سافۋان شايمەردەن. «مەنى قالاي ۇيلەندىرمەك بولدى» - اڭگىمە
ءسويتىپ مەنىڭ تۇمەن قالاسىنا كەلگەنىمە دە ءبىراز ۋاقىت بولىپ قالدى. باسىندا قان سورپاسى شىعىپ جاتقان باتىسقا جىبەرمەي، شىعىسقا اتتاندىرعانى نەسى دەپ كۇدىكتەنگەن دە ەدىم. ءبىراق تۇمەندە دە قۋاناتىنداي ەشتەڭە جوق ەكەن.
رەسپۋبليكانىڭ سولتۇستىگىندەگى قازاقتار «تۇمەن»، «تۇمەن» - دەپ اۋزىنان تاستاماۋشى ەدى. ەكى ءسوزىنىڭ بىرىندە «تۇمەنگە كەتىپتى» «تۇمەننەن كەلىپتى»، - دەپ وتىراتىن-دى. سويتكەن تۇمەنى ۇلكەن ءبىر اۋىلداي عانا. قالانىڭ بار بايلىعى سازى مەن قالاعا سۇعىنا كىرگەن قاراعايلى ورمانى. تاس توسەلمەگەن كوشەلەرى اتتىلى اربا وتە المايتىن باتپاق بولىپ جاتسا، كىسى جۇرەتىن جيەكجولدارى ءبىرشاما دۇرىس - قاراعاي تاقتاي توسەلگەن بولىپ كەلەدى ەكەن. دۇرىس دەگەنىم، ارينە، جاي ءسوز. جەردەن قارىس سۇيەم بيىگىرەك ءتۇبىر قازىقتارعا شەگەلەنگەن الگى تاقتايلار ءاماندا كۇتىمدى، كۇندە قاداعالاپ وتىرۋدى قاجەت ەتەتىن بولسا كەرەك.
سوعىس زاردابى ما، الدە قاي كەزدە بولسىن بويىمىزعا ءۇيىر قۇلىقسىزدىق، قۇتسىزدىق پا، شەگەسى بوساعان، پە بولماسا سىنىپ، ءشىرىپ تۇسكەن تاقتايلارمەن ءجۇرۋ وڭايعا تۇسە بەرمەيدى. شەگەسى بوساعان تاقتايلاردىڭ ءبىر باسىن باسساڭ، ەكىنشى باسى سارتىلداپ، قوپاڭداپ كەتەدى. ونداي جەرلەردە قىل كوپىردەن وتكەندەي ەكى قولىڭ ەربەڭدەپ، قالاي قۇلاماۋدىڭ امالىن قاراستىراسىڭ. سىنعان جەرلەرگە اياعىن تىعىپ الىپ جىعىلىپ جاتاتىندار دا تابىلادى. كەيدە سورايعان شەگەلەرگە تابانىن قاداپ الىپ، شويناڭداپ قالاتىندار دا از ەمەس.
مەن مىنە وسى تۇمەن قالاسىندا اسكەر قاتارىندامىن. ءبىراق سولدات بولدىق دەگەنىمىز اتىمىز عانا. ەرتەمەن تۇرىپ، بىرەر ساعات قالا سىرتىندا جۇگىرىپ ويناعانىمىز بولماسا، قالعان ۋاقىتىمىز قارا جۇمىسپەن وتەدى. وسى تۇمەن قالاسىن بۇيىرلەپ اعاتىن مول سۋلى تۋرا وزەنى بار. سول وزەننىڭ ءۇستى اعىزىپ اكەلىنگەن بورەنەلەرگە تولى. سونى جاعاعا شىعارامىز دا ارالايمىز. تاقتاي تىلەمىز. سوعىس كەزىندە قىلشىلداعان جىگىتتەردى قولىنا مىلتىق بەرىپ جاۋعا نەگە جىبەرمەيدى، مىنا تاقتاي تىلدىرگەنى نەسى؟ - دەگەندەرگە كوماندير جاۋابى بىرەۋ-اق: بۇل جۇمىس مايدانعا بارعانمەن تەڭ.
ويتكەنى وسى بورەنەلەردەن سوعىس ۇشاقتارىنىڭ قاڭقاسى جاسالادى. تاقتايلاردى كوبىرەك تىلسەك، ۇشاقتار دە كوبەيەتىن بولادى. ۇشاق كوبەيسە، فاشيستەرگە سوققى دا كۇشەيە تۇسەدى. وسى جاۋاپتى مەدەۋ ەتەمىز دە، بورەنە ارالاۋعا جۇمىلا كىرىسەمىز.
ءوستىپ كۇندەر ءوتىپ جاتتى. مەنىڭ قاسىمدا ءسادۋاقاس دەيتىن ەرەسەك ءبىر جىگىت بار. دالىرەك ايتقاندا ول مەنىڭ قاسىمدا ەمەس، قايتا مەن وسى ءبىر ەڭسەگەي بويلى قايىرىمدى جىگىتتىڭ قاسىندامىن. جاسى دا ۇلكەن، كورگەنى دە كوپ ءسادۋاقاس مەنى سارى اۋىز بالاپان كورەدى دە، قامقورلىعىنا الا جۇرەدى. ساپتا قاتار تۇرامىز. كازارماعا دا بىرگە كەلەمىز. جاتار جەرىمىز دە ىرگەلەس. اسحانادا دا ءبىر ستولدىڭ باسىندا وتىرامىز. ونىڭ ۇستىنە ەلدەن كەلگەن سالەم-ساۋقاتتار دا بولىنبەي ورتاعا تۇسەدى. نەگىزىندە اق كوڭىل، اشىق قول، مەيىرى مول ساكەڭ: قارنىڭ اشىپ قالماسىن، ءىشىپ ال، اياعىڭ توڭىپ قالماسىن، شۇلعاۋىڭدى جايىپ جاتۋدى ۇمىتپا، - دەپ جۇرگەنى ۇنەمى.
