، تاناداي كوزدەرىن تومەن سالدى.
«اپىرىم-اي، ۇيالعانىن قاراشى، ۇيالعانىن. قارعام-اي، مەنى رەنجىتىپ الدىم دەپ تۇرسىڭ عوي، نەسىنە ابىرجيسىڭ؟ تاعدىردىڭ جازۋىنان ەكى اياقتى پەندە قايدا بارماق؟ سىعىر قۇدايدىڭ ىسىنە، پەرىشتەدەي قاراعىم، سەن قىسىلما».
- مىنا كەڭسەلەرىڭدە ەشكىم جوق ەكەن. ماعان اۋىل كەڭەس اعاسى كەرەك ەدى، الگى كىم...
- زورمان اعا ما؟
-ءيا. ول قاشان كەلەر ەكەن؟
- قازىر تۇسكى استىڭ ۋاقىتى عوي. ەگەر ەشقايدا كەتىپ قالماسا، ساعات ۇشتە كەلەتىن شىعار.
- ا-ا، مەيلى، كۇتەم دە ەندى. سونشا جەردەن كەلگەن سوڭ، كۇتپەگەندە قايتەمىن؟ قىزىم، ءوزىڭ اسىعىس ەمەسپىسىڭ؟
- جوق، اپا.
- وندا قاسىما وتىرشى، قانشا دەگەنمەن جالعىز ادام قۇلازيدى ەكەن كوشەدە.
ەلىكتىڭ لاعىنداي ۇركەكتەگەن قىز وتىرعىشتىڭ ءبىر بۇرىشىنا يبالى قالپىمەن تىزە بۇكتى. قىلىعىنىڭ ءبارى تاربيەلى، كورگەندى جەردىڭ قىزى ەكەنىن ايگىلەيدى.
كەمپىردىڭ كەۋدەسى قۇلازىدى. پالەنباي جىل ىشتە ساقتاي-ساقتاي قوردالانعان بار-بار سىرىن وسى قىزعا جايىپ سالماق.
- قاراعىم، ءوزىڭ كىمنىڭ بالاسىسىڭ؟
- مەن بە؟- قىزدىڭ جانارى جالت ەتە قالدى.- تانىمادىڭىز با، اپا، شاحماردىڭ قىزىمىن عوي.
- قۇدايىم-اۋ، اقساق شاحماردىڭ با؟ كارى كەمپىردە قايبىر ەس بولسىن. اپىر-اي، باياعىدا تۇلىمى جەلبىرەپ، جىلاماي تاماق ىشپەيتىن قىزى بار ەدى، سول بولما؟
- سونىڭ ءوزىمىن.
- ا-ا، اينالايىن، سۇيرىكتەي بويجەتكەن بوپسىڭ-اۋ سەن دە. زىمىراعان ۋاقىت-اي، كوزدى اشىپ-جۇمعانشا وسىپ تە كەتىپسىڭ. ءوزىڭ كۇيەۋگە ءتيىپ پە ەدىڭ؟
- جوق، ازىرشە تۇرمىسقا شىققان جوقپىن.
- بولماعان ەكەن. ءتيىپ ال، قىز بالانىڭ وڭ جاقتا وتىرا بەرگەنى وبال. قۇدايعا شۇكىر، زامانا تىنىش، جەسىر بوپ، جەر تىرمالاپ قالامىن دەيتىندەي اتىس-شابىس جوق باياعىداي. قولدىڭ سالاسىنداي بالدار تولىپ ءجۇر ەمەس پە وسى ەلدە. اي، - كەمپىردىڭ داۋسى ساڭق ەتە قالدى. ءبىر ەزۋىندە كۇلكى بار. - انا اكەڭ اقي جىندى ەدى، ەل ساعان قۇدا تۇسۋگە سودان قورقىپ جۇرمەسىن، تەگى.
- جوعا، اپا. نەگە قورىقسىن؟ اكەيدىڭ ايعايى كوپ بولعانمەن، ارتىندا ءزىلى جوق قوي. الى ۇلگەرەمىن دە...
- ءاي، قاراعىم-اي، ايەل بولىپ بالا سۇيمەگەن، بوي جىلۋىن بىرەۋگە، بىردەمەگە ارناماعان ايەل سورماڭداي. الگى ايتقانىما رەنجىمە، اكەڭ مەنىڭ كۇيەۋىممەن تۇيدەي قۇرداس ەدى. ەكەۋى ءبىرىن-ءبىرى جاقسى كورىپ، قۇداداي سىيلاستى. ە-ە، نە ايتاتىنى بار، مەنى ءبىر تۇندە الىپ قاشىپ، وسى ەلدى ۋلىعان-شۋلىعان جاساعان. سوندا دا تىزە قوسىپ، قاتار ءجۇرىپ ەدى. اعالارىم قانداي، سايدىڭ تاسىنداي وڭشەڭ ءورىمتال، ۇشەۋى قاتار اتقا قونعاندا، ەل جاعاسىن ۇستاپ، «اپىرىم-اي، كوكبايدىڭ ءۇش ۇلى دا شەتىنەن قاسقىر»، دەر ەدى. سولار كەلىپ جازعاننىڭ ءۇي-ءىشىن قىرىپ كەتە جازداعان...
- اپا، سونان كەيىن شە؟
- كەسىر بوپ كەلمەسەڭ، كەلىن بوپ ەنگەن بوساعانى قايتا اتتاۋ قايدا، ونىڭ ۇستىنە ءوزى سالىمگەردەي جىگىتتىڭ سۇلتانى بولسا، قانەكي. قالدىم. ەكى جىل وتاستىق، قاي قىلىعىمىز جاقپاعانىن قايدام، قۇداي ءبىر شارانا قيمادى. ءبىز دە زامانا ۇنەمى وسىنداي مامىرىستان بوپ تۇرارداي ەشتەڭەگە الاڭداماي جۇرە بەرىپپىز. سودان، سوعىس باستالدى دا كەتتى...
- ءارى قاراي ايتىڭىزشى، اپا.- قىز بۇعان جاقىنداپ وتىردى، ناركەس جانارىندا ۇشقىن بار.
- ە-ە، سالىمگەر سوعىسقا كەتتى. ءۇش ايدان سوڭ «حابارسىز كەتتى» دەگەن سۋىق قاعاز كەلدى. كۇتتىم كۇيەۋىمدى. ال سەنىڭ اكەڭ اياعىنان جارالانىپ، ءبىر جارىم جىلدان كەيىن ەلگە ورالدى...
ۆەلوسيپەدىن زىرىلداتقان ءتامپىش تاناۋ قارا بالا قاستارىنا توقتاي قالىپ:
- ۋف، ارەڭ تاپتىم عوي،- دەدى ەكى يىنىنەن دەم الىپ،- گۇلىماي اپكە، ءسىزدى وقۋ ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى جىلدام كەلسىن دەپ جاتىر. اۋداننان تەكسەرىس كەپتى مەكتەپكە.
- جاقسى، بارا جاتىرمىن. - گۇلىماي ورنىنان كوتەرىلدى.- ال، اپا، ايىپ ەتپەڭىز، اڭگىمەڭىزدى اياقتاپ تىڭداي المادىم. جۇمىس قوي.
- جارايدى، اينالايىن، جىندى كەمپىر باسىمدى قاتىردى-اۋ دەپ سوكپە.
- جوعا، قايتا اياقتاپ تىڭداماعانىما وكىنىپ تۇرمىن. ال، ساۋ بولىڭىز!
- جولىڭ بولسىن، قاراعىم.
ساتىم تىق-تىق باسىپ، ۇزاپ بارا جاتقان قىز سوڭىنان كوزى تالعانشا قارادى. كەۋدەسى ءبىر ىسىپ، ءبىر سۋىنادى... قارتايعاندا كوز جاسىنىڭ بۇلاعى دايىن تۇرا ما، كوزى تالدى ما، جانارى جاساۋراپ كەتتى.
بالا كۇنىندە ءبىر-ەكى كورگەن، ەندى تالاي جىلدان كەيىن كورىپ وتىرعانى جاڭا، ءبىراق جاقىن تۇتىپ ۇلگەرگەن مىنا قىزعا سونشالىق مەيىرى قۇلاعانىنا ءوزى دە تاڭ. سوناۋ... باعزى-باعزىدا سالىمگەردى داپ وسىلاي جاقسى كورگەن، ءدال وسىنداي جۇرەگى انالىق مەيىرگە بالقىپ، جاقسى تىلەكپەن جۇمىسىنا شىعارىپ سالاتىن. ەندىگىسى نە؟ ە-ە، باسە، جۇرەگى ءجىبىپ، قانى ۇيىعانى سودان شىعار. تاعدىرىن تاڭداپ العان ءوزى ەمەس پە، ايتپەسە كوڭىلىنە قۋانىش، وسىنداي قىز، ياكي ۇل وزىندە دە بولۋعا مۇمكىن ەدى-اۋ...
سوعىستان جارالى قايتقان شاحمار ەشكىمگە كوز سالماي، بۇلعاقتاپ كوپ ءجۇردى. ارا-تۇرا ساتىمگە دە كومەكتەسىپ، وتىن-سۋىن قامداپ .بەرەدى. كەي كەشتە مۇنىڭ ۇيىنە باس سۇعىپ، ەرتە تۇسكەن اجىم ايعىزداپ كەتكەن كەڭ ماڭدايى ءجىپسي ءتۇسىپ، قىزىل شايدى سوراپتايدى. سالىمگەر حابارسىز كەتتى دەگەنگە قالىڭ قاۋىم سەنگەنمەن، ەكەۋى سەنگەن ەمەس. بويداق جىگىتتىڭ بۇل قىلىعىنا جۇرت تۇسىنە الماي دال. ەل ىشىندە ءسوز جۇرە باستاعان. قەيبىرەۋلەر سۋىرتپاقتاپ سىر تارتىپ تا كوردى. قيتۇرقىسى جوق، ءبىرتوعا جىگىت:
- اتەڭە نالەت گيتلەر ءيت جەر باسىپ، جۇرتتى قىناداي قىرىپ جاتقاندا، مەن قالاي سايرانداماقپىن، ا؟ جوق، ول بولمايدى،-دەپ شورت كەسكەن.
سوعىس تا ءبىتتى. ەلگە امان ورالعاندار ساۋساقپەن سانارداي. شاحمار تاعى دا ەكى-ۇش جىل ەشكىمگە ءجىپ تاقپاي ءجۇرىپ الدى. كۇندەردىڭ كۇنىندە اۋىلدىڭ قاريالارى، «تاڭداۋىن ايتسىن، بۇلاي بولا بەرسە، ەل ىشىندە وسكەلەڭ بۇلدىرشىندەر بولماسا، سوعىستان كەلمەگەندەردىڭ ورنىن قالاي تولتىرامىز. جوق، ءجۇرۋى جەتتى!»-دەپ شات-شالەكەيلەرى شىقسىن.
... سول ءتۇنى ساتىم جاياۋ شامدى ەرتەرەك ءسوندىرىپ، الاڭسىز جاتىپ قالعان. ۇيقىسى كەلمەي، جاۋىن ۇنىنە قۇلاق ءتۇرىپ، ەلەگىزە ۇاق جاتتى. بىرەۋ تەرەزەنى قاقتى. ءار دىبىسقا ەلەگىزىپ جاتقان سەكەمشىل كەلىنشەكتىڭ جۇرەگى تەرەزە دۇرسىلىنە قوسىلىپ كەتتى. ءىلدىم-جىلدىم كويلەگىن كيدى دە، قولىنا جاياۋ شامدى الىپ، ەسىك اشتى.
