سارى ارقا - ساقتاردىڭ ساف التىن مەكەنى
سارى ارقا - ەلىمىزدىڭ كونە ءداۋىر ەسكەرتكىشتەرىنە باي ءوڭىر. مۇنى ءداۋىر تاريحىنىڭ دامۋى قالاي جۇرگەندىگىن عالىمدار تاپقان ارحەولوگيالىق قازبالار مەن سول ورايدا جاساعان تۇجىرىمدارى دالەلدەپ بەرە الادى.
ءبىر عانا ەڭ العاش جىلقى قولعا ۇيرەتىلگەن بوتاي تۇراعى مەن بەعازى- داندىباي مادەنيەتىنىڭ الىپ كەسەنەلەرىن ايتساق تا، تالاي قۇندىلىقتارىمىز ايقىندالا تۇسەتىنى داۋسىز. ودان كەيىنگى كەزەڭدە ەرتە تەمىر ءداۋىرى اتانعان ساق ءداۋىرىنىڭ باعا جەتپەس جاۋهارلارى دا سارى ارقا جەرىنىڭ ايبارىن اسقاقتاتا ءتۇسىپ قانا قويماي، بابالار جولى بويىمىزعا رۋح دارىتقانداي اسەر قالدىرادى. ويتكەنى مۇندا باسقا ايماقتارمەن سالىستىرعاندا، ساق زامانىندا بوي كوتەرگەن ايرىقشا قۇرىلىستار كوپتەپ كەزدەسەدى. وسىنداي قۇرىلىستارى بار مادەنيەت ارحەولوگيا تاريحىندا تاسمولا مادەنيەتى (ب. ز. د.7-4 ع ع. ) دەپ اتالعان ەكەن. تاسمولا مادەنيەتىنىڭ نەگىزدەمەسى مەن سيپاتىنىڭ ەرەكشەلىگى وبا ۇيىندىلەرىنەن شىعادى. وسىنداي وبا ۇيىندىسىنەن باستاۋ الىپ، شىعىسقا قاراي تارتىلعان تاس تىزبەكتەر - « مۇرتتى وبالار» دەپ اتالادى.
ءا. ح. مارعۇلان اتىنداعى ارحەولوگيا ينستيتۋتىنىڭ كىشى عىلىمي قىزمەتكەرى د. دۇيسەنبايدىڭ ايتۋىنشا، وبانىڭ ءوزى باتىسىندا ۇلكەن ۇيىندىدەن جانە ونىڭ شىعىسىندا ورنالاسقان كىشكەنتاي ۇيىندىدەن تۇرادى. نەگىزگى وبادا تۇراقتىلىق بويىنشا ارنايى شۇڭقىر قازىلىپ ادام جەرلەنسە، قوسىمشا وباعا جىلقىنىڭ سۇيەكتەرى مەن جەبەنىڭ ۇشتارى، سونداي- اق ادەيى سىندىرىلىپ قويىلعان قىش ىدىستىڭ سىنىقتارى جەر بەتىنە قويىلادى. شىعىسقا قاراي تارتىلىپ، ونىڭ ءار جەرىندە وت جاعىلعان تاس تىزبەكتەر ولگەن ادامنىڭ جانىن كۇنگە جەتكىزەتىن وتتى باسپالداقتار رەتىندە قولدانعان. ال جىلقىنى قۇرباندىق مالى رەتىندە كۇنگە اپاراتىن كولىك دەپ ساناعان. تاس تىزبەكتەرى بار وبالار كەشەنىنىڭ ەلەمەنتتەرىنەن وتتى كۇنگە اتتى نەمەسە ونىڭ بەلگىلى ءبىر مۇشەسىن قۇربان ەتۋ ءداستۇرىنىڭ بولۋى، ۇنەمى « كىرەر اۋزى» شىعىسقا، كۇننىڭ شىعار تۇسىنا باعىتتالىپ سالىناتىن تاس تىزبەكتەر كۇنگە تابىنۋشىلىقتىڭ ەرەكشە بەلگىلەرى ەكەندىگىن بايقاتقانداي. اسىرەسە وتتىڭ قاسيەتى قازاققا دا تاڭسىق بولماعانى بەلگىلى. ۇيگە جاڭا تۇسكەن كەلىننىڭ وتقا ماي قۇيۋى - سوناۋ زامانداردان قالعان راسىمدىك عۇرىپتىڭ سارقىنشاعى.