ءسادۋاقاستى قانشا ۇلكەن دەسەم دە، ءالى وتىزعا دا كەلمەگەن جىگىت شاعى عوي. ۇيلەنگەنىنە دە كوپ بولماعان. قول بوس كەزدە سول قۇمارى تارقاماي اۋىلدا قالعان جارىن، قىزىعى باسىلماي جورگەكتە قالعان بالاسىن ويلايدى. ىڭىرسىپ ءان سالادى. ايتاتىنى كادۋىلگى - «قاماجاي». ءبىراق وسى كۇنگى قۇلاققا ءسىڭىپ كەتكەن ۇيرەنشىكتى جەڭىل دە شاپشاڭ ايتىلاتىن، جەلىكپە سەزىمگە تولى قاماجاي ەمەس، وزگەشە زارلى، مۇڭعا تولى قاماجاي:
باسىندا قاماجايدىڭ ءبىر تال ۇكى،
ايىرىلىپ قاماجايدان بولدىم كۇلكى.
ايىرىلىپ قاماجايدان جۇرگەنىمدە
كەلەدى قاي جەرىمنەن ويىن-كۇلكى.
احاۋ، حاليلايىم، ءليليلايىم،
قاماجاي، قالدىڭ كەيىن، ساۋلەتايىم.
قولىندا قاماجايدىڭ التىن جۇزىك،
قاماجاي وتىر ما ەكەن كوزىن ءسۇزىپ
كورمەسە جارتى ساعات تۇرا الماۋشى ەد،
اپىراي، كەتەر مە ەكەن كۇدەر ءۇزىپ، كۇدەر ءۇزىپ، - دەگەن جولداردى ءسادۋاقاس ادەمى مايدا داۋسىمەن سونشالىقتى سوزىپ ايتقاندا، جۇرەگىڭدى سۋىرىپ الا جازدايدى. ورىندالماي قالعان ارمان مەن تارقاماي قالعان ىستىق قۇمارلىقتى، گۇلى اشىلماعان جالقىن ماحابباتتىڭ زارى مەن قىرشىن جاستىقتىڭ نەعايبىل بولاشاعىن سەزىنەسىڭ ءسادۋاقاستىڭ قاماجايىنان. ءان ايتىلىپ بولعان سوڭ ءسادۋاقاس كۇرسىنىپ الادى. مەن بولسام، ءتىلىم بايلانىپ كوپكە دەيىن ۇندەي الماي وتىرامىن.
- عاشىقتىڭ دەرتى قيىن دەرت. سەن ءالى جاسسىڭ، بىلە بەرمەيسىڭ عوي،- دەپ قويادى ءسادۋاقاس.
«بىلەم» دەپ مەن تالاسپايمىن. سويتسە دە ەلدە قالعان قارا تورى، كۇلىم كوز ءبىر قىز كوز الدىمدا كولەڭدەي بەرەدى. مەن ونىمەن ءتىپتى اشىلىپ سويلەسكەن دە ەمەسپىن. بىلەتىنىم - كورشى اۋىل ايتۋارداعى قالا دەگەڭنىڭ قىزى. اتى - ساقىش كوشپەلى حالىق سوتىندا حاتشى.
ال مەن بولسام سول سوتتىڭ وسى ءوزىمىزدىڭ اۋىلداعى قازىسىمىن. كوشپەلى سوت ءبىزدىڭ ەلگە ءجيى كەلەدى. مەن ساقىشپەن ءجيى كەزدەسەمىن. وبالى نەشىك، ول مەنىمەن ءجونسىز ازىلدەسىپ تە كورگەن ەمەس. قاراتىپ الايىن، كوڭىلىن تابايىن دەۋدەن دە اۋلاق. سويتسە دە قىزدىڭ اشاڭ دا سۇڭعاق كەلگەن قۇلىن مۇشەسى مەن اتجاقتى مەڭسىز قارا تورى كەيپىندە، الدەقالاي سىعىرايا قاراعانسىعانىمەن ۇنەمى كۇلىمدەپ تۇراتىن مويىل قارا كوزىندە سونداي ءبىر سايتان سۇلۋلىق، تارتىمدىلىق بارىن بايقايمىن. ساقىش ءاماندا ماعان قاراپ وتىرادى. ۇياتسىزدىق تانىتىپ تەسىلە، ءولىپ-ءوشىپ قارامايدى. ەلەۋسىز وتىرىپ، ۇرلانا قارايدى. سوندايدا مەن ءبىر ءتۇرلى، قىزىق ءبىر كۇيگە تۇسەمىن: قىز كوڭىلىنىڭ حوشىن سەزىنىپ ماقتانامىن عوي دەيمىن. سونىمەن قاتار بىرەۋ-مىرەۋ سەزىپ قالىپ، كەلەكە ەتىپ جۇرمەس پە ەكەن دەپ قىپىلداپ، قولايسىزداناتىن دا ءتۇرىم بار. دەگەنمەن يبالى قىز سەزىمى قايتسە دە تەرەڭدە. كوڭىلىندە نە بارىن باسقالار تۇگىل مەنىڭ وزىمە دە سەزدىرتپەۋگە تىرىسادى. ونى وقتا-تەكتە مەن قاراپ قالعانىمدا كوزىن اۋدارىپ اكەتەتىنىنەن، ءسويتىپ ەشتەڭەنى بىلمەگەنسي قالاتىنىنان بايقايمىن. ەكەۋ ارا جان بىلمەيتىن سىرىمىزدىڭ بارى دا، جايى دە وسى.
مىنە، ەندى تۇمەن قالاسىندا ارميا قاتارىندا ءجۇرىپ، ءسادۋاقاس ءوز سەمياسىن ساعىنىپ، ءىشقۇسا بولسا، مەن ەلدەن بولەك ساقىشتى ويلاپ اۋرەلەنەمىن. كۇن ارالاتىپ قۇلاش-قۇلاش حات جازام. ول حاتتارىم ءداستۇرلى سالەم حاتتان كورى الدە ءبىر ءپالساپالىق تراكتاتتارعا كوبىرەك ۇقساپ كەتە مە قالاي. تۇمەننىڭ قاراعاي ورمانىن، تۋرا وزەنىنىڭ ارنالى اعىسىن سۋرەتتەيتىن بولسام كەرەك. ماحاببات جايلى، جاستىق، كارىلىك جايلى، ءومىردىڭ ءوتىپ كەتەتىندىگى جايلى تۇيىندەۋلەرىم وزىمشە ءبىر جاڭا دۇنيە.