شاحمار ەكەن. جەلبەگەيىنەن جاڭبىر سۋى سورا-سورا اعىپ، يىعى سالبىرەيگەن قالپى بوساعاعا سىلق ەتىپ وتىرا كەتتى. كوزدەرى دومبىعىپ تۇر.
«نە بولدى، شاحمار؟ ءتۇسىڭ سۋىك قوي، تەگى».
«ەي، ساتىم، سالىمگەردىڭ شاڭىراعىنا ارىمدى اتتاپ كەلدىم. شالدار ۇيگە جينالىپ، ۇيلەن دەپ قويماي وتىر».
ساتىم كۇلىپ جىبەردى.
«ودان نەگە شوشىدىڭ، شاحمار-اۋ؟ ساعان الدەقاشان ۇيلەنۋ كەرەك ەدى».
«ساتىم، سەن نەگە كۇلەسىڭ؟ ايتقالى وتىرعانىمدى بىلسەڭ عوي...»
«اپىرىم-اي، ۇيلەنۋگە بولا سونشاما كۇيزەلگەنىڭ نە؟ باياعىدا سالىمگەر...»
«توقتاشى، ساتىم. ەسىمدى جيىپ الايىن... ايتام عوي، ايتۋعا كەلدىم... ايتارىم... ماعان ايەل بول. ەشقاشان...»
«نە-ە!؟- ساتىم تەڭسەلىپ كەتىپ، قابىرعاعا سۇيەنىپ قالدى.- نە-ە، كەرەڭ بولعىر قۇلاعىم-اۋ، سەن نە ەستىدىڭ، اعىپ تۇسكىر قوس شىراق، كىمدى كورىپ تۇرسىڭدار؟ ە-ەي، شاحمار، جالعىز دوسىڭنىڭ شاڭىراعى ەمەس پە مىناۋ، قورلاعانىڭ نە سالىمگەردى!؟»
شاحمار ەڭكىلدەپ، سۇيەگى ۇگىلەردەي بوپ جىلادى-اي.
«ساتىم-اۋ، قورلادىم با مەن ونى؟ كۇتپەدىم بە-ە؟ كەلسە، قانەكي، قۋانباس پا ەدىم، جۇرەگىم جارىلا. ءتىرى بولسا ەندىگى كەلمەي مە؟».
«جوق!- ساتىم قۇلاعىن باسا، شىڭعىرىپ جىبەردى. - جوق! سالىمگەر حابارسىز كەتەدى دەپ، كىم ايتتى ساعان، ا؟ ول ءتىرى، ءتىرى-ى! سەنى سىناعالى كەشىگىپ جاتىر ول، ال سەن كەلمەيدى دەگەنگە سەنىپسىڭ. ول كەلەدى. مەن كۇتەم. كەلەدى-ى...».
جاستىقتى قۇشاقتاي جىعىلعان ساتىم سول بويدا سولقىلداپ، تۇنىمەن جىلادى. كەۋدەسى مۇڭ-نالاعا، كۇيىك-شەرگە تولىپ، سۋىرىپ بارادى، وسى مۇڭ ءومىر بويى قىر سوڭىنان قالماسىن پايىمداماعان ەكەن سوندا. ەسىك اۋزىندا تۇرىپ-تۇرىپ، ءجۇزىن جۋعان پورا-پورا جاستى سۇرتۋگە شاماسى كەلمەي، بۇرىلىپ سوڭىنا قاراعان شاحماردى بايقاعان جوق. ەسىك سىقىرلاپ جابىلعان...
جاپىراق تۇستەس جەڭىل ماشينا وتىرعىشقا تۇمسىعىن تىرەي توقتادى. ەكى-ءۇش رەت گۇرىڭ-گۇرىڭ ەتىپ الىپ، موتورىن سوندىرگەندە، كوك ءتۇتىن ساتىمنىڭ وكپەسىن قاۋىپ، كوزدەرىنەن جاس پارلاي، قيقىلداپ ۇزاق جوتەلدى.
- كها، كها... ادىرەم قالعىر-ەي، قىرامىسىڭ ەلدى؟ كها، كها...
- ويباي، اپا، بايقاماي قالدىم.- ماشينادان تۇسكەن ۇزىن بويلى، ورتا جاستان اسىپ كەتكەن قىزىل سارى جىگىت اعاسى ەمپەلەڭدەپ، كەمپىرگە قاراي قولىن الا جۇگىردى.- امان-ساۋ بارمىسىز؟ ءوزىڭىز دە تاپ كولەڭكەگە وتىرىپ اپسىز جايلانىپ.
- اي، ەندى شىجىعان كۇندە وتىرۋىم قالىپ ەدى! و نەسى-ەي... كها... كها...
- تاعى دا قاتىردىڭىز، اپا. ىشكە كىرمەي، نەگە مۇندا وتىرسىز دەگەنىم عوي.
- ونىڭ جابىق تۇر. اۋىلىڭنىڭ سيقى اناۋ، ال وزدەرىڭ داڭعاراداي كەڭسە سالىپسىڭدار. اۋىل كەڭەس دەگەنىن ەلدەن ەرەكشەلەنبەس ەدى باياعىدا...
- اپا-اۋ، بۇل كەڭسە عوي، كەڭسە. كەلىمدى-كەتىمدى كىسىنىڭ كوڭىلىنەن شىعۋى كەرەك تە. جايشا ءجۇرمىسىز؟
- جاي جۇرەتىن جاستان كەتكەلى قاشان. زورمان شىراعىم، مەن وزىڭە كەلىپ ەم. شارۋا بار.
- ە-ە، قولدان كەلگەندى اياماسپىز، كەڭسەگە ءجۇرىڭىز.
- جو-جوق، وسى جەردەن-اق قايتامىن. بىردەڭە سۇرايدى دەپ قورىقپاي-اق قوي. قۇداي ءوزىمنىڭ قۋاتىمنان ايىرماسىن.
- اپا، ەندى...
- جا، جا، سەندەر وسى اۋىلدان سوعىسقا كەتكەندەرگە ەسكەرتكىش اشقالى جاتىر دەي مە؟
- ءيا، ونداي وي بار. وسى كۇز بىتىرسەك دەيمىز. ولاردىڭ الدىندا قارىزدارمىز عوي...
- ابدەن جاقسى بوپتى. قازىر... ساتىم ورنىنان، تۇرىپ، سالا قۇلاش بەلبەۋىن شەشىپ، اراسىنان ءبىر تۇيىنشەك الدى.- ا، مىنە، سولارىڭا مەن ازىن-اۋلاق اقشا قوسسام دەپ ەدىم. ما، مىناۋ سول.
- جوق-جوق، اپا. المايمىن... جوعارىدان نۇسقاۋ بولعان جوق... وكىمەتتىڭ ءوز اقشاسى جەتەدى.
- تايت!- ساتىمنىڭ كوزى ايراندانىپ كەتتى.- تايت! مەن ساعان وكىمەتتىڭ اقشاسى جەتپەيدى دەدىم بە؟ الدە ساعان بەرىپ تۇرمىن با مەن مۇنى؟ و نەسى-ەي ماعان... قولىمنان كەلسە قىرشىننان قيىلعان سالىمگەر مەن ءۇش اعامنىڭ باسىنا بارىپ، كوك تاس ورناتار ەم دە. ەندى نە؟ تىم قۇرىسا، مىنا ەسكەرتكىشتەرىڭە قوسقان ۇلەسىم دەپ ۇق. ال، شىراعىم...- كەمپىردىڭ يەگى دىر-دىر ەتە قالدى.- ال، اجەتتەرىڭە جاراعاي. تىم از، قايتەيىن، بارىم وسى...
جاي باسىپ ۇزاپ بارا جاتقان، ۋاقىتتىڭ ءزىلزالا اۋىرلىعى بۇگىپ كەتكەن كەمپىردىڭ سوڭىنان قاراپ تۇرعان زورماننىڭ جۇرەگى قاقتى. ءبىر اۋىق ماڭدايى قىرتىستانىپ، ويعا شومدى دا، سونان سوڭ تۇيىنشەكتى ەپپەن شەشىپ، ىشىندەگى ءبىر وڭكەي سارىقۇلاقتاردى اسىقپاي ساناپ شىقتى. ەلۋ ءبىر سوم...
«ال، مۇنى نە ىستەيمىن، ا؟ قايدا جۇمساماقپىن؟ ەسكەرتكىشكە بەس مىڭ سوم قارجى بولىنگەن، بءارى ەسەپتەۋلى. نە ىستەيمىن؟»
زورمان ۋىسىنداعى اقشانى قالتاسىنا ۋماجداپ تىعا سالىپ، باپپەن كەڭسەگە كىردى.
تاڭ اتىسى، كۇن باتىسى مي قايناتقان ىستىقتان ۋاقىتتىڭ ءوزى جۇرىسىنەن جاڭىلىپ، شاۋ تارتقانداي كورىنگەنمەن، كوك تورىندە ىڭىرانىپ سۇمبىلە تۋىپ، سۋ سۋىعان شاقتا قاۋىن پىسىگى باستالدى.
جايدىڭ وزىندە ۇيقىدان الاگەۋىمدە تۇرىپ كەتەتىن ساتىم بۇگىن ءتىپتى ەرتە وياندى. جاس كەلگەن سايىن ىڭقىل-سىڭقىلدان كوز اشپايتىن ول بۇگىن قۋناق كوتەرىلگەنىن جاقسىلىققا جورىپ، ىشتەي قۋاندى. سۇيرەتىلىپ ءجۇرىپ، باكۇن-شاكۇن شارۋالارىن قامداپ بولعان سوڭ، بىردەن قاۋىندىققا ەنگەن.
اۋلانىڭ قۋىس-قالتارىسىنداعى شاڭجاعاي بىتكەن سەدىرەڭ قۋراي مەن كەۋرەكتىڭ بويىن ميزام تورلاپتى. ساۋلەگە شاعىلىسىپ، جالت-جۇلت ەتە مىڭ قۇبىلىپ، اۋا تولقىنىمەن ءدىرىل قاعادى. ارقان بويى كوتەرىلىپ ۇلگەرگەن كۇن جۇمساق ساۋلەسىن اياماي توكسە دە، قىزا قويماعان جەر بەتىنەن بوي توڭازىتار سۋىق لەپ ەسەدى.
شۇباتىلىپ جاتقان جاسىل پالەكتەر اياق باستىرتار ەمەس. جىڭىشكە ساباقتارداعى التىن قوڭىراۋداي سارى باس گۇلدەر كويلەگىنىڭ ەتەگى ءتيىپ كەتكەن سايىن ءدىر-ءدىر ەتىپ قالادى. تابيعاتتىڭ سىرى جۇمباق عاجايىبى وسى، بولماسا قاۋىندار ءبىر جازدا ءۇش رەت گۇلدەر مە، ايتسە دە بۇل سوڭعى رەت شەشەك جارۋى. از-از كۇندە سۋىققا ۇرىنىپ، جايناعان قالپى سولماي ما؟ سودان سوڭ بۇل دا...