- تاسمولا مادەنيەتىنىڭ «مۇرتتى» وبالارىنىڭ باستى ەرەكشەلىگى - جەرلەۋ ورنى عانا ەمەس، عۇرىپتىق- تابىنۋ ورنى سيپاتىنداعى قۇرىلىس رەتىندە دە سالىنۋىندا. تاسمولا مادەنيەتىنىڭ ەسكەرتكىشتەرى جەرلەۋ قۇرىلىستارى جانە تاعى باسقا دا جاعىنان التايدىڭ مايەمەر مادەنيەتىمەن ۇقساستىقتارى بار.
التاي مەن سارى ارقانىڭ ءوزارا جاقىن بايلانىسى بارىنا تەك جەرلەۋ ورىندارىنىڭ ۇقساستىقتارى عانا ەمەس، زاتتاي ارتەفاكتىلەر دە ناقتىلاي تۇسەدى. 2003 - جىلى زايسان اۋدانى شىلىكتى القابىنداعى بايگەتوبە وباسىنان تابىلعان التىن بۇيىمدار قاراعاندى وبلىسى قارقارالى اۋدانى ق. امانجولوۆ اۋىلى ماڭىندا ورنالاسقان تالدى-2 قورىمىنان شىققان التىن زاتتارمەن وتە ۇقساس. بۇكىل ەۋرازيا دالاسىندا تارالعان اتاقتى « اڭ ستيلىندە» جاسالعان زاتتار ءبىر تۇتاس دۇنيەتانىمدىق تۇسىنىكتىڭ بولعاندىعىنا قالىپتاسقاندىعىن كورسەتەدى، - دەيدى ءا. ءمارعۇلان اتىنداعى ارحەولوگيا ينستيتۋتىنىڭ كىشى عىلىمي قىزمەتكەرى د. دۇيسەنباي.
تالدى-2 قورىمى - بىرەگەي ارحەولوگيالىق جادىگەرلەردىڭ ساقتالىپ قالۋىمەن ەرەكشەلەنەتىن ءىرى ەسكەرتكىشتەردىڭ ءبىرى. مۇنداعى التىن بۇيىمداردىڭ كوپتىگىن 20 مىڭنان استام التىن زاتتاردىڭ تابىلۋىنان كورۋگە بولادى. ال بۇل - توناۋشىلىقتىڭ ناتيجەسىندە ولجالانعان دۇنيەلەر. تاعى ءبىر عاجابى سول، بۇل ناقتى دەرەك تەك ينەنىڭ كوزىندەي ۇساق زاتتارعا تيەسىلى. ودان بولەك 1800 دەن استام ورتاشا كولەمدەگى قابىرشاقتى التىن مەن 200 دەي سالماقتى التىن زاتتاردىڭ تابىلۋى دا زەرتتەۋشىلەر ءۇشىن وراسان زور قۇندىلىققا اينالىپ وتىر. اڭ ستيلىندە جاسالعان التىن بۇيىمداردىڭ كورىنىستەرى سول داۋىردە ءومىر سۇرگەن بابالارىمىزدىڭ تانىم-تۇسىنىگى، قولونەرى، ەتنوگرافياسى، ءدىني جانە ميفتىك ويلاۋ جۇيەلەرى قانداي بولعاندىعىنان انىق حابار بەرىپ تۇر.
د. دۇيسەنباي، ءا. ح. مارعۇلان اتىنداعى ارحەولوگيا ينستيتۋتىنىڭ كىشى عىلىمي قىزمەتكەرى:
- تالدى-2 التىندارى شىلىكتىدەن تابىلعان زاتتارمەن وتە ۇقساس. ارينە، رەسەيدىڭ تىۆا جەرىنەن تابىلعان ارجان-2 وباسىنىڭ التىن زاتتارىمەن دە انالوگيالىق جاعىنان جاقىنداۋ. ءبىراق شىلىكتى التىندارىنىڭ بىرىنە- ءبىرى جاقىن ەكەندىگىنە ۇقساس بۇيىمدار دالەل بولادى. دەمەك، قازىرگى تاڭدا تەك اكىمشىلىك تەرريتوريا ارقىلى بولىنگەن وسىناۋ ۇلى دالانىڭ عاجايىپ ەسكەرتكىشتەرى الەمگە قازاق جەرىنىڭ تاريحىنىڭ تامىرى تەرەڭگە تارتقان دالا ەكەندىگىن اسپەتتەيدى. بۇل جادىگەرلەر تەك تاريحىمىزدى زەرتتەۋدىڭ باستاۋى عانا، ءالى تالاي تورتكىل دۇنيەنى تاڭعالدىرار تاماشا تۋىندىلار تابىلارى انىق.
اۆتور: ساتجان قاسىمجان ۇلى، شىعىس قازاقستان وبلىسى
« الاش ايناسى». 2013