مەن اشقان كەرەمەت جاڭالىق اي، كۇن، اسپان دا، دۇلەي بوران مەن قارا نوسەر جاڭبىر دا، ەسكەن جەل، جىمىڭداعان جۇلدىزدار دا ءسوز بولىپ جاتادى. بورەنە ارالاپ جۇرسەم دە، جوق نارسەدەن رومانتيكا ىزدەيمىن. جوق جەردە تابىلاتىن سول رومانتيكالىق وقيعالاردىڭ باس قاهارمانى، ارينە، ءوزىم بولىپ كورىنبەكپىن عوي. وبالى نەشىك، ساقىش حات ارالاتىپ بولسا دا جاۋاپ بەرۋدەن جالىقپايدى.
- جازعاندارىڭىزدىڭ ءبارىن بىردەي تۇسىنە بەرمەيمىن. سوندا دا حاتىڭىز كەلگەندە قۋانىپ قالام،- دەپ باستايدى دا، اۋىل-ءۇي جايىن، ارمياعا كىمدەردىڭ كەتىپ، كىمدەردىڭ جارالانىپ قايتىپ كەلگەنىن تاپتىشتەپ جازادى. مەن ءوز حاتىمدا جالعان رومانتيكا قۋالاپ جەرگە تۇسپەي قويسام، ساقىش ءوز حاتىندا «سىزدەن» ءارى اسا المايدى. ايتەۋىر، داتكە قۋات، جانعا مەدەتى - «حات كۇتەمىن» - دەيتىن سوڭعى ءسوزى. ءتىپتى تاعى ءبىر كەزەكتى جاۋابىندا «زاۋدە دەمالىس الىپ، ەلگە كەلە قالساڭىز، حابارلاسارسىز» دەپ تە جازىپتى. وسى ءسوزى بىلگەندەي بولىپ شىقتى. مەن تامىز ايىنىڭ ورتا كەزىندە تارتىپتىلىگىم، ەلگەزەكتىگىم، جۇمىستى جاقسى ىستەگەنىم ءۇشىن جيىرما كۇنگە دەمالىس الىپ تۋعان اۋىلىما كەلدىم.
* * *
قۋانىشتىڭ ۇلكەنى مەنىڭ جاقىن اعالارىم - نۇرقان مەن قاري اسكەردەن ورالىپتى. ەكەۋى دە جارالى. ءبىرجولا بوساپ كەلگەن. نۇرقان دا، قاري دا سوعىستان بۇرىن اۋداندىق كولەمدە جاقسى-جاقسى قىزمەت اتقارعان، اعايىن اراسىندا سونداي سىيىمدى، ەلگە اسا بەدەلدى جىگىتتەر. اسىرەسە قاريدىڭ ءجونى بولەك. سىرت كوزگە ادۋىنداۋ كورىنگەنىمەن، قاري وزگەنىڭ قىبىن تابا بىلەدى. سويتە تۇرا كىمدى بولسىن ءوز دەگەنىنە كوندىرمەي قويمايدى. ۇرىسپايدى، بالاعاتتامايدى. ءبىراق، قوراسان داعى قالعان قياپاتتى كەلبەتىن تىكتەپ، كوك ساقينالى قوڭىر كوزىن تۋرا قاداپ وكتەمدەۋ سويلەگەندە: «جوق، ونىڭ بولمايدى»، - دەپ ءبىر ادام قارسى كەلە المايتىن-دى.ء بىر سوزبەن ايتقاندا، قاري اسا بەتتى جىگىت. نۇرقان دا ودان كەم تۇسپەيدى. ءبىراق ول وكتەم سويلەمەيدى. جۇقالاپ سويلەيدى. ءىلىپ-قاقپا ازىلگە شەبەر.
مەنىڭ تاعى ءبىر اعام بار. ارىقشا كەلگەن، ۇزىن بويلى ادەمى جىگىت - مىرزاحمەت. مىرزاعاڭنىڭ قولى جۇمساق. سوعان وراي ءوزى دە، ءسوزى دە جۇمساق. شەشەن سويلەيدى. ءبىراق الدەكىمدى قاعىتىپ، الدەكىمگە تيە سويلەگەنىن كورگەن ەمەن. ءوزى سونداي قايىرىمدى. ەلدە قوعام، اعايىن اراسىنداعى كيكىلجىڭ بىردەمەلەر بولسا، سونىڭ تىگىسىن جاتقىزىپ، جاماپ-جاسقاپ جۇرگەنى. ەشكىمگە بولماسىن دەمەيتىن كەڭدىگى تاعى بار. سول سەبەپتى مىرزاعاڭنىڭ قاريدان دا، نۇرقاننان دا ءجونى بولەك. قاري مەن نۇرقاندى جۇرت ىعىسىڭقىراعاندىقتان سىيلاسا، مىرزاحمەتتى شىن سىيلايدى.
مىنە مەن ۇيگە كەلىپ تۇسكەنىمدە وسى اعالارىم قارسى الدى. باياعى ءبىر بولمەلى اعاش ءۇي. ءۇي ءىشى جۇدەۋ. اكەم بايعۇس مەن ەس بىلگەلى كولحوزدىڭ قارا تابان ەڭبەكقور تورىسى. وگەي شەشەم بەيىس تە سونداي مومىن بەينەتقوردىڭ ءبىرى. قايدا جۇمساسا دا قاقپايدى. بارا بەرەدى. ىستە دەگەندى ىستەي بەرەدى. ءبىراق ول كەزدەگى اۋىلدا تابىس جوق. التى اي جاز، التى اي قىس بالىق كوزدەنىپ دامىل، تىنىم تاپپاي جۇمىس ىستەپ جۇرسە دە، تاپقاندارى كەي جىلدارى تاماعىمىزعا دا جەتپەي قالادى. ءۇي-ءىشىنىڭ قوڭ-تورعايلىعى دا سودان. توسەك-ورىن، توسەنىش، كيىم-كەشەك بارىنەن دە كونەلىك، جۇتاڭدىق سەزىلەدى. ءبىراق ءۇي جۇتاڭدىعىن ەلەپ جاتقان ەشكىم جوق. ايتەۋىر، اكەمنىڭ الدىنا سالعان ءبىردى-ەكىلى قوي-ەشكىسى بار. سونىڭ ءبىرى كوتەرە ۇرىلىپ قازانعا تۇسكەن. ءبىزدىڭ ءۇي مارە-سارە توي.