نەگە ەكەنىن ءوزى دە بىلمەيدى، اسىرەسە بيىلعى جىلى اقيقات كەلەر اجال جايى ءجيى-ءجيى ويىنا ورالىپ ءجۇر.
قاۋىندىقتىڭ اياق جاعىنا تامان، ءوزى دىتتەگەن تۇستا، ەكى پالەكتەن باس العان قوس تۇينەك قاتار جاتىر. قۇس شۇقىماسىن دەپ جاۋىپ قويعان الابوتانىڭ قۋراعان ساباقتارى دا قالپىندا كورىنەدى. ساتىم ءدىر-ءدىر ەتكەن ساۋساعىمەن باسىپ-باسىپ كورىپ، كوڭىلى تولا جۇلىپ الدى. جارىقتىق، ناق پىسكەن، مەزگىلى جەتكەن قاۋىن كۇشكە سالماي-اق ساعاعىنان ۇزىلە قالاتىن تەكتى عوي. ال مىنالار تىسكە سالساڭ ۇرتىڭدى شىرىنعا تولتىرار شىتىرلاقتىڭ ءوزى ەكەنى كامىل.
«وسى دا قاناعات، بۇل قۇرعىرلاردى جەتكىزۋدىڭءوزى دە كۇش ەمەس پە؟»
سومكەگە ەكى شىتىرلاقتى، ونىڭ ۇستىنە كەشە كۇندىز ءپىسىرىپ قويعان تابا ناندى ورامالعا وراپ سالعان ساتىم ورتالىقتى بەتكە العانىمەن، قۋ دۇنيەنى قويسايشى، ارتىنا جالتاق-جالتاق قاراۋدا. ءوزىم جوقتا وسى اۋىلدىڭ جۇگىرمەكتەرى قاۋىندىقتى مايقانداپ كەتە مە دەپ قاۋىپ ويلايدى. ۋه، دىتتەگەن جەرىنە جەتتى-اۋ اقىرى. كلۋب الدىنداعى تاس توسەلگەن كەڭ الاڭدا التى-جەتى بوزبالا كۇن سالقىنىن پايدالانىپ، تۇرتىنەكتەپ ءجۇر ەكەن. اق كىرپىشپەن قالانعان ەسكەرتكىشتىڭ نوبايى كورىنىپ تە قالىپتى.
- ەڭبەكتەرىڭ راتتى بولسىن، بالالار!
-راقمەت، اپا!-وزىنە تاياۋ تۇستان كىرپىش العالى ەڭكەيگەن بۇيرا باس بوزبالا اپپاق تىستەرىن كورسەتە كۇلىپ، بويىن تىكتەدى.- بىرگە بولسىن!
- ا-ا، شىراعىم، ەندى بىزگە ەڭبەكتەن قايداعى رات?- كەمپىر دەمىن ىشىنە بۇگىپ، قىق-قىق ەتىپ كۇلدى.- جولداستارىڭدى بەرى شاقىر.
-نەگە، اپا?!
- شاقىر، شاقىر... ءسويتىپ، بۇل ەسكەرتكىش قوي...
- وعان كۇمان جوق. اي، جىگىتتەر، بەرى كەلىڭدەر.
- ە-ەي، اينالايىن، وسى دە. مىنانى ءبولىپ جەگەيسىڭدەر.- ساتىم قارا سومكەنى بوزبالانىڭ قولىنا ۇستاتىپ، ءوزى شەتكە سىرىلا، تەكشەلەپ ۇيىلگەن اعاش ۇستىنە بارىپ وتىردى.
- و-و، مىناۋ قاۋىن عوي. اپا، ءوزىڭىز كەلمەيسىز
- جو-جوق، جەي بەرىڭدەر، قاراقتارىم. ماعان قاراماڭدار.
- ال، جىگىتتەر، وندا جابىلىڭدار!
...مىنە، مىنا جەردە ەسكەرتكىش بوي كوتەرمەك. ءيا،ء وز باسى سالىمگەردىڭ، ءۇش بىردەي اعاسىنىڭ باسىنا بەلگى تۇرعىزا المادى، ول ءۇشىن مۇنى كىم كىنالاماق؟ قولىنان كەلسە، كانە؟ وسى اۋىلدان سامساپ اتتانىپ، «كوكتەرەكتىڭ» توپىراعىن قايتا كورۋگە جازباعان ءجۇز قىرىق ءۇش بوزداقتىڭ باسىنا بارىپ، مازار تۇرعىزعان كىم بار؟ ەندەشە، بۇل كىمنىڭ شىكىراسى، ا؟ جات جەردە تۇرعىزعان مازارىڭ نە، سول شىركىندەردىڭ بەيىتى وسى ەلدە قالقايىپ تۇرسا كوپ پە ەدى؟
- جارىسحان، مىنا كەمپىر كىم?- شيكىل سارى جىگىت سىبىرلاپ سۇرادى.
- بىلمەيمىن. مەن دە سەن سياقتى اۋدانداعى قۇرىلىس مەكەمەسىنەن كەلدىم عوي. - بۇيرا باس جىگىت ويلانىپ قالدى.- مەنىڭشە، مىنا ەسكەرتكىشكە قاتىسى بار سەكىلدى. كورمەيسىڭ بە، كوز الماي وتىر.
- مەيلى، ايتەۋىر، كۇندە ءوستىپ قاۋىن اكەپ تۇرسا عوي...
- كەتشى-ەي،- جارىسحاننىڭ ءجۇزى كۇرەڭىتش كەتتى.- ساعان قارنىڭ تويسا بولدى، وزگەدە ءىسىڭ جوق.
- شارۋام قايسى، اقشام ءجۇرىپ جاتسا، تاماعىم توق بولسا، ەندى نە كەرەك ماعان؟!
- تفۋ! ەر ەكەنىڭدى بىلەيىن، سەن قارتتاردىڭ جانىن ۇق!
- ودان ماعان نە پايدا!؟ ونىڭ ۇستىنە فيلوسوف سەن بارسىڭ عوي، ماعان ناقتى نارسە كەرەك، ال رۋحاني جاعى وزىڭە. حە-حە...- وتىرعاندار دۋ كۇلدى.
قازان مەرەكەسى تايانعان سايىن، قۇرىلىسشىلار دا جانىعا تۇسكەن. ەسكەرتكىش مەرەكەگە دايىن بولماي، جوسپارىمىز جەلگە ۇشا ما دەپ قاۋىپ ويلاعان سوۆحوز باسشىلارى قۇرىلىس باسىنا كەلۋدى جيىلەتتى. ەرتەڭ مەرەكە دەگەن كۇنى زورمان دا كەلىپ جەتكەن. ماشينادان ءتۇسىپ جاتقان ونى كورىپ، تاس بەتىنە قاشاۋمەن ەسىمدەردى جازىپ وتىرعان بۇجىر بەت، جالپاق سارى جىگىت قارسى ءجۇردى.
- اسسالاۋماعالەيكۇم، اعا!
-سالەمەتسىزدەر مە، ال جاعداي نەشىك؟ بۇگىن بىتىرە الاسىڭدار ما؟
- جوق. بىتە المايمىز.
- قالايشا؟ سەن نە ايتىپ تۇرعانىڭدى تۇسىنەمىسىڭ؟ اۋداننان كىسىلەر كەلەدى...
- جالپى ءبىتتى عوي. ءبىراق مارمار تاقتالار جەتپەي قالدى. ون التى كىسىنىڭ فاميلياسى سىيماي تۇر.
- نەگە؟
- ەسىڭىزدە مە، بىر تاقتاعا سوۆحوزدىڭ تاريحىن جازىپ، كەڭسە ماڭدايشاسىنا ىلگەنىمىز.
-ا-ا،- زورمان قولىن سىلكىپ جىبەردى.- جارايدى، وسى قالپىندا تۇرا بەرسىن. ون التى ادامعا كەيىن زاكاز بەرەرمىز. جوعارىداعىلار قۇلاقتانىپ قويعان. قالايدا اشۋىمىز كەرەك.
- مەيلى، شارۋا سىزدەردىكى.
وسى تۇندە ون ءبىر مەترلىك ەسكەرتكىشتىڭ قۇرىلىسى اياقتالىپ، قۇرىلىسشىلار ەسكەرتكىشتىڭ ءون بويىن اق ماتامەن قىمتاپ، ايقىش-ۇيقىش بەلدەۋلەگەن اعاش ساتىلاردى الىپ ۇلگەردى.
مەرەكە جىلداعىدان سالتاناتتى-اق. ءبارىن كيىپ، سىلانىپ شىققان ەل كلۋب الدىنا جيىلدى. ورتاسىندا تاياعىن سۇيرەتكەن ساتىم دە بار.
بارقىت كامزولىنىڭ جەڭىنەن بىرەۋ تارتقانداي بولدى. جالت قاراعان. وزىنە سۇمدىق جاراستىقتى اپپاق كويلەك كيگەن، موينىنا القىزىل شارشى تاققان گۇلىماي ءداپ جانىندا كۇلىمسىرەپ تۇر.
- شارشادىڭىز با، اپا? - قۇپيا ايتقان جانداي سىبىرلاپ سۇرادى.
-ءيا، ەكى تىزەم قاقساپ بارادى.
- ءسال شىداڭىز. قازىر اشىلادى.
اپپاق جايما سىرعىپ ءتۇستى. اپپاق كىرپىشتەن قالانعان ەسكەرتكىش زەڭگىر كوككە بوي سوزىپ تۇر. جەر استىنان شىعىپ، جارىق دۇنيەگە ۇمتىلعان مىلتىق سۇڭگىسى سەكىلدى ەدى. ەندى سالدەن سوڭ قارا جەر قاق ايرىلىپ، وسىدان پالەنباي جىل بۇرىن قازا تاپقان مىلتىق يەسى كۇلىمسىرەپ شىعا كەلەردەي. شىعا كەلىپ: «تۋىسقاندار-اۋ، ءبىزدى ەسەپتەن ەرتەرەك شىعارىپ تاستاعان جوقسىڭدار ما؟» دەۋى مۇمكىن-اۋ... ونداي كۇن قايدا؟!
سۇڭگىنىڭ ءۇش قىرىنا التىندى جازۋلار ويىپ سالىنعان قاپ-قارا ءمارءمار تاقتالار ءىلىنىپتى.
ساتىمنىڭ كوز الدى بوز تۇمان. جاي سىرعىعان اق جايمامەن بىر مەزگىلدە پالەنباي جىلدان جىلاي-جىلاي; سۋالعان قوس جاناردان ءتۇيىر-ءتۇيىر جاس ىتقىپ-ىتقىپ كەتتى. گۇلىمايدىڭ يەگى كەمسەڭدەپ بارادى...
«كەشىرىڭدەر مەنى، قولىمنان كەلگەنى وسى بولدى. وسى-ە...»
- گۇلىماي، انا... جازۋلار نە؟
- سوعىستان قايتپاعانداردىڭ تىزىمى عوي.
- نە دەيسىڭ، ءتىزىم بە؟ سالىمگەردى قايتپايدى دەپ كىم ايتتى؟ باۋىرلارىم كەلمەيدى دەگەن كىم؟ ا-ا..؟
- ؟!
- وقى، شىراعىم! وقى-ى!