ءدام ۇستىندە اڭگىمەنى قاري باستادى.
- شاكە، وسى سەنىڭ نە ويلاعانىڭ بار؟- دەپ ول مول دەنەسىمەن مەنىڭ اكەمە بۇرىلدى.
- نەنى ايتاسىڭ؟
- بالاڭ بولسا، دەمالىسقا كەلىپ جاتىر. ءۇي جۇمىسى ءالى كۇنگە، انە جاسى كەلىپ قالعان بەيىستىڭ موينىندا. كەلىن ءتۇسىرۋ كەرەك.
- ە، دالادا جاتقان بىرەۋ بار ما ەكەن؟
- دالادا جاتپاسا دا تابامىز، - دەپ قاري ەندى نۇرقان مەن مىرزاحمەتكە قارادى.
ولار قوستاعانداي بولدى. مەنىڭ جۇرەگىم لۇپ ەتە ءتۇستى. البىرت شاقتىڭ ءبىر ءمىنى - نامىسقويلىعى، جوق نارسەدەن ۇيالىپ، قىسىلىپ جۇرەتىندىگى مە دەيمىن. العاشقى وي: مىنانداي جۇدەۋ تۇراتىن ۇيگە مەنسىنىپ قانداي كەلىن تۇسپەكشى؟
- ۋاقىتى تىعىز ەمەس پە بالانىڭ؟ - دەپ اكەم قارسىلىق بىلدىرگەندەي بولدى.
- تۇك تە تىعىز ەمەس. اسكەري كوميسارياتقا بارىپ تاعى ءبىر ون بەس كۇن قوستىرىپ الامىز، - دەپ نۇرقان مىرزاعاڭا بۇرىلدى
- تاشەنگە حابار سالۋ كەرەك.
تاشەن مىرزاعاڭنىڭ دوسى. وسى اۋداندا پروكۋرور. اسا بەدەلدى جىگىت. ول كىرىسسە، قاي ءىستىڭ بولسا دا تىنارىنا سەنە بەرۋگە بولادى.
مەنىڭ قىزىعىمدى قىزىقتاعىسى كەلدى مە، ايتەۋىر، مىرزاعاڭ دا قارسى ەمەس.
- نەسى بار، بارامىز تاشەنگە، ىستەتتىرەمىز وعان.
- دايىندىق جاعى... - دەپ كەلە جاتىر ەدىم، قاري كيىپ كەتتى.
- ءوي، نە دايىندىق كەرەك ساعان؟ شاكەڭ تاعى ءبىر قويىن سويادى دا اعايىن-تۋعانداردىڭ باسىن قوسادى. باتاسىن الادى. انە، دايىندىق دەگەن سول.
- توسەك-ورىن، ءۇي-جايى...
قاري ەجىرەيە قارادى:
- ءوي، سەن دە ءبىر ايتپايتىندى ايتادى ەكەنسىڭ. ايەل ۇيىڭە كەلمەيدى، ساعان كەلەدى. «ەردى كەبەنەك ىشىندە تانى» دەگەن اتام قازاق.
- وتىرىك ەمەس، - دەپ اكەم قۇپتاي سويلەدى. - ەردى كەبەنەك ىشىندە تانى دەگەن ماقالدىڭ بارى راس.
سوزگە نۇرقان ارالاستى.
- باس ەكەۋ بولماي، مال ەكەۋ بولمايدى. قايتا وسى ءۇيدى تۇزەپ، تارتىپكە كەلتىرەتىن سول كەلىننىڭ ءوزى بولادى. تىلەۋىڭدى تىلەپ، ورنىڭدى كۇتەدى. ءارى بەيىس جەڭگەمىزگە قولقاناتتىعى تاعى بار.
مىنا اڭگىمەدەن كەيىن مەن ويلانىپ قالدىم. شىنىندا دا، ايەل الۋدىڭ نە قيىندىعى بولۋشى ەدى، ءتايىرى. شاپقىلاپ بارىپ، شاپقىلاپ الىپ قايتاسىڭ دا. ەڭ باستىسى، ۇناتا، سۇيە بىلۋىندە عوي. ءيا، سولاي. سەنى جوقتاتپايدى. ورنىڭدى باسادى. شەشەم وگەي بولسا دا، مىنەزگە باي، بايسالدى مومىن كىسى. بەتىنەن قاقپايدى. سول سەبەپتى مەنىڭ بولاشاق ايەلىمە ءوز ۇيىندە وتىردى نە، ءبىزدىڭ ۇيدە وتىردى نە، ءبارىبىر ەمەس پە.
مەن وسىلاي تولعاندىم. ۇندەمەي وتىرعانىمدى كەلىسكەندىگى دەپ ءتۇيدى مە، ايتەۋىر، اعالارىم «انا اۋىلدا انانىڭ قىزى، مىنا اۋىلدا مىنانىڭ قىزى» - دەپ اۋىزعا ىلىگىپ جۇرگەن قىزداردى تۇگەندەي باستادى. قىزىق، ءبىرىنىڭ اكەسى جاقسى بولسا، شەشەسى جامان، ەكىنشىسىنىڭ كەسكىنى ادەمى بولسا دا، اياعى قيسىق، ءۇشىنشىسىنىڭ اقىلى مول بولسا دا، ءوڭسىز، ايتەۋىر، اعالارىم ءبىر-بىرىمەن كەلىسە الماي كوپ وتىردى. ءبىر كەزدە مىنەزگە سىنىق، كىسى كوڭىلىن اۋلاۋعا جۇيرىك مىرزاعاڭ:
- انانى ايتىپ، مىنانى ايتىپ شاتاسىپ وتىرمىز مانادان بەرى بالانىڭ ءوز كوزدەگەنى دە بولۋى مۇمكىن عوي، - دەپ ماعان قارادى. قارەكەڭ مەن نۇرەكەڭ دە «ال، ءيا؟» دەگەندەي سۇرانا وتىرىپ قالدى.
نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، مەن وسى ساتتە التى الاسى، بەس بەرەسى جوق كۇلىمكوز ساقىشتى ەسىمە الدىم. جۇمساق مايدا داۋسىمەن:
«انادا حات جازىپ، ەلگە كەلسەڭ حابارلاس دەپ ەدىم عوي. كەلە كور!» - دەپ تۇرعانداي، وسى داۋىستىڭ انىقتىعى سونداي، ءتىپتى «كوزدەگەنىم بار. ول قاليدىڭ قىزى - ساقىش!» دەپ تە قالا جازدادىم.
- مىناۋ كۇمىلجي بەرەدى. سوعان قاراعاندا، كوزدەگەنى بار بولعانى عوي،- دەدى قاري.
- بار بولسا ايت، قىسىلما. ويلاعانىمىز سەنىڭ قامىڭ، - دەدى مىرزاعاڭ.
- اتاساڭ بولدى، جەردىڭ تۇبىنەن بولسا دا سۋىرىپ الامىز،- دەپ قويدى نۇرقان اعام.
مانادان بەرى قازان-وشاق جاعىندا كۇيبەڭدەپ جۇرگەن اپام بايعۇس اڭگىمەگە قۇلاق تۇردى بىلەم، بەرى جاقىندادى. ءوڭى نۇرلانىپ، ماعان ءالسىن-ءالى قاراي بەرەدى. ءۇي شارۋاشىلىعى ءبىر ءوزىنىڭ موينىندا ەتەك باستى كۇيبەڭمەن كۇنى ءوتىپ كەلە جاتقانىن، جالعىزىلىكتى ەكەنىن بىلاي قويعاندا، كەلىن ءتۇسىرۋ وعان تاڭسىق سەكىلدى. ويتكەنى، مەن وسى ۇيدەگى ءۇش ۇلدىڭ ۇلكەنىمىن. شىلدەحانا دەمەسەڭ، كەلىن ءتۇسىرۋ، قىز ۇزاتۋ قىزىقتارى بۇل ۇيدە بۇرىن بولىپ كورگەن ەمەس. سول سەبەپتى اعالارىمنىڭ مىنا قارەكەتى اپاما ءبىر ءتۇرلى قىزىق كورىنە مە قالاي. شەشەمنىڭ اڭگىمەگە كوڭىل اۋدارعانى اسەر سالدى ما:
- ال، بەيىس، سەن نە دەيسىڭ؟ - دەپ سۇرادى مىرزاعاڭ ەجەلگى جۇرت كوڭىلىن اۋلاعىش مىنەزىنە باعىپ.
شەشەم كوپ سويلەمەيتىن كىسى.
- قىزى بار بولسا السىن، - دەپ كۇڭك ەتتى ماعان جىميا قاراپ.
شەشە ءسوزى قامشى بولدى ما، نەمەنە، مەن:
- بار، - دەپ سالدىم.
- ال ونىڭ كىم؟ - دەدى جۇتىنىپ وتىرعان اعالارىم.
- مىنا كورشى اۋىلداعى قاليدىڭ قىزى...
اعالارىم شۋ ەتە ءتۇستى:
- ساقىش پا؟ ويباي-اۋ، نەعىپ ەسىمىزگە كەلمەگەن مانادان بەرى!
- كورگەندى جەردەن شىققان يبالى بالا.
- اكەسى قالي ەل كىسىسى.
سوزگە اكەم ارالاستى.
- ءا، قاليدىڭ قىزى بولسا، تەرىس ەمەس.
ءۇش اعام جانىپ سالا بەردى.
- ال، قاري، سەن كولحوز باستىعىنا بارىپ، ارباسىمەن قوس كوگىن سۇراپ ال.
- ال، مىرزاحمەت، سەن تاشەنگە تەلەفون سوق. بۇگىن كەشكە وسىندا جەتتىك. ەرتەڭگى ساپاردى ايت. بىرگە باراتىنىن ءتۇسىندىر.
مەن كوكەيكەستى سىرىمدى ايتۋىن ايتسام دا، جۇرەگىمدى توقتاتا المايمىن.
- قىزىم بار دەگەندە بايلاسقان ۋادەمىز بولعان ەمەس ەدى...
قاري كيىپ كەتتى:
- سەن حات جازدىڭ با؟
- جازىپ ەدىم...
- ول جاۋاپ قايتاردى ما؟
- قايتارىپ جۇرەتىن ەدى...- دەيمىن سەنىمسىزدەۋ تۇرمەن.
- ەندەشە نەمەنەگە بىلجىراپ وتىرسىڭ؟ كولحوز پرەدسەداتەلىنىڭ ايتۋلى قوس كوگىن الامىز با، الامىز. اۋداننىڭ ماڭداي الدى قىزمەتكەرى پروكۋرور تاشەندى شاقىرامىز با، شاقىرامىز. مەن كىم، نۇرقان، مىرزاحمەت كىم؟ بىلە مە ءبىزدى ول ەلدەگىلەر؟ بىلەدى. سىيلاي ما ءبىزدى؟ سىيلايدى. ولاي بولسا، ءسوز قىسقا.
اعا ءسوزى بۇلتارتپايدى. سونداي دالەلدى. شىكىندا دا مەنىكى نە بىلجىراۋ وسى؟ بەتىنە جان كەلمەيتىن ءۇش اعا بولسا، ول ول ما، ولاردىڭ اۋداندا پىلدەي پروكۋرور دوسى بولسا، مەن كىمنەن كەممىن؟ ەشكىمنەن دە كەم ەمەسپىن. كۇرىش ارقاسىندا كۇرمەك سۋ ىشەدى دەگەن ەمەس پە. اتىم بەلگىسىز، تىندىرعانىم جوق بولسا دا مىناداي جولبارىس اعالارىمنىڭ ارقاسىندا قايتىپ وسال بولماقپىن. وسىنداي اعالار كانە كىمدە بار؟ ەشكىمدە دە جوق. ولاي بولسا نەمەنەگە تايساقتايمىن. نەمەنەدەن قورقامىن. ەل ىشىندە بەدەلدى، اتى ايماققا كەتكەن اعالارىمدى الىپ بارسام، اكەسىندە نە ەس قالماق؟ ساقىشتىڭ ءوزى قايتىپ كونبەيدى؟ مۇمكىن ەمەس كونبەۋى. نار تاۋەكەل...