اقىرى مۇنىڭ عۇمىر بويعى مۇراتى ورىندالىپ تۇر. ىزىم-قايىم جوعالار ما اتتارى، كەشەگىسىن ۇمىتا باستاعان جۇرت كوزى جوقتاردى جادىنان شىعارىپ، قايبىر كۇنى قاي ۇياعا جۇمىرتقالاعانىن ۇمىتىپ قالار زەركۇلدىڭ تاۋىقتارىنداي جارىمەسكە اينالىپ، مىناۋ اۋىلدان اتتانعان ءجۇز قىرىق ءۇش بوزداق بولماعانداي كۇي كەشەر دەپ قورقاتىن. سالىمگەر مەن قايتپاي قالعان ءۇش اعاسى: تالاسبەك، ماناسبەك، جاراسبەكتىڭ ەسىمدەرى ماڭگىگە ۇمىتىلار دەيتىن...
«ءبىر... ەكى... ءتورت... وتىز جەتى... ەلۋ ۇش... توقسان سەگىز... ءجۇز ءتورت... ءجۇز ون جەتى... ءجۇز جيىرما جەتى... اۋ، قالعاندارى قايدا؟»
- گۇلىماي-اۋ، جارىعىم-اۋ، كوكباي اتىندا ەشكىمدى وقىمادىڭ عوي.
- جوق كورىنەدى.
- تولەنتاي اتىندا شە؟
- جوق، اپا.
- قايتا وقىشى، قايتا وقى! سەن تاستاپ كەتكەن شىعارسىڭ؟
- جارايدى.
«جوق، جوق». داۋىستاپ وقىپ تۇرعان گۇلىمايدىڭ ەرىن ەمەۋرىنىنە قاراپ-اق، ساتىم قۇداي قوسقان قوساعى مەن ءۇش بىردەي اعاسىنىڭ مىنا تىزىمدە جوعىن ۇقتى. «جو-و-ق! تىزىمگە قوس، قوسپا، ەندى ولار جوق. جو-وق! ا-ا... بەكەر... ءبارى بەكەر... بەزىن مىنا ەلدەن... بەزىن... قولىنداعى جارتىكەش ناندى تاۋبە ەتىپ، كوڭىلتوق كۇن كەشكەن، كەشەگىسىن، ءوتىپ تە كەتكەن ەسىل ەرلەردىڭ ەسىمىن ۇمىتىپ ۇلگەرگەن جاداعاي جۇرتتان قاش! قاش! قاش... قاش..!»
«كوكتەرەكتىڭ» باعزى-باعزىدا، جازدىڭ جايما-شۋاق كۇنىندە توڭكەرىلگەن اسپانى قايتا قوزعالىپ بارادى...
- ا-ا، مەنىڭ سالىمگەرىم قايدا؟ ءۇ-ءۇش... ءۇش... اعاتايىم قايدا-ا؟ ا-ا..!
اسپان اۋدارىلدى. سوڭعى رەت اۋ-ۋ-ۋ-دارىلدى...
جاڭابەك شاعاتاي
ەسكەرتكىش- اڭگىمە
- ا، سىعىر قۇداي-اي، قۇرتتى-اۋ ءبارىن شۇقىپ! - كۇيىنگەنى سونشا، داۋسى انتەك شىعىپ كەتكەن ساتىمنىڭ ءاپ ساتتە-اق تاماعى كەۋىپ، دەمىگىپ قالدى. الاۋلاپ جانعان كۇننىڭ وتكىر ساۋلەسى قۇيقاسىن قوڭىرسىتىپ، ەكى شەكەسى سىنىپ كەتەردەي سولقىلداپ، ءون-بويى دەل-سال. جاز تۇسە تىربانعان جۇرتتان قالىسپاي، بۇل دا اۋلاسىنا ازدى-كوپتى قاۋىن سالعان. زادى راسۋا تىرلىك تە، سول ءتورت-بەس تۇينەك ۇشقۇلاقتانىپ بوي كورسەتىسىمەن مىنا قىت-قىتتاعان پالەكەتتەر قاپتاپ، اڭدىعانى مۇنىڭ اۋلاسى بوپ الدى. كوزى تايدى ما، ءبىتتى، ءورىپ كەتەدى وسىلاي.
- ءاي، زەرگۇل! زەرگۇل-اۋ-ۋ!- كورشى ۇيدەن جاۋاپ بولمادى. ورتەنىپ تۇرعان دالاعا شاڭقاي تۇستە كىم شىعا قويسىن، جاتقان دا ماڭگىرىپ.- اياقتارىڭ سىنعىرلار-اي، بەتىڭە قاراپ وتىرعان ءتورت-بەس تاستۇينەككە جاۋ بوپ الدىڭدار-اۋ.
ساتىم كۇيىپ-پىسە سويلەي ءجۇرىپ، ءبىر قورا تاۋىقتى شوشىتا قۋالادى. وسى بالەلەردى ورگىزۋگە زەرگۇل-اق ققمار. ماقتاعاندا اۋزىنىڭ سۋى قۇرىپ وتىرعانى ىلعي. كەي-كەيدە ەكەۋىنىڭ قىرجيىپ، قىرىن قاباق بولىپ قالاتىندارى دا وسىلاردىڭ كەسىرى. انە ءبىر جىلى كەسەك اتامىن دەپ، ەكەۋ-ۇشەۋىن تىراپاي اسىرعان، وزدەرى دە شىڭق ەتكەن شانجۋ بولار، ايتپەسە ولمەلى كەمپىردىڭ قامشىنىڭ سابىنداي قارىندا قايبىر قاۋقار قاپتى.
- كىش! كىش-اي!-جايدىڭ وزىندە قارعا ادىم جەرى مۇڭ كەمپىر بەزەر نەمەلەردى كەسەكتەي ارەڭ قايىرمالاپ، اقىرى اۋلادان قۋىپ تاستادى. شۇبار قوراز ۇجماقتاي راقاتتى لازىمىن بولگەنگە نازالانىپ، ونسىز دا تىمىرسىق اۋانى شاڭعا اۋناتا ءدۇر سىلكىنىپ، قاناتىن قومداي قيقۋ سالدى.
- ءادىرام قال-اۋ، جاقتىرماساڭ كوشكە بەرگەن تايلاعىڭدى ال. و نەسى-ەي، ماعان قىر كورسەتكەنى!؟
سويلەپ-سويلەپ، ەت پەن تەرى اراسىنداعى تىز ەتپە اشۋى تارقاپ تا ۇلگەردى. نۇرى قاشقان، جيەگىنە قىزىل جۇگىرگەن جانارىن كۇنگە قاداي ءساڭكيىپ تۇرىپ-تۇرىپ، قولقاسىن قولق ەتكىزىپ، تۇشكىرىپ جىبەردى.
كەۋدەسى اۋىرىپ، كوز الدىن ءبىر ساتكە تۇنەك قاپتاعان.
- ءادىرام قالعىر-اي، قايدان كەلە قالىپ ەڭ، ويدا جوقتا.
كوشە جاق بەتتەگى قانشاما ۋاقىتتان بەرى قيسايىپ تۇرعان شارباق اقىرى قۇلاپ تىنعانىن كورىپ، جالاڭ اياق سۇعا سالعان كەبىسىن تىرپ-تىرپ سۇيرەتە سول جەرگە كەلدى. تۇرعىزىپ، ىلدالاپ قويا سالايىن دەپ ەدى، قۇلاعان شارباقتى ەكى-ءۇش رەت جۇلقىعاندا وقىس قيمىلدان بەلى كىلت ەتىپ، جۇلىنى ۇزىلە جازدادى.
- ا، قۋ قۇداي، باسقا جارىلقاعانىڭ ازداي، ەندى شوڭقايتام دە ءوستىپ. قالت-قۇلت ەتىپ جۇرگەنىمدى كوپ كوردىڭ بە، ويباي. ءوزىم اقساق ەدىم، يت قاپقان سوڭ نە سورىم؟ - وڭ جاعىنا كيرەلەڭدەگەن ساتىم، جاق جارسا تىلىنە ورالا كەتەر تۇزى جەڭىل ءتاڭىرىن دە، ايى-كۇنىن ءبىر ۋىس ەتىپ، قارتايعان شاعىندا سورعا سور بوپ جابىسا قالعان قۇياڭىن دا قارعاپ-سىلەپ، ۇيگە ارەڭ جەتتى كونىن سۇيرەتىپ.
شەر تارقاتا تەرەڭ كۇرسىنىپ، تورگى بولمەگە وزدى. تەرەزەلەرگە اۋىر پەردە تۇتىلعان كوڭىرجاي بولمە ءىشى قاڭىراپ تۇر. پالەنباي جىلدان سوقا باستىلىعىنا ەتى ءولىپ، ۇيرەنىپ الدى دەسەڭ دە، كەي-كەيدە وسى بولمەدەن ۇرەيى ۇشادى-اق.
جۇك اياقتان قۇراق كورپەشە الىپ، قاق تورگە توسەدى دە، شيبارقىت جەلبەگەيىن اياعىنا جاۋىپ، قۇمانداي بوپ قانا جاستىققا جانتايعان. كىرپىگىن قاماستىردى. كەزىندە كوز ايناسىن نايزاداي كومكەرگەن كىرپىكتەر دە زامانى وزعان جاسامىس شاعىندا سۇيىلىپ، تاقۇل-تۇقىل بوپ قالىپتى. جۇمىلعان جاناردىڭ اينالاسىنا جىرىم-جىرىم تەرەڭ ءاجىم شۇپىرلەستى.
ۇيقى اتاۋلى جولاسا كانى!؟ ەكى كۇننەن بەرى كوڭىلىن كۇپتى ەتكەن مازاسىز كۇي تاعى دا بويىن شىرماپ، سانسىراعان كەۋىلى بار پاس تە تىنىش تاپپادى. ۇيقى بولماسا، جوسىقسىز وسى جاتىسى سۋعا كەتكەننىڭ تال قارماعانىنداي قۇر دالباسا بوپ كورىنەدى. امال جوق باسىن كوتەرىپ، ءبىر اۋىق ماڭگىرىپ وتىردى دا، الدەبىر شەشىمدى ىسكە بەل بۋا ورنىنان تۇرىپ، تەرەزەگە تۇتىلعان اۋىر پەردەنى سەرپىپ جىبەرىپ ەدى، ساسكە تۇستىڭ شاقىرايعاي ساۋلەسى جانارىن قارىقتىردى.
- اي، ادىرەم قالعىر-اي، قايناۋىن، تەگى. ورتەيسىڭ بە، قايتەر ەكەنسىڭ؟
كۇبىر ەتكەن ۇرشىق باسىنداي عانا قارا كەمپىر توزعىنداپ، سەلدىرەي باستاعان جاۋلىعىن شۇبالتىپ، تالاي جىلدان توسەك استىندا قوزعاۋسىز جاتقان قارا شاباداندى سۇيرەتە، شاعىن تەرەزەدەن قۇيىلعان ساۋلەنىڭ تاپ كوزىنە قويىپ، شوكەلەي وتىرىپ اقتارا باستادى. قىزىل ساتەنگە ورالعان كىشكەنە تۇيىنشەك قولىنا ىلىككەندە، ءاپ-ساتتە عانا ماڭدايعا شۇپىرلەي قالعان ءتۇيىر-ءتۇيىر مونشاقتاردى ءسۇرتىپ، «ۋف» دەپ دەم شىعاردى. «ە-ە، پاني تىرلىكتە ەندى قانشا جۇرەرمىن دەيسىڭ سەن دە. ءبىر كۇنى بەتىڭ ارى قاراپ، اتتانىپ-اق كەتەرسىڭ. سۇپ-سۋىق كوردە قۇرت-قۇمىرسقالارعا جەم بولىپ جاتارسىڭ». جۇرەگى سۋىلدادى. ءوز ويىنان ءوزى شوشىنىپ، ءون بويىن سۋىق تەر جاپسىن. «تفا! تفا! ا-ا، الباستى، ولمەيتىن شايتانمىن دەپ ءجۇر مە ەدىڭ؟ الجيىن دەگەنىم بە، جاقسى نيەتتىڭ ۇستىندە وتىرىپ، قاي-قايداعىنى ويلاعانىم نە؟»
ساتىمنىڭ قارالى كۇنگە دەپ جيعان تيىن-تەبەنى وسى تۇيىنشەكتە ساقتاۋلى. ازىن-اۋلاق زەينەتاقىسى شاي-پۇلدان ارتىلمايدى، سوڭعى جىلدارى زاۋىندە ءبىر مالدى بازارلاپ، پۇلىن ءتۇيىپ تاستار ادەت تاپقان. بۇنىسى قۇر نيەت، بولماسا قۋ باس كەمپىر دەگەنمەن، كەلىمدى-كەتىمدى كىسىسى بار، ارا-تۇرا، ۇلىستىڭ ۇلى كۇنىندە قارا شاڭىراعىنان ءيىس شىقپاسا تاعى بولمايدى، نە كەرەك، جيدىم دەپ جۇرگەنى ازىن-اۋلاك قانا تەڭگە.
قۇپ-قۇرعاق تىلىمەن باس بارماعىن قايتا-قايتا جالاپ، شىتىرلاعان سارىقۇلاقتاردى ساناپ شىققان ەدى، سەڭ سوققانداي مەڭ-زەڭ قالىپتا شوقيىپ قالدى. ەنتەلەي وتىرىپ، شۇقشيا، ءاربىر تەڭگەنىڭ قىرتىسىن جازىپ، الاقانىمەن ۇستىن باسا مۇقياتتاپ قايتا ساناعانمەن، ءبارىبىر الگى ساننان ءبىر تيىن دا اسپادى. ەلۋ ءبىر سوم...
«قاراڭ قالعىر، جيدىم دەگەنىم، كوڭىلگە دەمەۋ تۇتقانىم وسى ما؟ قالعانى قايدا؟ اپىرىم-اۋ، جەتىم كەمپىردىڭ مولاسىنا دا سۋىق قولدىڭ تۇسكەنى مە؟ ەل بولماس، ءسىرا، قۇرعىرلار، ەل بولماس؟..» وشپەلى شامنىڭ جارىعىنداي قالت-قۇلت ەتىپ جۇرگەن وسىناۋ تىرشىلىگى دە، تاعدىرى باياعىدا ءبىر باسىنا ءۇيىپ-توككەن، كەپ كورگەندەي كەيىن نامارت قاتىگەزدىكپەن تارتىپ العان قۋانىشى دا، كۇندىزى كۇرسىنىس، ءتۇنى ءتۇڭىلۋ بۇگىنى، ءبارى-ءبارى ءتۇس الەتىندەگى بۇلدىر ساعىمداي جالعان. ءبارى بوس اۋرە.
كەنەت... كۇلىپ جىبەرىپ، «قىق-قىق» ەتكەن ارسىز كۇلكىنى باسا الماي، شاينەكتەي عانا دەنەسى سەلكىلدەپ، تاعى دا ۇزاق وتىردى. ءتىپتى وسى ءبىر ۇرى كۇلكىگە شاشالىپ قالا جازداعان.
«اپىرىم-اي، قالاي عانا ۇمىتىپ كەتتىم، ا؟ الجىعان قاقباس-اۋ، وزىڭدە تارىداي مي قالماعان ەكەن عوي. ءجۇز سومدى الگى قويلىبايدىڭ بالاسىنىڭ تويىنا شاشۋ ەتپەپ پە ەدىڭ؟! ا-ا، ەس جوق قوي، ەس جوق!»
ساتىم اقشانى مۇقيات قايتا وراپ، بەلبەۋىنە ءتۇيدى دە، شارت بۋىنىپ، شاباداندى ەسكى ورنىنا سۇيرەپ تاستادى. قيۋى قاشقان سىقىرلاۋىق ەسىگى قۇلىپ دەگەندى الگى كۇنگە بىلگەن ەمەس، شىبىقپەن ىلە سالدى، جولاي قابىرعاعا سۇيەۋلى تۇرعان جىڭعىل تاياقتى قولىنا ىلە كەتتى.
لاپىلداعان شىلدە كۇنى دۇنيەنى مىس تاباعا سالىپ، قۇيرىق مايداي شىجعىرىپ تۇر. قىزعان توپىراقتىڭ قوڭىرسىق ءيىسى كەلەدى تاناۋعا. اپتاپ اۋا شىرپى تيسە، قاۋ ەتىپ جانىپ كەتەردەي. ءبارىن كوردىم، مىنا جۇمىر باس بارىنە توزگەن دەۋى ابەستىك ەكەن، كورەسىنىڭ كوكەسى قايقايما كىرپىكتىڭ قالماۋى بوپ شىقتى. قۇيىلعان اششى تەر كوز شاراسىن توتيايىنداي اشىتادى.
ۇيدەن شىققاندا جەتكىزبەستەي قيان بوپ كورىنگەن كەڭسەگە دە جەتتى-اۋ اقىرى. قاس قىلعانداي ەسىك اۋزىندا مۇنىڭ قوس جۇدىرىعىنداي قۇلىپ تۇر. ابدىراپ قالدى. سوسىن كولەڭكە بەتتەگى ۇزىنشا وتىرعىشقا قۇيرىعىن قويىپ، شۇباتىلعان جاۋلىعىنىڭ ۇشىن جەلپي دەمىگىن باستى. وتىرعىشى قۇرعىر دا تىم ىڭعايسىز كورىنەدى، سىرلى دەگەنى بولماسا، نە شالقايىپ وتىرا الماي، يە اۋادا سالبىراپ قالعان اياعى جەرگە ەمىن-ەركىن جەتپەي، مىسى قۇرىدى.
- ادىرەم قالعىردى كىم جاساعان ءوزى؟ قولدارىنان كەلمەسە مىرزان قايناعاعا جاساتپاي ما، جوندەم قىلىپ.
تىمىرسىق اۋادا بويى سالعىرت تارتىپ، كوزىنە ۇيقى تىعىلسىن. كىرپىگىن قاماستىرعانى سول، كوزى ىلىگىپ كەتىپتى.
- اپا، ويانىڭىزشى!
الدەكىم يىعىنان ءتۇرتتى. الاڭ ەتىپ كوزىن اشىپ الدى. ماڭدايىن شۇپىر-شۇپىر تەر جاۋىپتى. قارسى الدىندا كوزدەرى كۇلىمدەگەن، قىزىل كويلەكتى، اق سارى قىز تۇر. دوڭگەلەنتىپ قيدىرعان مويىل شاشىنىڭ بىر ۇشى جىلجىپ كەپ بەتىنە تۇسكەن سوڭ، البىراعان ەرىندەرىن ءاپ-ادەمى بۇلتيتىپ، «ۋف» دەپ ۇرىپ جىبەردى.
«ە-ە، باۋىرىمدا بالام بولسا، اينالايىن، وسى سەكىلدى ءۇرىپ اۋىزعا سالعانداي ءبىر قىزدى كەلىن ەتىپ، قولىمدى جىلى سۋعا مالىپ وتىرماس پا ەدىم؟ ا، قۋ قۇداي، مەن دەگەندە كەۋىلىڭ تار-اۋ، ءبىر شاراناڭدى قيمادىڭ عوي، قيمادە-ەڭ...»
- اپا، نەگە جالعىز وتىرسىز؟ ناۋقاستانىپ قالعان جوقسىز با؟
قىزدىڭ ءۇنى اق جاۋىننىڭ تەرەزەنى شەرتكەنىندەي ماپ-مايدا ەكەن، قۇلاعىنا جاعىپ بارادى. جۇرەگى جىلىپ، جان سارايى ساڭعىراپ سالا بەرسىن.
- جوق، اينالايىن، ءازىر باقۋاتپىن. جاي دەمالىپ الايىن دەگەنىم عوي، ايتپەسە مەن جالعىز قالعالى قىرىق جىلدان الدەقاشان اسقان...
قىزدىڭ بەتىنە قىزىل اراي جۇگىرىپ، تاناداي كوزدەرىن تومەن سالدى.
«اپىرىم-اي، ۇيالعانىن قاراشى، ۇيالعانىن. قارعام-اي، مەنى رەنجىتىپ الدىم دەپ تۇرسىڭ عوي، نەسىنە ابىرجيسىڭ؟ تاعدىردىڭ جازۋىنان ەكى اياقتى پەندە قايدا بارماق؟ سىعىر قۇدايدىڭ ىسىنە، پەرىشتەدەي قاراعىم، سەن قىسىلما».
- مىنا كەڭسەلەرىڭدە ەشكىم جوق ەكەن. ماعان اۋىل كەڭەس اعاسى كەرەك ەدى، الگى كىم...
- زورمان اعا ما؟
-ءيا. ول قاشان كەلەر ەكەن؟
- قازىر تۇسكى استىڭ ۋاقىتى عوي. ەگەر ەشقايدا كەتىپ قالماسا، ساعات ۇشتە كەلەتىن شىعار.
- ا-ا، مەيلى، كۇتەم دە ەندى. سونشا جەردەن كەلگەن سوڭ، كۇتپەگەندە قايتەمىن؟ قىزىم، ءوزىڭ اسىعىس ەمەسپىسىڭ؟
- جوق، اپا.
- وندا قاسىما وتىرشى، قانشا دەگەنمەن جالعىز ادام قۇلازيدى ەكەن كوشەدە.
ەلىكتىڭ لاعىنداي ۇركەكتەگەن قىز وتىرعىشتىڭ ءبىر بۇرىشىنا يبالى قالپىمەن تىزە بۇكتى. قىلىعىنىڭ ءبارى تاربيەلى، كورگەندى جەردىڭ قىزى ەكەنىن ايگىلەيدى.
كەمپىردىڭ كەۋدەسى قۇلازىدى. پالەنباي جىل ىشتە ساقتاي-ساقتاي قوردالانعان بار-بار سىرىن وسى قىزعا جايىپ سالماق.
- قاراعىم، ءوزىڭ كىمنىڭ بالاسىسىڭ؟
- مەن بە؟- قىزدىڭ جانارى جالت ەتە قالدى.- تانىمادىڭىز با، اپا، شاحماردىڭ قىزىمىن عوي.
- قۇدايىم-اۋ، اقساق شاحماردىڭ با؟ كارى كەمپىردە قايبىر ەس بولسىن. اپىر-اي، باياعىدا تۇلىمى جەلبىرەپ، جىلاماي تاماق ىشپەيتىن قىزى بار ەدى، سول بولما؟
- سونىڭ ءوزىمىن.
- ا-ا، اينالايىن، سۇيرىكتەي بويجەتكەن بوپسىڭ-اۋ سەن دە. زىمىراعان ۋاقىت-اي، كوزدى اشىپ-جۇمعانشا وسىپ تە كەتىپسىڭ. ءوزىڭ كۇيەۋگە ءتيىپ پە ەدىڭ؟
- جوق، ازىرشە تۇرمىسقا شىققان جوقپىن.