سونىمەن اعالارىمنىڭ دەگەنى بولدى. كولحوز باستىعىنىڭ جەلدەن جۇيرىك قوس كوگى ادەمى كوك ارباعا جەگىلدى. اۋداننان پروكۋرور تاشەن شاقىرىلدى.
كەلەسى كۇننىڭ تامىلجىپ تۇرعان ەرتەڭىندە مەنىڭ ءتورت اعام قاري، نۇرقان، تاشەن، مىرزاحمەت بولىپ قوراپتىڭ تورىنە، ال مەن - بولاشاق كۇيەۋ بالا قوراپتىڭ الدىڭعى قۇيرىق باسپايىنا وتىرىپ الىپ، بولاشاق كەلىنشەگىمنىڭ اۋىلىنا قاراي قارا جولدىڭ شاڭداعىن بۇرقىراتىپ جوسىلتا جونەلدىك-اي كەلىپ...
* * *
ساقىش تۇراتىن اۋىل جان-جاعى قالىڭ اعاش وسكەن ىقتاسىن الاڭعا ۇزىننان-ۇزاق ءبىر كوشە بولىپ ورنالاسقان شاعىن عانا كولحوز بولاتىن. اۋىزدىعىمەن الىسقان ەكى كوكتى قۇيعىتىپ، ابالاپ شىققان يتتەردى شۋلاتىپ، ەسىك-تەرەزەلەردەن قاراعان اۋىل ادامدارىن تاڭ-تاماشا قالدىرىپ، قالىڭدىق ءۇيىنىڭ الدىندا كەلىپ ءبىر-اق توقتادىق.
ۇيدەن جۇگىرىپ ءبىر بالا، سودان كەيىن جاسامىس ءبىر ايەل شىقتى. زادى مەنىڭ بولاشاق قايىن ەنەم وسى كىسى بولسا كەرەك.
- قالي اقساقال ۇيدە مە؟
- ۇيدە. تۇسىڭىزدەر.
قاري كيلىگە سويلەدى.
- تۇسپە دەسەڭىز دە تۇسەمىز. ويتكەنى ات باسىن ادەيى وسى ۇيگە تىرەيمىز دەپ شىققانبىز ءاۋ باستا.
ايەل بىردەمەنى سەزدى مە، اشىلىپ ەشتەڭە دەمەدى. مەنىڭ ويىم ساقىشتا. ۇيدە مە ەكەن؟ الدە باسقا جاقتا ءجۇر مە ەكەن؟ سويتكەنشە بولمادى، مەنىڭ بولاشاق قالىڭدىعىم شەشەسىنىڭ سىرت جاعىنان موينىن سوزىپ، سىعالاي ءبىر قارادى دا، ءبىزدى كورىپ جوق بولىپ كەتتى. الدە اعالارىمنان، الدە مەنەن زارەسى ۇشتى ما، ايتەۋىر، امانداسۋعا دا شاماسى كەلمەدى.
- قىز دەگەن زالىم كەلەدى، جايشىلىقتا جايدارى قارسى الۋشى ەدى، ءبىر پالەنى سەزگەن بولۋى كەرەك، جىمىپ وتىردى عوي، - دەپ قويدى نۇرەكەڭ.
- جىمىپ قايدا بارار دەيسىڭ، باسىنا نوقتا تۇسەر الدىنداعى سوڭعى بۇلقىنىسى دا، - دەپ پروكۋرور تاشەن سەندىرە ايتتى.
قالەكەڭ سول كەزدە جاسى الپىسقا كەلىپ قالعان شوقشا ساقالدى، كىشكەنە بويلى، ارىق تا، ادەمى كەلىستى كىسى. داعدىلى از سويلەپ، كوپ تىڭدايتىن سابىرلى قالپى ءبىزدى سىپايى قارسى الدى.
- ە، بالالار، جوعارى شىعىڭدار. ءوي، قاتىن، قايداسىڭ، تورگە كورپە سال.
ءوز كوڭىلىن پاتشاعا دا بەرمەيتىن مەنىڭ اعالارىم باپپەن باسىپ، تورگە شىعىپ، ىرگەگە تاستالعان مامىق جاستىقتارعا شالقايا وتىرىستى. سولاردىڭ تومەنگى جاعىنان وسى ءۇيدىڭ بەس مينۋتتان كەيىن كۇيەۋ بالاسى بولىپ كەتەيىن دەپ تۇرعان مىنا مەن جايعاستىم.
قاليدىڭ ءۇيى قوناق تۇسەتىن بەرەكەلى ءۇي ەكەنىن بۇرىننان بىلەتىنمىن. سودان با، ايتەۋىر، قورا ىشىندە بولاشاق قايىنبيكە، قايىن جەڭگە، بالدىزدارىم كوبەيىپ كەتتى.
الگىندەي بولماي وت جاعىلدى. الگىندەي بولماي قوي سويىلىپ، قازان كوتەرىلدى. قاباق قاعىستا باۋىرساق پىسىرىلىپ، سارى ماي مەن كۇجىلدەپ سارى ساماۋىرىن كەلدى الدىمىزعا. وسىنىڭ ءبارى قالەكەڭنىڭ سىرتقا ءبىر-ەكى رەت قانا شىعىپ كەلگەنىنىڭ ناتيجەسى.
ءوزىمىز وڭاشا قالعان ءبىر رەتتە:
- ءىنى، اعالارىڭنىڭ كىم ەكەنىن كور ەندى. ءبىزدىڭ ەكپىننىڭ تاۋ شايقالتىپ، اعاشتاردى تامىرىمەن قوپارىپ كەتە الاتىنىن بايقاپ قوي، - دەپ اعالارىم ماعان قاراپ جىمىڭ-جىمىڭ ەتتى.