- بولماعان ەكەن. ءتيىپ ال، قىز بالانىڭ وڭ جاقتا وتىرا بەرگەنى وبال. قۇدايعا شۇكىر، زامانا تىنىش، جەسىر بوپ، جەر تىرمالاپ قالامىن دەيتىندەي اتىس-شابىس جوق باياعىداي. قولدىڭ سالاسىنداي بالدار تولىپ ءجۇر ەمەس پە وسى ەلدە. اي، - كەمپىردىڭ داۋسى ساڭق ەتە قالدى. ءبىر ەزۋىندە كۇلكى بار. - انا اكەڭ اقي جىندى ەدى، ەل ساعان قۇدا تۇسۋگە سودان قورقىپ جۇرمەسىن، تەگى.
- جوعا، اپا. نەگە قورىقسىن؟ اكەيدىڭ ايعايى كوپ بولعانمەن، ارتىندا ءزىلى جوق قوي. الى ۇلگەرەمىن دە...
- ءاي، قاراعىم-اي، ايەل بولىپ بالا سۇيمەگەن، بوي جىلۋىن بىرەۋگە، بىردەمەگە ارناماعان ايەل سورماڭداي. الگى ايتقانىما رەنجىمە، اكەڭ مەنىڭ كۇيەۋىممەن تۇيدەي قۇرداس ەدى. ەكەۋى ءبىرىن-ءبىرى جاقسى كورىپ، قۇداداي سىيلاستى. ە-ە، نە ايتاتىنى بار، مەنى ءبىر تۇندە الىپ قاشىپ، وسى ەلدى ۋلىعان-شۋلىعان جاساعان. سوندا دا تىزە قوسىپ، قاتار ءجۇرىپ ەدى. اعالارىم قانداي، سايدىڭ تاسىنداي وڭشەڭ ءورىمتال، ۇشەۋى قاتار اتقا قونعاندا، ەل جاعاسىن ۇستاپ، «اپىرىم-اي، كوكبايدىڭ ءۇش ۇلى دا شەتىنەن قاسقىر»، دەر ەدى. سولار كەلىپ جازعاننىڭ ءۇي-ءىشىن قىرىپ كەتە جازداعان...
- اپا، سونان كەيىن شە؟
- كەسىر بوپ كەلمەسەڭ، كەلىن بوپ ەنگەن بوساعانى قايتا اتتاۋ قايدا، ونىڭ ۇستىنە ءوزى سالىمگەردەي جىگىتتىڭ سۇلتانى بولسا، قانەكي. قالدىم. ەكى جىل وتاستىق، قاي قىلىعىمىز جاقپاعانىن قايدام، قۇداي ءبىر شارانا قيمادى. ءبىز دە زامانا ۇنەمى وسىنداي مامىرىستان بوپ تۇرارداي ەشتەڭەگە الاڭداماي جۇرە بەرىپپىز. سودان، سوعىس باستالدى دا كەتتى...
- ءارى قاراي ايتىڭىزشى، اپا.- قىز بۇعان جاقىنداپ وتىردى، ناركەس جانارىندا ۇشقىن بار.
- ە-ە، سالىمگەر سوعىسقا كەتتى. ءۇش ايدان سوڭ «حابارسىز كەتتى» دەگەن سۋىق قاعاز كەلدى. كۇتتىم كۇيەۋىمدى. ال سەنىڭ اكەڭ اياعىنان جارالانىپ، ءبىر جارىم جىلدان كەيىن ەلگە ورالدى...
ۆەلوسيپەدىن زىرىلداتقان ءتامپىش تاناۋ قارا بالا قاستارىنا توقتاي قالىپ:
- ۋف، ارەڭ تاپتىم عوي،- دەدى ەكى يىنىنەن دەم الىپ،- گۇلىماي اپكە، ءسىزدى وقۋ ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى جىلدام كەلسىن دەپ جاتىر. اۋداننان تەكسەرىس كەپتى مەكتەپكە.
- جاقسى، بارا جاتىرمىن. - گۇلىماي ورنىنان كوتەرىلدى.- ال، اپا، ايىپ ەتپەڭىز، اڭگىمەڭىزدى اياقتاپ تىڭداي المادىم. جۇمىس قوي.
- جارايدى، اينالايىن، جىندى كەمپىر باسىمدى قاتىردى-اۋ دەپ سوكپە.
- جوعا، قايتا اياقتاپ تىڭداماعانىما وكىنىپ تۇرمىن. ال، ساۋ بولىڭىز!
- جولىڭ بولسىن، قاراعىم.
ساتىم تىق-تىق باسىپ، ۇزاپ بارا جاتقان قىز سوڭىنان كوزى تالعانشا قارادى. كەۋدەسى ءبىر ىسىپ، ءبىر سۋىنادى... قارتايعاندا كوز جاسىنىڭ بۇلاعى دايىن تۇرا ما، كوزى تالدى ما، جانارى جاساۋراپ كەتتى.
بالا كۇنىندە ءبىر-ەكى كورگەن، ەندى تالاي جىلدان كەيىن كورىپ وتىرعانى جاڭا، ءبىراق جاقىن تۇتىپ ۇلگەرگەن مىنا قىزعا سونشالىق مەيىرى قۇلاعانىنا ءوزى دە تاڭ. سوناۋ... باعزى-باعزىدا سالىمگەردى داپ وسىلاي جاقسى كورگەن، ءدال وسىنداي جۇرەگى انالىق مەيىرگە بالقىپ، جاقسى تىلەكپەن جۇمىسىنا شىعارىپ سالاتىن. ەندىگىسى نە؟ ە-ە، باسە، جۇرەگى ءجىبىپ، قانى ۇيىعانى سودان شىعار. تاعدىرىن تاڭداپ العان ءوزى ەمەس پە، ايتپەسە كوڭىلىنە قۋانىش، وسىنداي قىز، ياكي ۇل وزىندە دە بولۋعا مۇمكىن ەدى-اۋ...
سوعىستان جارالى قايتقان شاحمار ەشكىمگە كوز سالماي، بۇلعاقتاپ كوپ ءجۇردى. ارا-تۇرا ساتىمگە دە كومەكتەسىپ، وتىن-سۋىن قامداپ .بەرەدى. كەي كەشتە مۇنىڭ ۇيىنە باس سۇعىپ، ەرتە تۇسكەن اجىم ايعىزداپ كەتكەن كەڭ ماڭدايى ءجىپسي ءتۇسىپ، قىزىل شايدى سوراپتايدى. سالىمگەر حابارسىز كەتتى دەگەنگە قالىڭ قاۋىم سەنگەنمەن، ەكەۋى سەنگەن ەمەس. بويداق جىگىتتىڭ بۇل قىلىعىنا جۇرت تۇسىنە الماي دال. ەل ىشىندە ءسوز جۇرە باستاعان. قەيبىرەۋلەر سۋىرتپاقتاپ سىر تارتىپ تا كوردى. قيتۇرقىسى جوق، ءبىرتوعا جىگىت:
- اتەڭە نالەت گيتلەر ءيت جەر باسىپ، جۇرتتى قىناداي قىرىپ جاتقاندا، مەن قالاي سايرانداماقپىن، ا؟ جوق، ول بولمايدى،-دەپ شورت كەسكەن.
سوعىس تا ءبىتتى. ەلگە امان ورالعاندار ساۋساقپەن سانارداي. شاحمار تاعى دا ەكى-ۇش جىل ەشكىمگە ءجىپ تاقپاي ءجۇرىپ الدى. كۇندەردىڭ كۇنىندە اۋىلدىڭ قاريالارى، «تاڭداۋىن ايتسىن، بۇلاي بولا بەرسە، ەل ىشىندە وسكەلەڭ بۇلدىرشىندەر بولماسا، سوعىستان كەلمەگەندەردىڭ ورنىن قالاي تولتىرامىز. جوق، ءجۇرۋى جەتتى!»-دەپ شات-شالەكەيلەرى شىقسىن.
... سول ءتۇنى ساتىم جاياۋ شامدى ەرتەرەك ءسوندىرىپ، الاڭسىز جاتىپ قالعان. ۇيقىسى كەلمەي، جاۋىن ۇنىنە قۇلاق ءتۇرىپ، ەلەگىزە ۇاق جاتتى. بىرەۋ تەرەزەنى قاقتى. ءار دىبىسقا ەلەگىزىپ جاتقان سەكەمشىل كەلىنشەكتىڭ جۇرەگى تەرەزە دۇرسىلىنە قوسىلىپ كەتتى. ءىلدىم-جىلدىم كويلەگىن كيدى دە، قولىنا جاياۋ شامدى الىپ، ەسىك اشتى.
شاحمار ەكەن. جەلبەگەيىنەن جاڭبىر سۋى سورا-سورا اعىپ، يىعى سالبىرەيگەن قالپى بوساعاعا سىلق ەتىپ وتىرا كەتتى. كوزدەرى دومبىعىپ تۇر.
«نە بولدى، شاحمار؟ ءتۇسىڭ سۋىك قوي، تەگى».
«ەي، ساتىم، سالىمگەردىڭ شاڭىراعىنا ارىمدى اتتاپ كەلدىم. شالدار ۇيگە جينالىپ، ۇيلەن دەپ قويماي وتىر».
ساتىم كۇلىپ جىبەردى.
«ودان نەگە شوشىدىڭ، شاحمار-اۋ؟ ساعان الدەقاشان ۇيلەنۋ كەرەك ەدى».
«ساتىم، سەن نەگە كۇلەسىڭ؟ ايتقالى وتىرعانىمدى بىلسەڭ عوي...»
«اپىرىم-اي، ۇيلەنۋگە بولا سونشاما كۇيزەلگەنىڭ نە؟ باياعىدا سالىمگەر...»
«توقتاشى، ساتىم. ەسىمدى جيىپ الايىن... ايتام عوي، ايتۋعا كەلدىم... ايتارىم... ماعان ايەل بول. ەشقاشان...»
«نە-ە!؟- ساتىم تەڭسەلىپ كەتىپ، قابىرعاعا سۇيەنىپ قالدى.- نە-ە، كەرەڭ بولعىر قۇلاعىم-اۋ، سەن نە ەستىدىڭ، اعىپ تۇسكىر قوس شىراق، كىمدى كورىپ تۇرسىڭدار؟ ە-ەي، شاحمار، جالعىز دوسىڭنىڭ شاڭىراعى ەمەس پە مىناۋ، قورلاعانىڭ نە سالىمگەردى!؟»
شاحمار ەڭكىلدەپ، سۇيەگى ۇگىلەردەي بوپ جىلادى-اي.
«ساتىم-اۋ، قورلادىم با مەن ونى؟ كۇتپەدىم بە-ە؟ كەلسە، قانەكي، قۋانباس پا ەدىم، جۇرەگىم جارىلا. ءتىرى بولسا ەندىگى كەلمەي مە؟».
«جوق!- ساتىم قۇلاعىن باسا، شىڭعىرىپ جىبەردى. - جوق! سالىمگەر حابارسىز كەتەدى دەپ، كىم ايتتى ساعان، ا؟ ول ءتىرى، ءتىرى-ى! سەنى سىناعالى كەشىگىپ جاتىر ول، ال سەن كەلمەيدى دەگەنگە سەنىپسىڭ. ول كەلەدى. مەن كۇتەم. كەلەدى-ى...».