سونىمەن شاي ءىشىلدى. ەت جەلىندى. سودان كەيىن اعالارىم كەلگەن شارۋاسىنا كىرىستى. الدىن الا كەلىسىم بويىنشا ءسوزدى ماعان باسقا اعالارىمنان كورى ەت جاقىن مىرزاعاڭ باستادى:
- قالەكە، - دەدى مىرزاعاڭ قازديا تىك وتىرىپ، شيراق داۋىسىمەن.- مەن ىرگەدەن كوتەرىلگەن قارا بۇلتپىن. بابىمدى تاپپاساڭ ءۇي-ورمانىڭا تۇنەرىپ، ءتۇيىلىپ كەلىپ قارا نوسەر بولىپ توگىپ كەتەم. قارا داۋىل بولىپ كەلەم دە سوعىپ كەتەم.
مىرزاعاڭ ءسوزىن قاري ءىلىپ الا جونەلدى.
- مەن قارا بۇركىتپىن، وسى جاقتا ورمان تاۋدىڭ قىزىل تۇلكىسى ءجۇر. ءىلىپ تۇسۋگە ءشۇيىلىپ كەلەم. مىنا وتىرعان تاشەن قىنىنان سۋىرىلعان جالاڭ قىلىش، كەسىپ تۇسەدى. انا وتىرعان نۇرقان بەساتار، نىساناعا ىلىككەندى جىبەرمەيدى.
- حوش؟ - دەپ قويدى اسپانعا شارىقتاپ كەتكەن اعالارىمنىڭ نەنى مەڭزەپ وتىرعانىن بىردەن اڭعارعان قالي. قۇلاعىم سىزدەردە.
ەندىگى ءسوزدى نۇرقان قاقپاقىلدادى:
- ءبىزدى قارا بۇلت، قارا نوسەر، قارا بۇركىت ەتىپ، الماس قىلىش، بەساتار مىلتىققا ايلاندىرىپ جىبەرىپ وتىرعان مىنا بالا، - دەپ نۇرەكەڭ مەنى كورسەتىپ، جەرگە ءتۇستى.
- ال، ءيا؟...
قۇداي جازسا، قۇدا بولماقپىز. سىزدە ءمولدىرىپ تۋرعان قىز بالا، بىزدە جۇتىنىپ تۇرعان ۇل بالا بار. تابىستىرامىز ەكەۋىن.
مونتانى قالي:
- بالالاردىڭ كەلىسىمى بار ما ەدى؟ - دەپ ماعان قارادى.
مەن «بار ەدى»،- دەۋگە دە، نە «جوق» دەۋگە دە باتىلىم بارماي كۇمىلجىڭكىرەي بەرىپ ەدىم. قارەكەڭ ءىلىپ اكەتتى.
- بار بولعاندا قانداي!
- ە، بالالاردىڭ كەلىسىمدەرى بولسا، وندا نە دەپ قارسى بولامىز،- دەپ قالەكەڭ بىردەن ءتۇستى دە، ەسىك جاققا داۋىستادى.
- ءاي، قايسىسىڭ بارسىڭدار، الگى بالانى شاقىرىڭدارشى.
ماعان ىرگەلەس وتىرعان مىرزاعاڭ: «دالاعا شىعىپ، ءوزىڭ سويلەسىپ الساڭشى قىزبەنەن» دەن كۇڭك ەتتى.
مەن ەلەۋسىز سىرتقا بەتتەدىم. ساقىشىم تەگى تىعىلىپ قالعان با، ءسۇت پىسىرىم ۋاقىتتا شەتكى ءبىر ۇيدەن تابىلدى. بۇرىنعى مەن كورگەننەن دە قۇلپىرىپ، سۇلۋلانىپ كەتكەن سەكىلدى. مەن قول بەردىم دە، وڭاشالاۋ جەرگە ءجۇر دەگەندەي ىڭعاي تانىتتىم. ۇلكەن-كىشى، بالا-شاعا تاڭىرقاپ قىزىقتاعان كوپ كوزدەر ءبىزدى قورا اينالدىرىپ سالدى.
- ءيا، جاي جۇرسىڭدەر مە؟ - دەپ سۇرادى ساقىش، وڭاشا شىققان سوڭ. كوزى كۇلىمدەمەيدى. ءوڭى سالقىن.
- جاي ءجۇرۋشى مە ەدىك. شارۋامىز بار.
ساقىشتىڭ كوزى كۇلىمدەي قالدى.
- ەندەشە سول شارۋالارىڭدى تىندىرمايسىڭدار ما؟ مەنىمەن ۋاقىتتى بوسقا وتكىزىپ قايتەسىز؟
- شارۋامىز سىزدە بولىپ تۇر عوي، ساقىش.
ساقىشش تۇسىنبەگەنسىدى.
- ءيا، مەن دە شارۋا شەشە الاتىن بولىپ پا ەكەم؟
- ارينە، شارۋامىزدىڭ شەشىلەر، شەشىلمەس كىلتى وزىڭىزدە. اسكەردە ەمەس پە ەدىڭىز. ءبىرجولا كەلدىڭىز بە؟
- كەلدىك قوي، ايتەۋىر، - دەپ مەن ەكى ۇشتىلاۋ جاۋا بەردىم.
ساقىش بۇل جاۋاپتىڭ دا ماعىناسىن ءتۇسىنىپ تۇر. ءبىرجولا كەلمەسەڭ، ەندى نەمەنەگە اۋرە بولىپ ءجۇرسىڭ دەي مە، ءجۇزى قايتا سالقىن تارتتى.
- ال مەندەگى شارۋاڭىزدى ايتىڭىز.
مەن نە دەسەم ەكەن دەيمىن بە، جۇرەكسىنىڭكىرەپ ءسال تۇردىم دا، جاڭاعى اعالارىم ايتقان ادەمى سوزدەردى توگىلتە جونەلدىم.
- مەن ىرگەدەن كوتەرىلگەن قارا بۇلتپىن... قارا نوسەر بولىپ قۇيىپ كەتەم.