جاستىقتى قۇشاقتاي جىعىلعان ساتىم سول بويدا سولقىلداپ، تۇنىمەن جىلادى. كەۋدەسى مۇڭ-نالاعا، كۇيىك-شەرگە تولىپ، سۋىرىپ بارادى، وسى مۇڭ ءومىر بويى قىر سوڭىنان قالماسىن پايىمداماعان ەكەن سوندا. ەسىك اۋزىندا تۇرىپ-تۇرىپ، ءجۇزىن جۋعان پورا-پورا جاستى سۇرتۋگە شاماسى كەلمەي، بۇرىلىپ سوڭىنا قاراعان شاحماردى بايقاعان جوق. ەسىك سىقىرلاپ جابىلعان...
جاپىراق تۇستەس جەڭىل ماشينا وتىرعىشقا تۇمسىعىن تىرەي توقتادى. ەكى-ءۇش رەت گۇرىڭ-گۇرىڭ ەتىپ الىپ، موتورىن سوندىرگەندە، كوك ءتۇتىن ساتىمنىڭ وكپەسىن قاۋىپ، كوزدەرىنەن جاس پارلاي، قيقىلداپ ۇزاق جوتەلدى.
- كها، كها... ادىرەم قالعىر-ەي، قىرامىسىڭ ەلدى؟ كها، كها...
- ويباي، اپا، بايقاماي قالدىم.- ماشينادان تۇسكەن ۇزىن بويلى، ورتا جاستان اسىپ كەتكەن قىزىل سارى جىگىت اعاسى ەمپەلەڭدەپ، كەمپىرگە قاراي قولىن الا جۇگىردى.- امان-ساۋ بارمىسىز؟ ءوزىڭىز دە تاپ كولەڭكەگە وتىرىپ اپسىز جايلانىپ.
- اي، ەندى شىجىعان كۇندە وتىرۋىم قالىپ ەدى! و نەسى-ەي... كها... كها...
- تاعى دا قاتىردىڭىز، اپا. ىشكە كىرمەي، نەگە مۇندا وتىرسىز دەگەنىم عوي.
- ونىڭ جابىق تۇر. اۋىلىڭنىڭ سيقى اناۋ، ال وزدەرىڭ داڭعاراداي كەڭسە سالىپسىڭدار. اۋىل كەڭەس دەگەنىن ەلدەن ەرەكشەلەنبەس ەدى باياعىدا...
- اپا-اۋ، بۇل كەڭسە عوي، كەڭسە. كەلىمدى-كەتىمدى كىسىنىڭ كوڭىلىنەن شىعۋى كەرەك تە. جايشا ءجۇرمىسىز؟
- جاي جۇرەتىن جاستان كەتكەلى قاشان. زورمان شىراعىم، مەن وزىڭە كەلىپ ەم. شارۋا بار.
- ە-ە، قولدان كەلگەندى اياماسپىز، كەڭسەگە ءجۇرىڭىز.
- جو-جوق، وسى جەردەن-اق قايتامىن. بىردەڭە سۇرايدى دەپ قورىقپاي-اق قوي. قۇداي ءوزىمنىڭ قۋاتىمنان ايىرماسىن.
- اپا، ەندى...
- جا، جا، سەندەر وسى اۋىلدان سوعىسقا كەتكەندەرگە ەسكەرتكىش اشقالى جاتىر دەي مە؟
- ءيا، ونداي وي بار. وسى كۇز بىتىرسەك دەيمىز. ولاردىڭ الدىندا قارىزدارمىز عوي...
- ابدەن جاقسى بوپتى. قازىر... ساتىم ورنىنان، تۇرىپ، سالا قۇلاش بەلبەۋىن شەشىپ، اراسىنان ءبىر تۇيىنشەك الدى.- ا، مىنە، سولارىڭا مەن ازىن-اۋلاق اقشا قوسسام دەپ ەدىم. ما، مىناۋ سول.
- جوق-جوق، اپا. المايمىن... جوعارىدان نۇسقاۋ بولعان جوق... وكىمەتتىڭ ءوز اقشاسى جەتەدى.
- تايت!- ساتىمنىڭ كوزى ايراندانىپ كەتتى.- تايت! مەن ساعان وكىمەتتىڭ اقشاسى جەتپەيدى دەدىم بە؟ الدە ساعان بەرىپ تۇرمىن با مەن مۇنى؟ و نەسى-ەي ماعان... قولىمنان كەلسە قىرشىننان قيىلعان سالىمگەر مەن ءۇش اعامنىڭ باسىنا بارىپ، كوك تاس ورناتار ەم دە. ەندى نە؟ تىم قۇرىسا، مىنا ەسكەرتكىشتەرىڭە قوسقان ۇلەسىم دەپ ۇق. ال، شىراعىم...- كەمپىردىڭ يەگى دىر-دىر ەتە قالدى.- ال، اجەتتەرىڭە جاراعاي. تىم از، قايتەيىن، بارىم وسى...
جاي باسىپ ۇزاپ بارا جاتقان، ۋاقىتتىڭ ءزىلزالا اۋىرلىعى بۇگىپ كەتكەن كەمپىردىڭ سوڭىنان قاراپ تۇرعان زورماننىڭ جۇرەگى قاقتى. ءبىر اۋىق ماڭدايى قىرتىستانىپ، ويعا شومدى دا، سونان سوڭ تۇيىنشەكتى ەپپەن شەشىپ، ىشىندەگى ءبىر وڭكەي سارىقۇلاقتاردى اسىقپاي ساناپ شىقتى. ەلۋ ءبىر سوم...
«ال، مۇنى نە ىستەيمىن، ا؟ قايدا جۇمساماقپىن؟ ەسكەرتكىشكە بەس مىڭ سوم قارجى بولىنگەن، بءارى ەسەپتەۋلى. نە ىستەيمىن؟»
زورمان ۋىسىنداعى اقشانى قالتاسىنا ۋماجداپ تىعا سالىپ، باپپەن كەڭسەگە كىردى.
تاڭ اتىسى، كۇن باتىسى مي قايناتقان ىستىقتان ۋاقىتتىڭ ءوزى جۇرىسىنەن جاڭىلىپ، شاۋ تارتقانداي كورىنگەنمەن، كوك تورىندە ىڭىرانىپ سۇمبىلە تۋىپ، سۋ سۋىعان شاقتا قاۋىن پىسىگى باستالدى.
جايدىڭ وزىندە ۇيقىدان الاگەۋىمدە تۇرىپ كەتەتىن ساتىم بۇگىن ءتىپتى ەرتە وياندى. جاس كەلگەن سايىن ىڭقىل-سىڭقىلدان كوز اشپايتىن ول بۇگىن قۋناق كوتەرىلگەنىن جاقسىلىققا جورىپ، ىشتەي قۋاندى. سۇيرەتىلىپ ءجۇرىپ، باكۇن-شاكۇن شارۋالارىن قامداپ بولعان سوڭ، بىردەن قاۋىندىققا ەنگەن.
اۋلانىڭ قۋىس-قالتارىسىنداعى شاڭجاعاي بىتكەن سەدىرەڭ قۋراي مەن كەۋرەكتىڭ بويىن ميزام تورلاپتى. ساۋلەگە شاعىلىسىپ، جالت-جۇلت ەتە مىڭ قۇبىلىپ، اۋا تولقىنىمەن ءدىرىل قاعادى. ارقان بويى كوتەرىلىپ ۇلگەرگەن كۇن جۇمساق ساۋلەسىن اياماي توكسە دە، قىزا قويماعان جەر بەتىنەن بوي توڭازىتار سۋىق لەپ ەسەدى.
شۇباتىلىپ جاتقان جاسىل پالەكتەر اياق باستىرتار ەمەس. جىڭىشكە ساباقتارداعى التىن قوڭىراۋداي سارى باس گۇلدەر كويلەگىنىڭ ەتەگى ءتيىپ كەتكەن سايىن ءدىر-ءدىر ەتىپ قالادى. تابيعاتتىڭ سىرى جۇمباق عاجايىبى وسى، بولماسا قاۋىندار ءبىر جازدا ءۇش رەت گۇلدەر مە، ايتسە دە بۇل سوڭعى رەت شەشەك جارۋى. از-از كۇندە سۋىققا ۇرىنىپ، جايناعان قالپى سولماي ما؟ سودان سوڭ بۇل دا...
نەگە ەكەنىن ءوزى دە بىلمەيدى، اسىرەسە بيىلعى جىلى اقيقات كەلەر اجال جايى ءجيى-ءجيى ويىنا ورالىپ ءجۇر.
قاۋىندىقتىڭ اياق جاعىنا تامان، ءوزى دىتتەگەن تۇستا، ەكى پالەكتەن باس العان قوس تۇينەك قاتار جاتىر. قۇس شۇقىماسىن دەپ جاۋىپ قويعان الابوتانىڭ قۋراعان ساباقتارى دا قالپىندا كورىنەدى. ساتىم ءدىر-ءدىر ەتكەن ساۋساعىمەن باسىپ-باسىپ كورىپ، كوڭىلى تولا جۇلىپ الدى. جارىقتىق، ناق پىسكەن، مەزگىلى جەتكەن قاۋىن كۇشكە سالماي-اق ساعاعىنان ۇزىلە قالاتىن تەكتى عوي. ال مىنالار تىسكە سالساڭ ۇرتىڭدى شىرىنعا تولتىرار شىتىرلاقتىڭ ءوزى ەكەنى كامىل.
«وسى دا قاناعات، بۇل قۇرعىرلاردى جەتكىزۋدىڭ ءوزى دە كۇش ەمەس پە؟»
سومكەگە ەكى شىتىرلاقتى، ونىڭ ۇستىنە كەشە كۇندىز ءپىسىرىپ قويعان تابا ناندى ورامالعا وراپ سالعان ساتىم ورتالىقتى بەتكە العانىمەن، قۋ دۇنيەنى قويسايشى، ارتىنا جالتاق-جالتاق قاراۋدا. ءوزىم جوقتا وسى اۋىلدىڭ جۇگىرمەكتەرى قاۋىندىقتى مايقانداپ كەتە مە دەپ قاۋىپ ويلايدى. ۋه، دىتتەگەن جەرىنە جەتتى-اۋ اقىرى. كلۋب الدىنداعى تاس توسەلگەن كەڭ الاڭدا التى-جەتى بوزبالا كۇن سالقىنىن پايدالانىپ، تۇرتىنەكتەپ ءجۇر ەكەن. اق كىرپىشپەن قالانعان ەسكەرتكىشتىڭ نوبايى كورىنىپ تە قالىپتى.
- ەڭبەكتەرىڭ راتتى بولسىن، بالالار!
-راقمەت، اپا!-وزىنە تاياۋ تۇستان كىرپىش العالى ەڭكەيگەن بۇيرا باس بوزبالا اپپاق تىستەرىن كورسەتە كۇلىپ، بويىن تىكتەدى.- بىرگە بولسىن!
- ا-ا، شىراعىم، ەندى بىزگە ەڭبەكتەن قايداعى رات?- كەمپىر دەمىن ىشىنە بۇگىپ، قىق-قىق ەتىپ كۇلدى.- جولداستارىڭدى بەرى شاقىر.