مىنانىڭ دەنى ساۋ ما دەگەندەي، ساقىش تومسارىپ قالدى. وندا مەنىڭ شارۋام قانشا، ءبىر باستاعان سوڭ قايتسەم دە ايتىپ تىنۋىم كەرەك.
- مەن... مەن قىنابىنان سۋىرىلعان الماس قىلىشپىن. كەسىپ تۇسەم. مەن كەزەلگەن اق مىلتىقپىن. نىساناعا العانىمدى قالپاقتاي ۇشىرام.
تۇمەننەن جازعان حاتتارىمدى تۇسىنبەيتىن ساقىش مىنا جىلتىر سوزگە ءتىپتى قۇلاق اسار ەمەس.
- ءيا، ونى نە قىل دەپ ايتىپ تۇرسىز؟ - دەپ تىكسىنە سۇرادى. - شارۋاڭىز وسى ما؟
- جو... جوق... شارۋام ءالى الدا. مەن، جوق، مەن ەمەس، ءسىز ورمان تاۋدىڭ قىزىل تۇلكىسىسىز. ال مەن قارا بۇركىتپىن. ءىلىپ تۇسەم.
«ءاي، اقىماعىم-اي» دەگەنى مە، ساقىش مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەردى.
- ءسىز بۇركىت بولساڭىز بولا بەرىڭىز. مەن ءبىراق تۇلكى ەمەسپىن. ىلە المايسىز.
مەن تەبىرەنىپ كەتكەندەيمىن. ەندى كادىمگى ادامشا جالىنا سويلەيمىن.
- ساقىش، مەن ءسىزدى جاقسى كورەم. الىپ كەتەيىن دەپ كەلدىم.
ساقىش ىلىگەر ەمەس.
- ءسىز جاقسى كورسەڭىز بولدى، شارۋا ءبىتتى دەيدى ەكەنسىز عوي. دۇنيەنىڭ تۇتقاسى ءسىزدىڭ سول جاقسى كورۋىڭىزدە عانا تۇر ەكەن عوي. ال مەن جاقسى كورمەدىم. وندا نە ىستەدىڭىز؟
توبەمنەن جاي تۇسكەندەي. جىلى-جىلى حات جازىپ جۇرگەن ساقىش ءداپ وسىلاي جاۋاپ قايتارادى دەپ كىم ويلاعان.
- ساقىش، مەن وزىڭىزگە سەنىپ كەلدىم عوي.
- نەگە سەنىپ كەلەسىز؟ ۋادە بەرگەن جوق سەكىلدى ەدىك قوي.
- ۋادە بەرمەسەڭىز دە... - دەپ كۇمىلجىدىم مەن.
ساقىش:
- ۋادە بەرمەسەڭىز دە... - دەپ كەكەتە سويلەدى.- مەن توقتى-تورىممىن با سىزگە؟ توقتى-تورىمدى دا الدىن الا كەلىسىپ، ۋاعدالاسىپ الماۋشى ما ەدى؟! مىقتى اعالارىڭنىڭ ايبارىنا سەنىپ كەلگەن ەكەنسىز عوي. ال بۇركىت بولىپ بۇرە بەرىڭىز.
مەن ءسوز تابا الماي قالدىم. ساقىش «ساۋ بولىڭىز» دەدى دە قورا اينالىپ كەتتى. «ساقىش، ساقىش» - دەسەم دە قايىرىلعان جوق.
ەكى يىنىمنەن سۋ كەتىپ، سولبىرايىپ ىشكە كىردىم. اعالارىم قانشا مىقتىمسىنسا دا، ءىستىڭ تەتىگى وزدەرىندە ەمەس، ساقىشتا ەكەنىن تۇسىنەتىن بولسا كەرەك، «قىز نە بولدى؟» - دەپ جارىسا سۇرادى.
مەنىڭ «ساقىش كونبەدى» دەۋگە ءداتىم بارمادى.
- جاۋابىن ەكى-ءۇش كۇننەن كەيىن بەرەتىن بولدى،- دەدىم ۇيالعاندىعىمنان.
- ە، دۇرىس قوي، ەكى-ءۇش كۇن كۇتەيىك، - دەپ شۋلاستى اعالارىم.
قالي دا جادىراپ سالا بەردى. قۋلىعى ما، شىنى ما:
- ءجونى سول. قىز ۇزاتۋ وڭاي ما. دايىندالايىق. ول جاق تا قامدانسىن. ويتپەگەندە توسىننان توسىن، توماعا-تۇيىق، الدە ءبىر توقتى-تورىم سۇراي كەلگەندەي بولاتىن ەدى ءتىپتى، - دەپ شەشىلە سويلەدى.
ءبىز اتتانىپ كەتتىك. جاۋاپ ەكى-ءۇش كۇن تۇگىل، جارتى ايدان كەيىن دە كەلگەن جوق. كەلمەيتىن جاۋاپتى كۇتىپ، مەنى جولىمنان بوگەي بەرگەن اعالارىما شىنىمدى ايتا الماعاندىعىمنان تۇمەنگە دە بەس كۇن كەشىگىپ كەلىپ، بەس كۇن اباقتىعا جاتىپ شىقتىم. سوتتالىپ كەتە جازدادىم.
مىنە، اعالارىم مەنى ءبىر كەزدە وسىلاي ۇيلەندىرمەك بولعان ەدى...
ءبىر قىزىعى: بۇل كۇندە ءبىرى دۇنيە سالعان، ەندى ءبىرى قارتايىپ زەينەتكە شىققان سول اعالارىمنىڭ «قايتسە دە وسى بالا كىسى بولسا ەكەن»، - دەيتىن اق تىلەۋىنەن تۋعان وسى ءبىر كۇلكىلى دە قىزىق وقيعا - مەن ءوتىپ كەلە جاتقان ۇزىن جولدىڭ بويىنداعى جولاۋشى توقتاپ سۋسىندار، ات شالدىرىپ وتەر ءبىر سايالى بەكەت-بەلگى سەكىلدى بولىپ كورىنەدى دە تۇرادى وزىمە ءاماندا.