-نەگە، اپا?!
- شاقىر، شاقىر... ءسويتىپ، بۇل ەسكەرتكىش قوي...
- وعان كۇمان جوق. اي، جىگىتتەر، بەرى كەلىڭدەر.
- ە-ەي، اينالايىن، وسى دە. مىنانى ءبولىپ جەگەيسىڭدەر.- ساتىم قارا سومكەنى بوزبالانىڭ قولىنا ۇستاتىپ، ءوزى شەتكە سىرىلا، تەكشەلەپ ۇيىلگەن اعاش ۇستىنە بارىپ وتىردى.
- و-و، مىناۋ قاۋىن عوي. اپا، ءوزىڭىز كەلمەيسىز
- جو-جوق، جەي بەرىڭدەر، قاراقتارىم. ماعان قاراماڭدار.
- ال، جىگىتتەر، وندا جابىلىڭدار!
...مىنە، مىنا جەردە ەسكەرتكىش بوي كوتەرمەك. ءيا،ء وز باسى سالىمگەردىڭ، ءۇش بىردەي اعاسىنىڭ باسىنا بەلگى تۇرعىزا المادى، ول ءۇشىن مۇنى كىم كىنالاماق؟ قولىنان كەلسە، كانە؟ وسى اۋىلدان سامساپ اتتانىپ، «كوكتەرەكتىڭ» توپىراعىن قايتا كورۋگە جازباعان ءجۇز قىرىق ءۇش بوزداقتىڭ باسىنا بارىپ، مازار تۇرعىزعان كىم بار؟ ەندەشە، بۇل كىمنىڭ شىكىراسى، ا؟ جات جەردە تۇرعىزعان مازارىڭ نە، سول شىركىندەردىڭ بەيىتى وسى ەلدە قالقايىپ تۇرسا كوپ پە ەدى؟
- جارىسحان، مىنا كەمپىر كىم?- شيكىل سارى جىگىت سىبىرلاپ سۇرادى.
- بىلمەيمىن. مەن دە سەن سياقتى اۋدانداعى قۇرىلىس مەكەمەسىنەن كەلدىم عوي. - بۇيرا باس جىگىت ويلانىپ قالدى.- مەنىڭشە، مىنا ەسكەرتكىشكە قاتىسى بار سەكىلدى. كورمەيسىڭ بە، كوز الماي وتىر.
- مەيلى، ايتەۋىر، كۇندە ءوستىپ قاۋىن اكەپ تۇرسا عوي...
- كەتشى-ەي،- جارىسحاننىڭ ءجۇزى كۇرەڭىتش كەتتى.- ساعان قارنىڭ تويسا بولدى، وزگەدە ءىسىڭ جوق.
- شارۋام قايسى، اقشام ءجۇرىپ جاتسا، تاماعىم توق بولسا، ەندى نە كەرەك ماعان؟!
- تفۋ! ەر ەكەنىڭدى بىلەيىن، سەن قارتتاردىڭ جانىن ۇق!
- ودان ماعان نە پايدا!؟ ونىڭ ۇستىنە فيلوسوف سەن بارسىڭ عوي، ماعان ناقتى نارسە كەرەك، ال رۋحاني جاعى وزىڭە. حە-حە...- وتىرعاندار دۋ كۇلدى.
قازان مەرەكەسى تايانعان سايىن، قۇرىلىسشىلار دا جانىعا تۇسكەن. ەسكەرتكىش مەرەكەگە دايىن بولماي، جوسپارىمىز جەلگە ۇشا ما دەپ قاۋىپ ويلاعان سوۆحوز باسشىلارى قۇرىلىس باسىنا كەلۋدى جيىلەتتى. ەرتەڭ مەرەكە دەگەن كۇنى زورمان دا كەلىپ جەتكەن. ماشينادان ءتۇسىپ جاتقان ونى كورىپ، تاس بەتىنە قاشاۋمەن ەسىمدەردى جازىپ وتىرعان بۇجىر بەت، جالپاق سارى جىگىت قارسى ءجۇردى.
- اسسالاۋماعالەيكۇم، اعا!
-سالەمەتسىزدەر مە، ال جاعداي نەشىك؟ بۇگىن بىتىرە الاسىڭدار ما؟
- جوق. بىتە المايمىز.
- قالايشا؟ سەن نە ايتىپ تۇرعانىڭدى تۇسىنەمىسىڭ؟ اۋداننان كىسىلەر كەلەدى...
- جالپى ءبىتتى عوي. ءبىراق مارمار تاقتالار جەتپەي قالدى. ون التى كىسىنىڭ فاميلياسى سىيماي تۇر.
- نەگە؟
- ەسىڭىزدە مە، بىر تاقتاعا سوۆحوزدىڭ تاريحىن جازىپ، كەڭسە ماڭدايشاسىنا ىلگەنىمىز.
-ا-ا،- زورمان قولىن سىلكىپ جىبەردى.- جارايدى، وسى قالپىندا تۇرا بەرسىن. ون التى ادامعا كەيىن زاكاز بەرەرمىز. جوعارىداعىلار قۇلاقتانىپ قويعان. قالايدا اشۋىمىز كەرەك.
- مەيلى، شارۋا سىزدەردىكى.
وسى تۇندە ون ءبىر مەترلىك ەسكەرتكىشتىڭ قۇرىلىسى اياقتالىپ، قۇرىلىسشىلار ەسكەرتكىشتىڭ ءون بويىن اق ماتامەن قىمتاپ، ايقىش-ۇيقىش بەلدەۋلەگەن اعاش ساتىلاردى الىپ ۇلگەردى.
مەرەكە جىلداعىدان سالتاناتتى-اق. ءبارىن كيىپ، سىلانىپ شىققان ەل كلۋب الدىنا جيىلدى. ورتاسىندا تاياعىن سۇيرەتكەن ساتىم دە بار.
بارقىت كامزولىنىڭ جەڭىنەن بىرەۋ تارتقانداي بولدى. جالت قاراعان. وزىنە سۇمدىق جاراستىقتى اپپاق كويلەك كيگەن، موينىنا القىزىل شارشى تاققان گۇلىماي ءداپ جانىندا كۇلىمسىرەپ تۇر.
- شارشادىڭىز با، اپا? - قۇپيا ايتقان جانداي سىبىرلاپ سۇرادى.
-ءيا، ەكى تىزەم قاقساپ بارادى.
- ءسال شىداڭىز. قازىر اشىلادى.
اپپاق جايما سىرعىپ ءتۇستى. اپپاق كىرپىشتەن قالانعان ەسكەرتكىش زەڭگىر كوككە بوي سوزىپ تۇر. جەر استىنان شىعىپ، جارىق دۇنيەگە ۇمتىلعان مىلتىق سۇڭگىسى سەكىلدى ەدى. ەندى سالدەن سوڭ قارا جەر قاق ايرىلىپ، وسىدان پالەنباي جىل بۇرىن قازا تاپقان مىلتىق يەسى كۇلىمسىرەپ شىعا كەلەردەي. شىعا كەلىپ: «تۋىسقاندار-اۋ، ءبىزدى ەسەپتەن ەرتەرەك شىعارىپ تاستاعان جوقسىڭدار ما؟» دەۋى مۇمكىن-اۋ... ونداي كۇن قايدا؟!
سۇڭگىنىڭ ءۇش قىرىنا التىندى جازۋلار ويىپ سالىنعان قاپ-قارا ءمارءمار تاقتالار ءىلىنىپتى.
ساتىمنىڭ كوز الدى بوز تۇمان. جاي سىرعىعان اق جايمامەن بىر مەزگىلدە پالەنباي جىلدان جىلاي-جىلاي; سۋالعان قوس جاناردان ءتۇيىر-ءتۇيىر جاس ىتقىپ-ىتقىپ كەتتى. گۇلىمايدىڭ يەگى كەمسەڭدەپ بارادى...
«كەشىرىڭدەر مەنى، قولىمنان كەلگەنى وسى بولدى. وسى-ە...»
- گۇلىماي، انا... جازۋلار نە؟
- سوعىستان قايتپاعانداردىڭ تىزىمى عوي.
- نە دەيسىڭ، ءتىزىم بە؟ سالىمگەردى قايتپايدى دەپ كىم ايتتى؟ باۋىرلارىم كەلمەيدى دەگەن كىم؟ ا-ا..؟
- ؟!
- وقى، شىراعىم! وقى-ى!
اقىرى مۇنىڭ عۇمىر بويعى مۇراتى ورىندالىپ تۇر. ىزىم-قايىم جوعالار ما اتتارى، كەشەگىسىن ۇمىتا باستاعان جۇرت كوزى جوقتاردى جادىنان شىعارىپ، قايبىر كۇنى قاي ۇياعا جۇمىرتقالاعانىن ۇمىتىپ قالار زەركۇلدىڭ تاۋىقتارىنداي جارىمەسكە اينالىپ، مىناۋ اۋىلدان اتتانعان ءجۇز قىرىق ءۇش بوزداق بولماعانداي كۇي كەشەر دەپ قورقاتىن. سالىمگەر مەن قايتپاي قالعان ءۇش اعاسى: تالاسبەك، ماناسبەك، جاراسبەكتىڭ ەسىمدەرى ماڭگىگە ۇمىتىلار دەيتىن...
«ءبىر... ەكى... ءتورت... وتىز جەتى... ەلۋ ۇش... توقسان سەگىز... ءجۇز ءتورت... ءجۇز ون جەتى... ءجۇز جيىرما جەتى... اۋ، قالعاندارى قايدا؟»
- گۇلىماي-اۋ، جارىعىم-اۋ، كوكباي اتىندا ەشكىمدى وقىمادىڭ عوي.
- جوق كورىنەدى.
- تولەنتاي اتىندا شە؟
- جوق، اپا.
- قايتا وقىشى، قايتا وقى! سەن تاستاپ كەتكەن شىعارسىڭ؟
- جارايدى.
«جوق، جوق». داۋىستاپ وقىپ تۇرعان گۇلىمايدىڭ ەرىن ەمەۋرىنىنە قاراپ-اق، ساتىم قۇداي قوسقان قوساعى مەن ءۇش بىردەي اعاسىنىڭ مىنا تىزىمدە جوعىن ۇقتى. «جو-و-ق! تىزىمگە قوس، قوسپا، ەندى ولار جوق. جو-وق! ا-ا... بەكەر... ءبارى بەكەر... بەزىن مىنا ەلدەن... بەزىن... قولىنداعى جارتىكەش ناندى تاۋبە ەتىپ، كوڭىلتوق كۇن كەشكەن، كەشەگىسىن، ءوتىپ تە كەتكەن ەسىل ەرلەردىڭ ەسىمىن ۇمىتىپ ۇلگەرگەن جاداعاي جۇرتتان قاش! قاش! قاش... قاش..!»
«كوكتەرەكتىڭ» باعزى-باعزىدا، جازدىڭ جايما-شۋاق كۇنىندە توڭكەرىلگەن اسپانى قايتا قوزعالىپ بارادى...
- ا-ا، مەنىڭ سالىمگەرىم قايدا؟ ءۇ-ءۇش... ءۇش... اعاتايىم قايدا-ا؟ ا-ا..!
اسپان اۋدارىلدى. سوڭعى رەت اۋ-ۋ-ۋ-دارىلدى...
جاڭابەك شاعاتاي